Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce w porównaniu z krajami Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 726. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Anna Malina Katedra Statystyki. Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce w porównaniu z krajami Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Transformacja systemowa, która rozpoczęła się na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., wyzwoliła ogrom zadań związanych z przebudową polskiej gospodarki. Z jednej strony pojawiły się nadzieje na wdrożenie bardziej efektywnych mechanizmów gospodarczych i znaczącą poprawę warunków życia ludności, z drugiej – zaistniały nowe zjawiska i zagrożenia, nie występujące wcześniej na szerszą skalę. Elementem przystosowań gospodarki naszego kraju do wymogów Unii Europejskiej są zmiany strukturalne w Polsce. Przemiany strukturalne gospodarki dokonują się na różnych płaszczyznach i mogą być analizowane za pomocą różnych mierników. Przeobrażeniom gospodarczym towarzyszą zwykle zmiany w strukturze zatrudnienia. W takich sytuacjach nieuniknione są przejściowe problemy na rynku pracy, które mogą przybierać różnorodny zasięg i charakter. W dużym stopniu jest to związane z przekształceniami w ramach sektorów gospodarki oraz koniecznością dokonania przemian strukturalnych i technologicznych, mających na celu przyspieszenie rozwoju nowoczesnych branż i gałęzi przemysłu. W literaturze przedmiotu można spotykać pogląd, że przeobrażenia struktury społeczno-gospodarczej kraju oraz regionów znajdują odzwierciedlenie przede wszystkim w sektorowej oraz działowej strukturze zatrudnienia. Struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej stanowi jedno z podsta-. ZN_726.indb 5. 1/30/08 12:56:56 PM.

(2) Anna Malina. . wowych kryteriów oceny rozwoju gospodarczego państwa [Strahl, Panasiewicz 1997]. Na podstawie zmian zachodzących w gospodarkach wielu krajów można wysunąć tezę, że wraz ze wzrostem gospodarczym państwa maleje znaczenie udziału sektora rolniczego w ogólnym zatrudnieniu przy jednoczesnym wzroście znaczenia sektora usługowego. Zakłada się, że ostatecznym, docelowym stadium rozwoju gospodarczego krajów Unii Europejskiej jest sytuacja, w której zatrudnienie w sektorze usługowym obejmować będzie około 80% ogółu zatrudnionych [Głowacka 1995]. Już pobieżna analiza struktury zatrudnienia w ujęciu sektorowym w Polsce i państwach Unii Europejskiej pozwala sądzić, że struktura pracujących w Polsce różni się zasadniczo od struktury zatrudnienia w krajach Europy Zachodniej. Transformacja tej sfery gospodarki w Polsce jest nieunikniona, choć trudna tak ze społecznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia. Celem artykułu jest analiza i ocena zmian strukturalnych w sferze zatrudnienia w Polsce po 1990 r. w porównaniu z krajami Unii Europejskiej. 2. Charakterystyka struktury zatrudnienia w Polsce i w krajach Unii Europejskiej Przedmiotem analizy porównawczej Polski i krajów Unii Europejskiej jest sektorowa struktura zatrudnienia. Elementami struktury zatrudnienia są trzy podstawowe sektory ekonomiczne gospodarki: – sektor I, obejmujący zatrudnienie w rolnictwie i leśnictwie, – sektor II, obejmujący zatrudnienie w przemyśle i budownictwie, – sektor III, obejmujący zatrudnienie w szeroko rozumianych usługach (usługi rynkowe i nierynkowe). Udział poszczególnych sektorów w strukturze zatrudnienia w Polsce oraz w Unii Europejskiej w latach 1960–2002 przedstawiono w tabeli 1. Na podstawie parametrów opisowych dotyczących sektorowej struktury zatrudnienia w krajach UE (średnia oraz odchylenie standardowe dla państw należących do UE) w latach 1960–2002 można zaobserwować: 1) wyraźną tendencję zmniejszania się wartości średniej udziału zatrudnienia w sektorze I (rolnictwo i leśnictwo), z 16,45% w 1960 r. do około 5% w 2002 r. Zachwianie tej tendencji wystąpiło w 1981 r., kiedy do Unii przystąpiła Grecja, oraz w 1986 r. z chwilą wstąpienia Hiszpanii i Portugalii. Podobną tendencję jak średnia wykazuje odchylenie standardowe. Potwierdzaa to tendencję dążenia wszystkich państw Unii do systematycznego zmniejszania się udziału zatrudnienia w sektorze I; Przez kraje Unii Europejskiej rozumie się kraje według stanu sprzed 1 maja 2004 r.. . ZN_726.indb 6. 1/30/08 12:56:56 PM.

