Przyszłość CEFTA wobec procesów integracji europejskiej

Anna Moraczewska

Przyszłość CEFTA wobec procesów

integracji europejskiej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 8, 7-25

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

VOL. VIU SECTIO К 2001

Zakład Stosunków M iędzynarodowych W ydział Politologii UM CS

A N N A M O R A CZEW SK A

Przyszłość CEFTA wobec procesów integracji europejskiej

The future o f C E F T A in view o f E uropean integration processes

W spółczesna gospodarka światowa wykazuje tendencje w kierunku między­ narodowej integracji polegającej na tworzeniu i rozwoju ugrupow ań integracyj­ nych o charakterze regionalnym i m iędzynarodowym . Proces włączania nowych członków do Unii Europejskiej wskazuje nie tylko na dążenie do pogłębiania już istniejących ugrupow ań integracyjnych, ale także do ich poszerzania. Cztery państw a z pięciu, które jak o pierwsze z krajów postkom unistycznych m ają szansę stać się członkami UE, stanow ią państw a stowarzyszone w Środkowo- -europejskim Porozum ieniu o Wolnym Handlu. Porozumienie, które weszło w życie w 1993 roku, jest najbardziej znaczącą inicjatywą gospodarczej współpracy subregionalnej, k tó ra pojawiła się w postkomunistycznej Europie po rozwiązaniu Rady Wzajemnej Pom ocy Gospodarczej. Obecnie jego członkami są: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Rum unia i Bułgaria.

Polityka integracyjna Unii Europejskiej z czterema państwam i C E FTA (Polską, Czechami, W ęgrami i Słowenią) nasuwa pytanie o zdolności prze­ trw ania Porozum ienia. Pojawić się może zagrożenie dla ciągłości jego istnienia, jednocześnie poszerzenie U E nie musi wcale oznaczać końca CEFTA . N adal istnieje wiele niewiadom ych, dotyczących rozszerzenia U E - czas, warunki przystąpienia, sytuacja innych państw czekających w kolejce. Los C E FT A jest też związany z odpowiedzią na pytanie: czy w czasie ośmiu lat istnienia potwierdziła ona swój wkład w transform ację regionu, strategię prointegracyjną z UE oraz tworzenie stabilniejszej i dobrze rozwijającej się „Nowej Europy” . To kształtuje obraz C E FT A nie tylko dla państw w niej stowarzyszonych, ale i dla innych krajów postkom unistycznych.

Celem niniejszej pracy jest prób a nakreślenia scenariuszy przyszłości Porozu­ mienia Środkow oeuropejskiego po rozszerzeniu Unii Europejskiej. N a wstępie zakłada się możliwe dw a scenariusze - pesymistyczny i optymistyczny, aby kolejno, korzystając z analizy dedukcyjnej, poszukiwać w rzeczywistości po­ twierdzenia słuszności przyjętych założeń teoretycznych, a w końcowej części zweryfikować je, jeśli będzie to konieczne.

Zasady działania i cele C E F T A zostaną jedynie krótko nakreślone. Tem aty­ ka artykułu obejm uje wydarzenia od grudnia 1992 r., tj. od powołania Porozum ienia Środkowoeuropejskiego o Wolnym H andlu do lat obecnych oraz wykracza w prognozach do rzeczywistości po rozszerzeniu UE. Dla udowod­ nienia założeń przyszłości C E FT A wykorzystano piśmiennictwo naukowe, publikacje statystyczne, wydawnictwa prasowe, a także wykład M artina Dan- gerfielda z University o f W olverham pton.