(3) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. . 2) tendencję obniżania się wartości średniej arytmetycznej udziału zatrudnienia państw Unii w sektorze II (przemysł), z 43,2% w 1960 r. do 26,5% w 2002 r. Zmiany te po 1985 r. są jednak bardzo powolne. Jedynie w 1990 r. udział zatrudnionych w tym sektorze nieznacznie wzrósł w porównaniu z okresem 1985–1986. Zakłócenie tej tendencji wystąpiło w latach 1973 i 1995, kiedy do Unii wstąpiły nowe państwa Europy Zachodniej; 3) wyraźną tendencję do wzrostu zatrudnienia w sektorze III (szeroko rozumiane usługi), od 41,3% w 1960 r. do 68,3% w 2002 r. Odchylenie standardowe dla tego sektora wykazuje dosyć znaczne wahania (5,2–9,1) w porównywanym okresie. Tabela 1. Sektorowa struktura zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej i w Polsce w wybranych latach okresu 1960–2002 (w %) Unia Europejska. Rok 1960 1970. średnia arytmetyczna sektor I 16,45 9,93. sektor II. sektor III. 41,85. 48,22. 42,45. 41,33. 1973a. 9,82. 39,22. 1981a. 9,17. 32,79. 58,04. 1986a. 10,17. 28,55. 1995a. 6,95. 28,29. 5,17. 26,55. 1980 1985. 1990. 2000 2002. 7,45. 8,67 8,18. 5,61. 34,12. 29,08 29,05 27,32. 50,95. sektor I 7,39. 4,88. sektor II. sektor III. sektor I. sektor II. sektor III. 3,87. 5,90. 38,6. 34,2. 27,2. 5,23. 30,2. 37,9. 31,9. 9,10. 29,6. 36,1. 34,3. 7,22. 27,6. 35,5. 36,9. 3,44. 6,31. 5,28. 7,85. 4,38. 61,27. 7,57. 4,36. 64,76. 4,71. 3,53. 68,28. 3,90. 58,42 61,91. 62,77 67,07. Polska. odchylenie standardowe. 4,56 7,39 5,61 4,11. 4,53. 4,44 4,34 4,13. 4,15. 6,97 6,15 7,66. 8,04 5,57. 6,35. 6,38. 48,0 .. .. .. 27,8. 28,4 28,6. 28,9 .. .. .. 23,1 .. .. .. 30,0. 42,2. 25,2. 46,2. 26,2. 45,4. Przystąpienie do UE: 1973 r. – Dania, Irlandia, Wielka Brytania; 1981 r. – Grecja; 1986 r. – Hiszpania, Portugalia; 1995 r. – Austria, Finlandia, Szwecja.. a. Uwaga: Dane dla okresu 1960–1990 pochodzą z Roczników Statystyki Międzynarodowej (wydania z lat 1974–1991), natomiast dla lat 1995–2002, dotyczące krajów należących do UE, z publikacji: Labour Force Survey, „Statistics in Focus” (European Communities, Eurostat, Luxemburg). Dane dla Polski z lat 1990–2002 uzyskano z Roczników Statystycznych RP. Wartości średnich arytmetycznych oraz odchyleń standardowych dla UE w latach 1960–1986 zaczerpnięto z pracy: [Strahl 1996, s. 67]. Źródło: opracowanie własne.. Podobne tendencje zmian w sektorowej strukturze zatrudnienia w analizowanym okresie można zaobserwować także w Polsce. W Polsce w latach 1960–2002. ZN_726.indb 7. 1/30/08 12:56:56 PM.

(4) Anna Malina. . występowało systematyczne zwiększanie się udziału zatrudnionych w sektorze usług, przy jednoczesnym spadku zatrudnienia w sektorze rolnictwa oraz przemysłu. Przed transformacją gospodarczą struktura zatrudnienia w Polsce charakteryzowała się wysokim udziałem sektora rolniczego (48% w 1960 r. i 29,6% w 1985 r.). W tym okresie mieliśmy do czynienia również ze stosunkowo wysokim udziałem sektora przemysłu i budownictwa (38% w 1980 r. oraz 35,5% w 1990 r.), ale jednocześnie niskim wskaźnikiem udziału sektora usług (23% w 1960 r., 32% w 1980 r. i około 37% w 1990 r.). Po 1990 r. sytuacja w zakresie sektorowej struktury zatrudnienia uległa dosyć wyraźnej zmianie, zaznaczył się spadek udziału zatrudnionych w sektorze przemysłu na korzyść sektora usług. W 2002 r. odpowiednie wskaźniki udziału zatrudnionych wyniosły: 28,6% w sektorze rolnictwa, 25,2% w przemyśle oraz 46,2 w usługach. Jak wynika z danych (tabela 1), zatrudnienie w sektorze rolniczym w Polsce w latach dziewięćdziesiątych kształtowało się średnio na poziomie 28% ogółu zatrudnionych, podczas gdy w krajach Unii Europejskiej około 6%. Natomiast zatrudnienie w usługach, odpowiednio, w Polsce 40–45%, zaś w krajach UE średnio 64–68%. Jedynie w przypadku udziału sektora przemysłowego wskaźniki odnoszące się do Polski są zbliżone do średniej dla krajów Unii. Porównanie struktury zatrudnienia według sektorów gospodarki w Polsce i UE w 1990 i 2002 r. przedstawiono na rys. 1 i 2. Porównując strukturę zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki w Polsce i Unii Europejskiej (rys. 1 i 2) widać, że Polska, mimo zachodzących przemian gospodarczych i strukturalnych, różni się znacznie pod względem struktury zatrudnienia od krajów UE. W Polsce występuje wysokie zatrudnienie w sektorze rolnictwa w porównaniu z krajami starej Unii (tzw. piętnastki) oraz stosunkowo niskie w usługach. Po 1990 r. w Polsce pozytywnie można określić zmiany na rynku usług, których znaczący wzrost świadczy o rozwoju gospodarczym kraju (por. tabela 1). Udział zatrudnionych w sektorze rolnictwa po 1990 r. w zasadzie nie uległ zmianie, a od 2000 r. nawet nieznacznie wzrósł (zob. tabela 1 oraz rys. 3). Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być czynniki związane z niewielkim postępem w zakresie struktury agrarnej polskiego rolnictwa w okresie transformacji systemowej i brakiem pozarolniczych miejsc pracy w wielu regionach kraju. Omawiając kształtowanie się struktury zatrudnienia, nie należy zapominać jednak o roli, jaką odgrywają czynniki systemowe. Elementem wpływającym na charakter struktury zatrudnienia w Polsce jest też specyficzne polskie rolnictwo, w którym dominują gospodarstwa małe, o powierzchni nie przekraczającej 5 ha użytków rolnych. Por. [Karpiński, Paradysz, Ziemecki 1999].. . ZN_726.indb 8. 1/30/08 12:56:57 PM.