U T W O R ZE N IE CEFTA

Środkowoeuropejskie Porozum ienie o Wolnym H andlu (Central European

Free Trade Agreement) zostało podpisane 21 grudnia 1992 r. w Krakowie przez

przedstawicieli Polski, Węgier, Czech i Słowacji (mimo że federacja czecho­ słowacka istniała form alnie do 31 grudnia 1992 r.) Form alnie umowa weszła w życie dnia 1 lipca 1994 roku po ratyfikacji przez wszystkie cztery kraje (wówczas już Czechy i Słowacja występowały oddzielnie). Równocześnie państw a zawarły deklarację o możliwości zmiany zawartego porozumienia, dotyczącą wcześniejszego zliberalizowania zasad wymiany handlowej, jeśli będzie to możliwe. U m ow a zakładała stopniowe tworzenie strefy wolnego handlu poprzez znoszenie ceł i barier pozataryfow ych do 1 stycznia 2001 roku. Jednocześnie państw a przyjęły zasadę symetrii i ekwiwalentności wzajemnych ustępstw oraz ustaliły tryb dochodzenia do standardów światowych, wy­ pracow anych w ram ach G A TT w eliminowaniu środków ekonomicznych zniekształcających wolną konkurencję.1

Strefa wolnego handlu m iała obejmować jedynie towary przemysłowe i częściową liberalizację produktów rolnych. Utworzono trzy grupy towarów przemysłowych (listy towarowe А, В i C) podzielone według kryterium wrażliwości na potencjalny im port. Porozumienie przewidywało również libera­ lizację barier pozacelnych, (jednak realizacja tego postanowienia napotyka przeszkody o charakterze wewnętrznym, polegające na ochronie własnego rynku). Um ow a C E F T A nie naruszyła obowiązujących przepisów chroniących

1 M . Szczepaniak, Problemy transformacji wewnętrznej i integracji ekonomicznej państw Grupy

W yszehradzkiej, „Zeszyty N aukow e” , Seria I, Zeszyt 232, A kademia Ekonom iczna w Poznaniu,

rynki krajów członkowskich przed konkurencją z zewnątrz. Zachowano m oż­ liwość prow adzenia niezależnej polityki rolnej. W ram ach porozum ienia nie powołano żadnych stałych form współpracy, jedynie W spólny K om itet, w które­ go skład wchodzą m inistrowie współpracy gospodarczej z zagranicą, spotykają­ cy się raz w rok u na sesji zwyczajnej. Zadaniem K om itetu jest nadzór nad prawidłowym funkcjonowaniem C EFTA , powoływanie podkom itetów i grup roboczych ekspertów, a także dokonywanie zmian, jeżeli to konieczne, w um o­ wie z wykorzystaniem tzw. klauzuli ewolucyjnej. CEFTA m a charakter otwarty (art. 33 klauzuli ewolucyjnej), ale warunkiem przystąpienia do niej jest członko­ stwo w W TO lub/i w G A T T , posiadanie umowy stowarzyszeniowej ze W spólno­ tami Europejskim i oraz akceptacja kandydata przez wszystkich członków CEFTA . Efektem tego było poszerzenie Porozumienia o Słowenię 1 stycznia 1996 r., Rum unię 1 lipca 1997 r. i Bułgarię 1 stycznia 1999 r.

PESY M ISTY C ZN A W ERSJA EW O LU C JI C EFTA PO R O Z SZ ER Z E N IU U N II EU R O PEJSK IEJ

W ychodząc z założenia, że Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym H andlu przestanie istnieć po realizacji projektu rozszerzenia U E na wschód, to czas, jaki pozostał C E FT A , zależy od szybkości implementacji procesów integracyjnych. Najbardziej optymistyczny scenariusz zakładał otwarcie Unii w 2001 roku, ale ten plan jest bardziej propagandą polityczną lub życzeniem państw aspirujących. Przewodniczący Parlam entu Europejskiego Jose M aria Gil-Robles uważa, że nie nastąpi to przed 2005/2006, a na dowód odwołuje się do kłopotów państw stowarzyszonych z wchłonięciem funduszy pomocowych PH A RE. Główny negocjator Komisji Europejskiej K laus van der Pas dla Polski jest zdania, że będzie to m iało miejsce 1 stycznia 2003 r., natom iast Węgrzy, Czesi, Estończycy, Słoweńcy i Cypryjczycy nastawiają się na 2002. Spotyka się też datę 1 stycznia 2002 г., której zwolenniczką jest m.in. negocjatorka Komisji Europejskiej Françoise G audeanzi.2 Polska planuje swą gotowość wejścia na koniec 2002 roku. T rudn o jest podać dokładną datę rozszerzenia Unii, m ożna jedynie wierzyć, że stanie się to do 2006 r. Czy m ożna więc ten rok uznać za

„wzniosły” koniec CEFTA ?

Zgodnie z zasadam i procesu integracji gospodarczej w skali m iędzynarodo­ wej m uszą zostać spełnione określone warunki: kom plementarność, niezbędna infrastruktura kom unikacyjna i polityka prointegracyjna. Struktury gospodar­ cze poszczególnych krajów dążących do integracji powinny być kom plem entar­ ne, tzn. dopasowywane względem siebie przez wykorzystanie międzygałęziowej lub wewnątrzgałęziowej specjalizacji. K om plem entarność likwiduje zjawisko

konkurencji państw względem siebie.3 Państw a członkowskie C EFTA odziedzi­ czyły strukturę gospodarczą po R W PG , będącej wcześniejszą próbą integracji państw tego regionu. Państw a te powielały radziecki model rozwoju gospodar­ czego, kładący główny nacisk n a industrializację. W rezultacie stworzyły podobne względem siebie struktury produkcji, szczególnie w dziedzinie przemys­ łu. Po rozw iązaniu R W PG w 1991 roku głęboka recesja, któ ra dotknęła wszystkie gałęzie gospodarki, skłoniła państwa środkowoeuropejskie do nawią­ zania kontaktów między sobą. D la wzmocnienia współpracy politycznej i gos­ podarczej pow ołano tzw. T ró jk ąt W yszehradzki (luty 1991 r.). Znacząca zmiana nastąpiła po naciskach W spólnoty Europejskiej na państw a wyszehradzkie, sugerujących potrzebę pow ołania „instytucji” umożliwiającej praktykę współ­ pracy gospodarczej we własnym gronie. Zaowocowało to podpisaniem w 1992 r. Umowy o W olnym H andlu - C E FTA . M ożna stwierdzić, że w ram ach tego Porozum ienia państw a prowadziły i prow adzą prointegracyjną politykę gos­ podarczą, polegającą na znoszeniu ceł, ograniczeń ilościowych, administracyj­ nych i innych form dyskryminacji we wzajemnych stosunkach handlowych. I tak kolejno w kwietniu 1994 r. podpisano Protokół D odatkow y nr 1, który stanowił o skróceniu liberalizacji z planowanych 8 do 5 lat; w sierpniu 1995 podjęto decyzję o skróceniu okresu znoszenia ceł na tow ary przemysłowe o 1 rok; kolejne Protokoły D odatkow e (nr 3, 4, 5 z 1995 i 1996 r.) rozszerzały przedm iotową współpracę o wolnym handlu usługami. Od 1 stycznia 1996 r. zniesiono stawki celne na większość tow arów przemysłowych, a od stycznia 1997 r. około 95% wymiany towarowej dokonuje się w obrocie bezcłowym. Niestety wraz z liberali­ zacją handlu nie następowały procesy specjalizacji gospodarek, które nadal pozostawały konkurencyjne względem siebie. Podobnie nie rozwijano infra­ struktury kom unikacyjnej między państwami. Budowa autostrad stała się bardzo m odna, ale jedynie w hasłach i skończyło się na budowie kilku odcinków nie m ających większego znaczenia w komunikacji transeuropejskiej. Przejścia graniczne pozostają „wąskim gardłem ” dla transportu międzynarodowego. A. Kisiel-Łowczyc spośród trzech wymienionych głównych czynników w arun­ kujących integrację gospodarczą podaje istnienie komplementarnych struktur gospodarczych oraz niezbędnej infrastruktury komunikacyjnej w grupie państw dążących do integracji jak o warunki konieczne. „Jeżeli poszczególne kraje nie są względem siebie kom plem entarne, to nawet spełnienie pozostałych warunków nie doprow adzi do znacznego zwiększenia ich wzajemnych obrotów gospodar­ czych, ani nie pogłębi procesów integracyjnych między nimi” .4