(5) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. . 100 80 60 40 20 0. Polska usługi. UE przemysł. rolnictwo. Rys. 1. Struktura pracujących według sektorów gospodarki w 1990 r. (w %) Źródło: opracowanie własne. 100 80 60 40 20 0. Polska. usługi. przemysł. UE. rolnictwo. Rys. 2. Struktura pracujących według sektorów gospodarki w 2002 r. (w %) Źródło: opracowanie własne.. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że: – zarówno w ramach Unii Europejskiej, jak i w Polsce zmniejsza się średni udział zatrudnienia w sektorach I i II, zwiększa się natomiast udział zatrudnienia w sektorze III (sektor usług), – podobne jak w wypadku średnich udziałów zatrudnienia tendencje zmian zaobserwowano w zróżnicowaniu krajów pod względem sektorowej struktury zatrudnienia (poza okresami wstępowania nowych państw do Unii), przy czym najmniejsze zróżnicowanie zatrudnienia w krajach UE występowało w ramach sektora II (przemysłu i budownictwa),. ZN_726.indb 9. 1/30/08 12:56:58 PM.

(6) Anna Malina. 10. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 usługi. przemysł. rolnictwo. Rys. 3. Struktura pracujących według sektorów gospodarki w Polsce w latach 1990–2002 (w %) Źródło: opracowanie własne.. – przystąpienie Grecji (1981) oraz Hiszpanii (1986) i Portugalii (1986) do Unii Europejskiej miało istotny wpływ na wartości podstawowych parametrów opisowych charakteryzujących strukturę zatrudnienia, przystąpienie natomiast w 1995 r. Austrii, Finlandii i Szwecji nie spowodowało reakcji zmian w parametrach struktury zatrudnienia w ramach UE, – Polska różni się zasadniczo od krajów Unii Europejskiej pod względem struktury zatrudnienia. W Polsce występuje wysoki udział pracujących w rolnictwie w porównaniu ze średnią dla UE i stosunkowo niski w usługach. W analizowanym okresie zaobserwowano w Polsce znaczący spadek zatrudnienia w przemyśle na korzyść sektora usług, przy dosyć stabilnym poziomie zatrudnienia w sektorze rolnictwa (sektor I). 3. Badanie podobieństwa Polski do krajów Unii Europejskiej pod względem struktury zatrudnienia w podstawowych sektorach gospodarki Do oceny podobieństwa strukturalnego analizowanych krajów można zastosować różne miary podobieństwa struktur. Przegląd miar podobieństwa struktur zawiera praca: [Malina 2004, rozdz. 2]. Omówienie niektórych miar podobieństwa (zróżnicowania) struktury obiektów można zmaleźć także w pracach: [Kukuła 1986, 1989], [Metody statystyki…, 1988], [Walesiak 1983, 1984], [Strahl 1985], [Taksonomia…, 1998]. . ZN_726.indb 10. 1/30/08 12:56:58 PM.