M ożna powiedzieć, że każde z państw C E FTA jest w zasadzie samowystar­ czalne żywnościowo, a struktury produkcji rolnej w nich są podobne. Statystyki wzajemnego handlu produktam i rolnymi wskazują na niewielką

komplementar-3 A. Kisiel-Łowczyc, Współczesna gospodarka światowa, G dańsk 1997, s. 209. 4 Ibid., s. 210-211.

ność między Polską, Czechami i Słowacją (większą między Polską i Węgrami), a struktura tow arow a dowodzi konkurow ania na rynkach trzecich.5 Brak tych powiązań, a także wysokie wym agania rynku europejskiego, stanow ią za­ grożenie dla C E F T A po rozszerzeniu Unii Europejskiej i skupieniu się nowych członków na integrow aniu własnych gospodarek z Unią. Ponieważ kraje CEFTA , które jak o pierwsze m ają znaleźć się w U E, tworzą nie tylko trzon założycielski, ale m ają też najsilniejsze rynki w regionie, intensywność współ­ pracy gospodarczej między pozostałym i członkami może spadać (w zależności od tem pa i kierunków ich rozwoju gospodarczego).

Większość badaczy jest zgodna co do tego, że Porozumienie zostało zawarte w celu dostosow yw ania gospodarek państw stowarzyszonych do wymogów UE i jest jedynie „poligonem doświadczalnym ” przed przystąpieniem do Unii Europejskiej.6 M ożna spotkać również podobną opinię, że CE FTA powstała dzięki inicjatywie państw zachodnich i stanowi poczekalnię w kolejce do UE. Ten argum ent uznaje się za ważną przyczynę utworzenia CEFTA , tłumacząc, że Porozumienie było logiczną konsekwencją układów stowarzyszeniowych tych krajów ze W spólnotam i Europejskimi, m iało stymulować aktywne uczestnictwo w procesie integracji gospodarczej w Europie.7 Stąd w pierwszych latach istnienia Porozum ienia państw a zaproszone starały się utrzymać jak najlepsze stosunki gospodarcze z U nią, lepsze niż między sobą (sytuacja popraw iła się trochę po dokonaniu kolejnych obniżek ceł, pierwsza już od 1 lipca 1994 r.). Polska, Węgry, a szczególnie Czechy nie chciały, aby w rozmowach akcesyjnych były jakkolwiek łączone. M ożna było zauważyć, że taki pogląd popiera też społeczeństwo. Badania przeprow adzone w Polsce dowiodły, że na pytanie: czy byłoby lepiej starać się o przyjęcie do Unii z innymi państwami, czy osobno respondenci prezentowali podzielone zdania (39% głosowało za pierwszym stanowiskiem, 41% za drugim ).8

Zdecydowana większość ugrupow ań politycznych w krajach CEFTA opo­ wiedziała się za procesem integracyjnym z UE. Po 1989 roku polska polityka zagraniczna za swój podstawowy cel uznała współpracę z krajami zachodnimi. W ystąpienia polityków podkreślały, iż członkostwo we W spólnotach Europejs­ kich jest dla Polski spraw ą priorytetow ą. Aleksander Kwaśniewski podczas odbywającej się w Salzburgu III Konferencji Gospodarczej K rajów Europy

5 Ibid., s. 244.

* M . Szczepaniak, op. cit., s. 125; P. Bożyk, CEFTA a integracja ekonomiczna w Europie, Warszawa 1996; A. P odraża, Unia Europejska a Europa Środkowowschodnia, Lublin 1997.

1 D odatek do „R ynków Zagranicznych” 1993, n r 44-45, s. 1, za M. Janicką, CEFTA i EFTA - Próba porównania dwóch s tre f wolnego handlu, „A cta Universitatis Lodziensis, Folia Economica” 1998, 146..

8 K om unikat CBOS: Integracja Polski z U nią Europejską, sierpień 1996, s. 8, za E. Stadtmüller,

Polska i kraje Wyszehradu wobec procesów integracji europejskiej, [w:] Polska i je j sąsiedzi w latach dziewięćdziesiątych. Polityczne i ekonomiczne aspekty współpracy i integracji, (red.) B. Łomiński, M .