(7) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 11. Bardzo prostą miarą podobieństwa dwóch struktur jest miara, w której wykorzystuje się ideę analogiczną jak w przypadku obliczania współczynnika Renkonena podobieństwa zbiorów (zob. [Chomątowski, Sokołowski 1978, Taksonomia…, 1998]). Miara ta określona jest następująco: m. {. μ(Qi ,Qr ) = ∑ min qij ,qrj j =1. } (i, r = 1, …, n; j = 1, …, m ) .. (1). Miara (1) przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Jeżeli struktury obiektów Qi oraz Qr są całkowicie niepodobne, to μ (P, Q) = 0, natomiast w przypadku identyczności struktur miara ta przyjmuje wartość 1. Pozostałe miary podobieństwa (lub braku podobieństwa) struktury obiektów można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich opiera się na absolutnych (bezwzględnych) różnicach indywidualnych wskaźników struktury, podanych w postaci wektorów qij (i = 1, …, n; j = 1, …, m), druga zaś na różnicach względnych (n oznacza liczbę obiektów – krajów, zaś m – liczbę składników struktury). Podstawową miarą opartą na absolutnych różnicach wskaźników struktury qij stosowaną w analizie porównawczej struktury i-tego oraz r-tego obiektu jest miara zróżnicowania oparta na metryce Minkowskiego:. ⎡m d(Qi ,Qr ) = ⎢ ∑ qij − qrj ⎢⎣ j =1. 1/ v v⎤. ⎥ ⎥⎦. ( j = 1, …, m ) .. (2). W przypadku gdy v = 1, mamy do czynienia ze znaną metryką zwaną odległością miejską (Hamminga), zaś w przypadku v = 2 z odległością Euklidesa. Im bliższa zeru jest wartość miary d (Qi, Qr ), tym bardziej podobne są do siebie analizowane obiekty pod względem badanej struktury gospodarczej. Zaznaczyć należy, że miara dana wzorem (2) nie jest unormowana. Dolna granica tej miary jest równa zeru, natomiast górna granica zakresu wartości dla odległości miejskiej wynosi 2, dla odległości Euklidesa zaś 2. W związku z powyższym zaproponowana została w literaturze (por. [Kukuła 1989]) zmodyfikowana wersja miernika podobieństwa struktur, postaci: p(Qi ,Qr ) = 1 −. 1 m ∑ qij − qrj 2 j =1. ( j = 1, …, m ) .. (3). Miara podobieństwa struktury p (Qi, Qr ) wyrażona wzorem (3) przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Gdy struktury są całkowicie niepodobne, miara ta jest równa zeru, natomiast w miarę upodobniania się struktur miara dąży do jedności. Spośród grupy miar opartych na relatywnych różnicach wskaźników struktury na szczególną uwagę zasługują mierniki podobieństwa oparte na metryce Can-. ZN_726.indb 11. 1/30/08 12:57:00 PM.

(8) Anna Malina. 12. berra, Braya-Curtisa oraz współczynniku dywergencji (rozbieżności) Clarka (zob. np. [Malina 2004, s. 46–47]). W badaniu zastosowano następujące mierniki podobieństwa struktur: m. p '(Qi ,Qr ) = 1 −. j =1 m. ∑ qij + qrj. ( j = 1, …, m ) .. (4). j =1. p"(Qi ,Qr ) = 1 −. ∑ qij − qrj. 1 m qij − qrj ∑ m j =1 qij + qrj. ( j = 1, …, m ) .. (5). Miernik podobieństwa (4) oparty jest na współczynniku Braya-Curtisa , natomiast miernik (5) na metryce Canberra. Miary te są wygodnym narzędziem analizy porównawczej, gdyż przyjmują wartości z przedziału [0, 1]. W przypadku identycznych struktur mierniki te przyjmują wartość 1 (podobieństwo zupełne). Im wartość miernika jest bliższa zeru, tym obiekty (kraje) bardziej różnią się pod względem badanej struktury. W tabeli 2 podano obliczone zgodnie ze wzorem (5) wartości miernika podobieństwa Polski do krajów, które przystępowały kolejno do Unii, natomiast w tabeli 3 mierniki podobieństwa analizowanych krajów do średniej w Unii. W kolumnie trzeciej tabeli 2 określono podobieństwo Polski w 2002 r. do poszczególnych krajów w roku ich przystąpienia do Unii, natomiast w kolumnie ostatniej – podobieństwo Polski do tych krajów w 2002 r. Na podstawie wyników zamieszczonych w tabeli 2 zauważamy, że Polska w roku 2002 r. była najbardziej podobna pod względem struktury zatrudnienia do Grecji w momencie, gdy stała się członkiem Unii, czyli w 1981 r. (pij = 0,983), oraz do Irlandii w 1973 r. (pij = 0,928). W miarę upływu lat kraje te upodobniły się wyraźnie pod względem sektorowej struktury zatrudnienia do średniej krajów UE (zob. tabela 3), natomiast zdecydowanie obniżyły się wartości miernika podobieństwa Polski do tych krajów.. Wstępna analiza obliczeń pozwoliła na stwierdzenie, że mierniki te dają bardzo zbliżone wyniki analizy.. Zauważyć należy, że w wypadku porównywania struktur udziałowych, miernik podobieństwa (3) oparty na metryce Minkowskiego jest równoznaczny z miarą (4) opartą na odległości Braya-Curtisa (suma w mianowniku wzoru (4) jest zawsze równa dwa).. ZN_726.indb 12. 1/30/08 12:57:01 PM.