Środkowej i W schodniej powiedział „Rzeczpospolitej” 23 czerwca 1998 r., że jednym ze sposobów n a przyspieszenie członkostwa Polski w UE jest uczestnict­

wo w C E F T A .9 Potwierdził tym samym charakter Porozumienia jako pewnego etapu w dążeniach do Unii. „W tym kontekście CEFTA jawi się jako zdrow orozsądkowy kom prom is zawarty dla osiągnięcia wytyczonych celów między potencjalnym i rywalami niż stabilna struktura o długofalowym horyzon­ cie działania” .10 Należy podkreślić, że po roku 1994 współpraca między krajami C E FT A nabrała wyraźniejszego kształtu i obejmowała nie tylko porozum ienia dotyczące gospodarki, chociaż nadal priorytetow ą dla wszystkich państw kwestią była integracja z UE. W iadom o już, że państw a te będą przystępowały do U E osobno. M a to dla C E FT A ogrom ne znaczenie, gdyż w przypadku osobnego rozpatryw ania wniosków każde z państw może dodatkow o wzmóc starania na rzecz pogłębienia współpracy z UE, co osłabi kontakty w ramach C E FT A (korzystniejsze w arunki wymiany gospodarczej z Unią).

M ożna wnioskować, że po wstąpieniu Czech, Polski, Węgier i Słowenii do UE ich cel zostanie zrealizowany. Nie będzie im potrzebna struktura umożliwiająca dopasowywanie gospodarki do wymogów rynku zachodniego. Podobnie jak EFT A , Środkowoeuropejskie Porozumienie zostanie zredukowane do kilku państw, z tą różnicą, że państw a te będą charakteryzowały się stosunkowo słabym potencjałem ekonomicznym . W śród nich nie będzie raczej kraju, który zdecydowanie naciskałby na liberalizację handlu (taką początkową rolę speł­ niała Polska, a ostatnio Węgry, którym zależy na liberalizacji handlu rolnego). Pow racając do analogii z E FT A - jej naczelna idea opierała się na „działaniu obok U nii” , natom iast C E FT A na „jak najszybszym wejściu do Unii” .

Jak już wcześniej zostało wspom niane, liberalizacja handlu między krajami C E FT A następow ała etapam i i była przyspieszana m ocą kolejnych protokołów. K w estia liberalizacji handlu artykułam i rolno-spożywczymi została wstępnie uzgodniona w 1995 r. w Protokole D odatkow ym nr 3. Z jego postanowień wynika, że od 1 stycznia 1996 roku nie pobierano ceł na około 50% wartości obrotów artykułam i rolnym i, a pełna liberalizacja m iała nastąpić 1 stycznia 1998 r. Jednak już po spotkaniu w Jasnej, we wrześniu 1996 r., ówczesny premier Polski W łodzimierz Cimoszewicz podkreślał negatywny wpływ na polskie rolnictwo subsydiow ania artykułów rolnych przez partnerów. Ujemne saldo w obrotach z W ęgram i doprow adził do wstrzym ania dalszej liberalizacji handlu produktam i rolnym i w 1997 r., a postulat całkowitego otwarcia wzajemnego rynków rolnych stro n a polska odrzuciła w Lublanie 22-23 września 1997 r .11 N astępnie 7 lipca 1998 r. m inistrowie rolnictwa Czech, Polski, Węgier, Słowacji i Słowenii po spotkaniu w Pradze ogłosili, że „bez wyjaśnienia problemów

* „Przegląd Środkow oeuropejski” 1998, n r 23, s. 43. 10 M . Janicka, op. cii., s. 146.