(9) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 13. Tabela 2. Mierniki podobieństwa strukturalnego Polski w 2002 r do wybranych krajów Unii Europejskiej w latach ich przystępowania do UE i w 2002 r. Kraj. Wartość miernika w roku przystąpienia do UE. Wartość miernika w 2002 r.. 1973. 0,928. 0,723. 1981. 0,983. 0,837. 1986. 0,911. 0,796. Data przystąpienia do UE. Dania. 1973. Wielka Brytania. 1973. Hiszpania. 1986. Irlandia. Grecja. Portugalia Austria. 1995. 0,751. 0,646. 0,608. 0,612. 0,829 0,717. 0,694. 0,697. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 3. Mierniki podobieństwa strukturalnego analizowanych krajów do Unii Europejskiej w latach ich przystępowania do UE i w 2002 r. Wartość miernika w roku przystąpienia do UE. Wartość miernika w 2002 r.. 0,681. 0,902. 1981. 0,662. 0,748. Portugalia. 1986. 0,711. Polska. 2004. Kraj. Data przystąpienia do UE. Dania. 1973. Wielka Brytania. 1973. Hiszpania. 1986. Irlandia Grecja. Austria. 1973. 1995. 0,809 0,838 0,758. 0,862 –. 0,920 0,797. 0,903 0,761. 0,931 0,667. Źródło: obliczenia własne.. W momencie wstępowania do Unii najbardziej niepodobna pod względem sektorowej struktury zatrudnienia była Grecja (pij = 0,662). Podobieństwo Polski do krajów Unii w 2002 r. jest analogiczne jak Grecji w okresie jej przystąpienia do Wspólnoty (pij = 0,667) oraz Irlandii (pij = 0,681). Zauważyć należy, że największy dystans w upodobnieniu się do krajów Unii pokonały w badanym okresie Irlandia i Hiszpania (tabela 3).. ZN_726.indb 13. 1/30/08 12:57:01 PM.

(10) Anna Malina. 14. 4. Ocena zmian struktury zatrudnienia w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w latach 1980–2002 W analizie zmian strukturalnych obiektów (krajów, regionów) stosowane są różnego rodzaju mierniki (indeksy). W badaniu zastosowano miernik postaci: Vt,t(i)+ =. m j =1. qij,t +. q ij,t + q ij,t. 1. 2 1/2. (i = 1,..., n).. (6). Jeśli miernik (6) przyjmie wartość zero, oznacza to, iż nie nastąpiły zmiany w strukturze i-tego obiektu w porównywanych okresach t oraz t + τ. Im wartość miernika bardziej różni się od zera, tym silniejsze są zmiany strukturalne w porównywanych okresach. W tabeli 4 podano obliczone wartości miernika (6) dla Polski, Unii Europejskiej oraz wybranych krajów UE, które przystępowały do Unii w różnych latach. Tabela 4. Mierniki natężenia zmian strukturalnych w Polsce, Unii Europejskiej oraz wybranych krajach UE* w latach 1980–2002 Porównywane lata. Polska. UE. 1985–1990. 0,058. 0,053. 0,104. 1995–2000. 0,084. 0,125. 0,299. 0,030. 0,024. 0,023. 0,032. 1980–1985. 1990–1995. 2000–2002. 0,018. 0,053. Wielka Brytania. Irlandia. 0,018. 0,097. 0,059. 0,106. 0,203. 0,101. Grecja 0,053. 0,167. 0,052. 0,092. 0,043. 0,032. 0,088. Hiszpania Portugalia 0,092. 0,134. 0,103. 0,098. 0,073. 0,075. 0,067. 0,036. 0,173. 0,028. * Przystąpienie do UE: 1973 r. – Wielka Brytania, Irlandia; 1981 r. – Grecja; 1986 r. – Hiszpania, Portugalia; 1995 r. – Austria, Finlandia, Szwecja. Źródło: obliczenia własne.. Analiza danych zamieszczonych w tabeli 4 wskazuje, że struktura zatrudnienia w Unii Europejskiej zmieniła się wyraźnie w 1995 r. w porównaniu z 1990 r. (V = 0,299) oraz w 1985 r. w porównaniu z 1980 r. Fakt ten należy tłumaczyć wstąpieniem do Unii nowych państw (Grecji w 1981 r. oraz Hiszpanii i Portugalii w 1986 r.). W okresach tych zachwiana została równowaga strukturalna UE. Jednak w następnych porównywanych latach wartość miernika ulegała wyraźnemu i systematycznemu obniżaniu, co oznacza powrót do równowagi strukturalnej. Miernik ten oparty jest na propozycji zamieszczonej w pracy J. Rutkowskiego [1981].. . Wyniki te potwierdzają rezultaty badań uzyskane w pracy D. Strahl [1996].. . ZN_726.indb 14. 1/30/08 12:57:02 PM.