11 M . Szczepaniak, C EF TA na rozdrożu. Impas >v procesie integracji gospodarczej Europy

i analizy dotychczasowego funkcjonow ania handlu artykułam i rolno-spożyw­ czymi w ram ach C E FT A jego liberalizacja jest m ało praw dopodobna” .12 Kolejno 10 m arca 1999 ro k u na spotkaniu wiceministrów rolnictwa w Budapesz­ cie rząd Polski zniósł preferencje celne dla krajów C E FTA w imporcie mięsa wieprzowego i drobiow ego, jogurtu, pszenicy oraz cukru.13 D odatkow o, gdy w ostatnich dwóch kw artałach 1998 rok u im port produktów rolnych z Węgier do Polski wzrósł ośm iokrotnie, rząd Polski podwyższył cła na pszenicę z 20% do 70% , argum entując swoje posunięcie ochroną rynku. N a wieprzowinę z CE FTA cło wzrosło z 25% do 83,3% .14 Tyle samo wynosi cło na mięso w pozostałych krajach świata. T eraz sygnatariusze (zwłaszcza Polska) najchętniej wycofaliby się z wcześniejszych decyzji, byłoby to jednak źle przyjęte na Zachodzie.

Zastanaw iając się nad perspektywami trwałości C EFTA , m ożna przeanalizo­ wać rozwój powiązań handlow ych między państwam i oraz ich najważniejszych partnerów gospodarczych w latach 1996-1998. Zgodnie z tabelą 1, obrazującą strukturę eksportu krajów C E FT A według państw Niemcy są pierwszym partnerem dla Polski, Czech, Węgier i Słowenii w ciągu trzech ostatnich lat. Były też pierwszym partnerem dla Rum unii w 1996 roku, a w 1997 i 1998 miejsce to zajęły Włochy.

W latach 1996-1997 głównym kierunkiem eksportu słowackiego były Czechy i eksport stanowił też kolejno 31,0 i 26,7% ogólnego eksportu, ale miejsce to zajęły w 1998 roku Niemcy z 27,5% . Polska utrzymuje kontakty głównie z państwam i U E - po Niemcach kolejnymi jej partneram i są Rosja, Włochy, H olandia, F ran cja i U kraina. W śród głównych kierunków eksportu Rum unii nie występuje żadne z państw C E FT A , podobnie jest w wypadku Węgier. Jedynie Czesi, Słoweńcy i Słowacy m ają wśród swoich partnerów ogólnego eksportu członków Porozum ienia. Polska zajmuje czwarte miejsce na liście głównych partnerów Czech, z niewielką tendencją wzrostową o 0,2% każdego roku. N atom iast drugim partnerem jest Słowacja, lecz obroty eksportu do tego kraju zmalały na przestrzeni trzech lat.15 Relatywnie wysoki wzajemny udział w handlu Czech i Słowacji wynika bardziej z pozostałości z okresu istnienia Czechosłowacji niż z powiązań w ram ach Porozumienia o Wolnym Handlu. K raje Unii są więc głównymi partneram i w wymianie handlowej państw CE FTA i stanow ią 60% ogólnego udziału w ich obrotach.

N a podstaw ie danych dotyczących struktury im portu i eksportu między państwam i C E F T A ,16 wym iana handlow a między Czechami i Słowacją stanowi wysoki procent udziału w obrotach tych dwóch państw. Pozostali partnerzy są m ało znaczący. D la W ęgier głównymi partneram i wśród państw C E FT A są

12 „Przegląd Środkow oeuropejski” 1998, nr 23, s. 43. 13 „R zeczpospolita” z dnia 12 m arca 1999.

14 „G azeta W yborcza” z d n ia 2 kw ietnia 1999. 13 C E S T A T , „Statistical Bulletin” 1998, 1, s. 62. 1β C E S T A T , „Statistical Bulletin” 1998, 1.