(11) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 15. W Polsce najsilniejsze zmiany strukturalne (pod względem struktury zatrudnienia) wystąpiły na początku okresu transformacji gospodarczej, tzn. w okresie 1990–1995 (Vt,t + τ = 0,125). Z przeprowadzonej w tym punkcie analizy wynika, że wstępowanie nowych państw do Unii ma istotny wpływ na zachowanie stabilności układu (istotne zmiany wartości parametrów opisowych struktury zatrudnienia oraz wartości miernika natężenia zmian strukturalnych). Zmiany w upodobnianiu się „nowych” państw po wejściu do Unii są obserwowane zazwyczaj po upływie 5 lat (zob. np. Grecja, Portugalia – tabela 4). Zaznaczyć w tym miejscu należy, że w publikacji D. Strahl [1996] zaproponowany został model równowagi strukturalnej dla zbioru obiektów (krajów), w którym wprowadzone zostały określone parametry równowagi strukturalnej (oparte na miarach zróżnicowania). W modelu tym wykorzystano macierze struktury zatrudnienia oraz stopy bezrobocia dla krajów Unii Europejskiej z okresu 1970–1990. Na podstawie przeprowadzonych tam badań dla krajów UE stwierdzono, że nie została zachowana równowaga strukturalna UE w latach 1973, 1981 i 1986, a więc w momencie przystąpienia do Unii nowych państw. 5. Grupowanie krajów pod względem podobieństwa sektorowej struktury zatrudnienia Do grupowania analizowanych krajów pod względem podobieństwa struktury zatrudnienia według podstawowych sektorów gospodarki zastosowano dwie metody: k-średnich oraz Warda. Na rys. 4 i 5 przedstawiono schematy grupowania krajów metodą Warda odpowiednio dla 1990 i 2002 r. Następnie do ustalenia grup krajów zastosowano metodę k-średnich. W analizie przyjęto kilka wariantów dla liczby skupień k (k = 3, k = 4; k = 5; k = 6). Ostatecznie jako wynikowy przyjęto podział na trzy grupy typologiczne. Wyniki klasyfikacji dla badanych lat przedstawiono w tabeli 5. Nietrudno zauważyć, że składy poszczególnych grup otrzymane w wyniku zastosowania metody k-średnich i metody Warda w poszczególnych latach są identyczne (zob. rys. 4 i 5). Porównując wyniki klasyfikacji w 1990 i 2002 r. zauważamy, że składy poszczególnych grup w zasadzie nie zmieniły się. Tylko Francja znalazła się w innej grupie typologicznej.. Metoda Warda należy do aglomeracyjnych metod grupowania, natomiast metoda k-średnich do optymalizacyjno-podziałowych. Opis tych metod można znaleźć w wielu pracach z zakresu taksonomii numerycznej (por. np. [Pociecha, Podolec, Sokołowski, Zając 1988], [Grabiński, Wydymus, Zeliaś 1989], [Malina 2004]). . ZN_726.indb 15. 1/30/08 12:57:02 PM.

(12) Anna Malina. 16. Belgia Holandia Luksemburg Szwecja Dania Wielka Brytania Niemcy Hiszpania Włochy Austria Francja Finlandia Irlandia Grecja Portugalia Polska 0,0. 0,1. 0,2. 0,3. 0,4. 0,5. Odległość wiązań. 0,6. 0,7. 0,8. 0,9. Rys. 4. Grupowanie krajów pod względem podobieństwa struktury zatrudnienia w 1990 r. (metoda Warda) Źródło: opracowanie własne.. Belgia Francja Dania Szwecja Wielka Brytania Luksemburg Holandia Niemcy Hiszpania Włochy Irlandia Austria Finlandia Grecja Portugalia Polska 0,0. 0,1. 0,2. 0,3. 0,4. 0,5. Odległość wiązań. 0,6. 0,7. 0,8. Rys. 5. Grupowanie krajów pod względem podobieństwa struktury zatrudnienia w 2002 r. (metoda Warda) Źródło: opracowanie własne.. ZN_726.indb 16. 1/30/08 12:57:04 PM.

(13) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 17. Tabela 5. Wyniki grupowania krajów pod względem podobieństwa struktury zatrudnienia w 1990 i 2002 r. Grupa 1 2 3. 1990. 2002. Belgia, Dania, Holandia, Luksemburg, Szwecja, Wielka Brytania. Belgia, Dania, Holandia, Luksemburg, Francja, Szwecja, Wielka Brytania. Austria, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Włochy. Austria, Finlandia, Francja, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Włochy Grecja, Portugalia, Polska. Grecja, Portugalia, Polska. Źródło: opracowanie własne.. W tabeli 6 podano wartości średnich udziałów zatrudnienia w podstawowych sektorach gospodarki (w %) oraz odchyleń standardowych dla wyodrębnionych grup krajów w 1990 i 2002 r. Tabela 6. Struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki w wyodrębnionych grupach krajów w 1990 i 2002 r. (w %) Średnia arytmetyczna. Grupa. Rok. 1. 1990 2002. 2 3. 1990 2002. 1990 2002. Odchylenie standardowe. sektor I rolnictwo. sektor II przemysł. sektor III usługi. sektor I rolnictwo. sektor II przemysł. sektor III usługi. 8,47 5,23. 31,37 29,85. 60,16 64,86. 2,92 1,49. 4,77 2,20. 3,17 1,61. 3,73 2,56. 22,57 18,97. 26,05 23,27. 31,76 27,10. 70,22 74,17. 45,67 53,93. 1,23 0,92. 5,05 8,51. 1,78 2,11. 5,38 5,78. 1,92 2,42. 7,79 7,75. Źródło: obliczenia własne.. Analiza struktury zatrudnienia według sektorów ekonomicznych w wyodrębnionych grupach krajów wskazuje, że kraje należące do grupy pierwszej (Belgia, Dania, Holandia, Luksemburg, Szwecja, Wielka Brytania) charakteryzują się najniższym udziałem pracujących w sektorze rolnictwa (sektor I), niskim w sektorze przemysłu oraz najwyższym w sektorze usług (sektor III). Kraje grupy drugiej (Austria, Finlandia, Francja, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Włochy) posiadają również niski udział pracujących w sektorze I (5,23% w 2002 r.), względnie wysoki w sektorze przemysłu (ok. 30%) oraz w sektorze usług (ok. 65%), natomiast kraje z grupy trzeciej (Grecja, Portugalia, Polska) – mają najwyższy udział zatrudnienia w rolnictwie (ok. 20%) oraz najniższy w sektorze usług (54%). Tendencje zmian wskaźników udziału zatrudnienia w podstawowych sektorach gospodarki są podobne we wszystkich wyodrębnionych grupach, tzn. zmniejsza się udział zatrudnienia w sektorach I i II na korzyść sektora III (usługi).. ZN_726.indb 17. 1/30/08 12:57:04 PM.

(14) Anna Malina. 18. Z analizy danych zamieszczonych w tabeli 6 wynika, że najbardziej jednorodną grupą pod względem sektorowej struktury zatrudnienia jest grupa pierwsza, natomiast najmniej jednorodną – grupa trzecia. Obliczone odchylenia standardowe wskaźników udziału zatrudnienia w poszczególnych sektorach są dla tej grupy najwyższe w obu porównywanych okresach. Zaobserwowane zmiany wartości odchyleń standardowych w ramach poszczególnych grup pozwalają twierdzić, że kraje należące do grup pierwszej i drugiej coraz bardziej upodobniają się pod względem struktury zatrudnienia. Prawidłowość taka nie występuje natomiast w grupie trzeciej, w której zróżnicowanie w ramach sektora I uległo znacznemu zwiększeniu w porównaniu z 1990 r. W celu oceny stopnia zróżnicowania wyodrębnionych grup krajów pod względem sektorowej struktury zatrudnienia obliczono odległości między grupami (środkami ciężkości grup) dla porównywanych lat. Tabela 7. Odległości między grupami krajów dla 1990 r. Grupa 1 2 3. 2. 1 0,0000 0,0712 0,1817. 3. 0,0712. 0,1817. 0,1167. 0,0000. 0,0000. 0,1167. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 8. Odległości między grupami krajów dla 2002 r. Grupa 1 2 3. 2. 1 0,0000 0,0676. 0,1520. 3. 0,0676. 0,1520. 0,1026. 0,0000. 0,0000. 0,1026. Źródło: obliczenia własne.. Z obliczeń podanych w tabelach 7 i 8 wynika jednoznacznie, że największy dystans dzieli grupy pierwszą i trzecią. Są to grupy krajów reprezentujące odmienny typ sektorowej struktury gospodarki. Także duża odległość występuje między grupami drugą i trzecią. W miarę upływu czasu dystans między wyodrębnionymi grupami krajów ulega zmniejszeniu, co potwierdza fakt upodobniania się analizowanych krajów Unii Europejskiej pod względem struktury zatrudnienia.. Odległości te obliczono zgodnie z metryką Euklidesa.. . ZN_726.indb 18. 1/30/08 12:57:04 PM.

(15) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 19. 6. Wnioski końcowe 1. Analiza tendencji zmian struktury zatrudnienia w krajach należących do Unii Europejskiej UE-15 według sektorów gospodarki wskazuje, że występował wyraźny proces upodobniania się państw nowo wstępujących do państw tworzących Unię. 2. Kraje takie, jak Irlandia, Grecja i Portugalia w okresie przystępowania do UE charakteryzowały się wysokim wskaźnikiem zatrudnienia w sektorze rolnictwa oraz stosunkowo niskim w sektorze usług (40–50%). Struktura zatrudnienia w tych państwach dosyć szybko upodabniała się do struktury zatrudnienia w krajach Unii. Najmniejsze różnice między krajami przystępującymi oraz należącymi do UE obserwowano w sektorze przemysłu i budownictwa. 3. W momencie wstępowania do Unii najbardziej niepodobna pod względem sektorowej struktury zatrudnienia, spośród krajów przystępujących do Unii przed 1 maja 2004 r., była Grecja (pij = 0,662). Z przeprowadzonych badań wynika, że podobieństwo Polski do krajów Unii w 2002 r. było analogiczne jak Grecji w okresie jej przystąpienia do Wspólnoty, tj. w 1981 r. 4. Mimo zaobserwowanych podobnych tendencji zmian w sektorowej strukturze zatrudnienia w Polsce oraz w krajach, które przystępowały do Unii, Polska różni się znacznie pod względem struktury zatrudnienia od krajów „piętnastki”. Z przeprowadzonej analizy wynika, że Polska jest najbardziej podobna pod względem struktury zatrudnienia do Grecji i Portugalii. Jednak dystans dzielący te kraje od pozostałych krajów dawnej Unii (UE-15) jest duży. 5. Kraje Unii Europejskiej oprócz tego, że charakteryzują się wysokim, choć zróżnicowanym poziomem rozwoju ekonomicznego, wykazują tendencję do stabilności. Przeprowadzone badania pozwalają wnioskować, że kraje te są w stanie relatywnej równowagi ekonomicznej. Właśnie obawa przed utratą tej równowagi skłania kraje UE do stawiania określonych warunków przystąpienia do Unii. Stąd też przyjęcie nowych państw-członków Unii Europejskiej nakłada na nie cały zestaw wymogów prawnych, finansowych i ekonomicznych. Literatura Chomątowski S., Sokołowski A. [1978], Taksonomia struktur, „Przegląd Statystyczny”, nr 2. Głowacka J.E. [1995], Tendencje na rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, „Gospodarka Narodowa”, nr 5. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A. [1989], Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa.. ZN_726.indb 19. 1/30/08 12:57:05 PM.

(16) 20. Anna Malina. Karpiński A., Paradysz S., Ziemecki J. [1999], Zmiany struktury gospodarki w Polsce do roku 2010. Polska na tle Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa. Kukuła K. [1986], Przegląd wybranych miar zgodności struktur, „Przegląd Statystyczny”, nr 4. Kukuła K. [1989], Statystyczna analiza strukturalna i jej zastosowanie w sferze usług produkcyjnych dla rolnictwa, AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie Nr 89, Kraków. Malina A. [2004], Wielowymiarowa analiza przestrzennego zróżnicowania struktury gospodarki Polski według województw, AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie Nr 162, Kraków. Metody statystyki międzynarodowej [1988], red. A. Zeliaś, PWE, Warszawa. Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K. [1988], Metody taksonomiczne w badaniach społeczno-ekonomicznych, PWN, Warszawa. Rutkowski J. [1981], Podobieństwo struktury i zmiany strukturalne – zagadnienia kwantyfikacji, „Wiadomości Statystyczne”, nr 8. Strahl D. [1985], Podobieństwo struktur ekonomicznych, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 281, Wrocław. Strahl D. [1996], Równowaga strukturalna obiektu gospodarczego [w:] Przestrzennoczasowe modelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych, red. A. Zeliaś, AE w Krakowie, Kraków. Strahl D., Panasiewicz Z. [1997], Długookresowe wzorce transformacji strukturalnej Polski, Międzynarodowe Studia Porównawcze, IRiSS, Warszawa. Taksonomia struktur w badaniach regionalnych [1998], red. D. Strahl, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław. Walesiak M. [1983], Propozycja rodziny miar odległości struktur udziałowych, „Wiadomości Statystyczne”, nr 10. Walesiak M. [1984], Pojęcie, klasyfikacja i wskaźniki podobieństwa struktur gospodarczych, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 285, Wrocław. An Analysis of Changes in the Employment Structure in Poland Compared to European Union Countries Structural changes in the Polish economy are taking place on various levels and can be analysed using a variety of methods. Economic transformation is foremost accompanied by changes in the sectoral structure of employment. The employment structure by sector is one of the basic indicators of a country’s economic development. In this article, the author presents the results of structural analyses of employment in the main sectors of the Polish economy compared to European Union countries. Using selected measures of structural similarity, the author analyses Poland’s similarities to EU Member States and to countries that joined the European Union earlier (before 1 May 2004). The author also reviews the intensity of structural changes in employment in Poland and selected European Union countries and classifies the countries according to employment structure. An analysis of the changes in the employment structure by economic sector in European Member States (as of before 1 May 2004) indicates that a distinct process occurred in which the. ZN_726.indb 20. 1/30/08 12:57:05 PM.

(17) Analiza zmian struktury zatrudnienia w Polsce…. 21. accession countries became similar to current EU members. Despite similar tendencies in the employment structure of Poland and other countries that joined the EU, Poland differs markedly from the EU-15. The analysis shows that with respect to the sectoral structure of employment, Poland is most similar to Greece and Portugal. Yet, the gap between these countries and the rest of the EU is huge. Research has shown that, over time, the gap between different groups of countries noticeably diminishes, which is evidenced in the EU countries’ becoming more similar to one another with respect to employment structure.. ZN_726.indb 21. 1/30/08 12:57:05 PM.

(18)