T ab. 1. S tru k tu ra w artości eksportu państw C EFT A według głównych krajów (ceny bieżące) The structure o f exports according to m ajor countries (at current prices)

G łów ni partnerzy w % ogólnego eksportu

R ok 1. partner 2. partner 3. partner 4. partner 5. partner

kraj % kraj % kraj % kraj % kraj %

Czechy 1996 D E 36,0 SK 14,2 AT 6,4 PL 5,5 IT 3,3 1997 D E 35,7 SK 12,9 AT 6,4 PL 5,7 IT 3,7 1998 D E 38,2 SK 10,6 AT 6,3 PL 5,9 IT 4,5 Polska 1996 D E 34,4 R U 6,8 IT 5,3 NL 4,8 FR 4,4 1997 D E 32,9 R U 8,4 IT 5,9 NL 4,7 UA 4,7 1998 D E 34,1 R U 8,7 IT 6,5 NL 4,4 UA 4,4 Węgry 1996 D E 33,7 AT 10,9 IT 7,0 R U 4,9 GB 3,9 1997 D E 37,3 AT 11,5 IT 6,2 R U 5,1 FR 3,8 1998 D E 38,3 AT 10,3 IT 6,2 RU 4,6 FR 3,8 Rum unia 1996 D E 18,4 IT 17,1 FR 5,7 TR 4,8 NL 4,2 1997 IT 19,5 D E 16,8 FR 5,5 TR 4,2 US 3,8 1998 IT 21,5 D E 19,3 FR 5,3 GB 3,8 US 3,8 Słowenia 1996 D E 30,6 IT 13,3 HR 10,3 FR 7,2 AT 6,6 1997 D E 29,4 IT 14,4 HR 10,0 AT 6,8 FR 5,5 1998 D E 30,1 IT 13,7 HR 8,1 FR 7,1 AT 6,9 Słowacja 1996 CZ 31,0 D E 21,2 AT 6,0 IT 4,9 PL 4,8 1997 CZ 26,7 D E 22,3 AT 7,2 IT 5,6 PL 5,5 1998 D E 27,5 CZ 21,8 AT 7,3 IT 6,8 PL 5,5

AT - A ustria; C Z - Czechy; D E - Niemcy; FR - Francja; GB - W. Brytania; HR - Węgry; IT - W łochy; N L - H olandia; PL - Polska; SK - Słowacja; R U - Rosja; US - Stany Zjednoczone.

Źródło: C E S T A T , „Statistical Bulletin” 1998, 1. (tabela nie obejmuje danych dla Bułgarii)

Czechy i Polska, ale z tendencją spadkową. Zauważalne jest, że najmniej dynamiczny udział w wymianie handlowej z państwam i CEFTA m a Rum unia, a zaraz po niej Słowenia. Słowenia to rynek mały, ale wysoko rozwinięty i przewyższa poziom em rozw oju gospodarczego poszczególne państwa założy­ cielskie, co m oże wpływać na mniejsze zainteresowanie tego państw a rynkiem C E FTA . N atom iast R um unia i Bułgaria w znaczny sposób „odstają” in minus od pozostałych, m ając zdecydowanie trudniejszą wewnętrzną sytuację gospodar­ czą i osiągają gorsze wyniki gospodarcze.

Tab. 2. O broty handlu zagranicznego Polski z krajam i C EFT A i Unii Europejskiej w 1997 i 1998 r. Poland’s foreign trad e sales with C EFT A and EU countries in 1997

Im port w min U SD Eksport w min U SD

1997 1998 1997 1998

C EFTA 2652 2974 1738 2026

UE 26998 31027 16526 19270

Źródło: M inisterstw o G ospodarki.

Potwierdzeniem stwierdzenia braku intensywności wymiany handlowej we­ wnątrz regionu są dane dotyczące obro tu handlowego Polski - największego członka stowarzyszenia - z krajam i C E FT A i UE w 1997 roku (tab. 2).

Naszym głównym partnerem handlowym są kraje Unii Europejskiej, a wśród nich czołową pozycję zajm ują Niemcy. Eksport na unijne rynki wzrósł w 1998 roku aż o ponad 16%. Z kolei im port zwiększył się o prawie 15%. Tym samym towary sprzedane na unijne rynki stanowiły 68% polskiego eksportu, a sprow a­ dzane stam tąd prawie 66% naszego importu. Parytet siły nabywczej w państ­ wach Porozum ienia jest dużo niższy niż w krajach UE, co wpływa na chłonność tego rynku. Rynek UE jest dużo większy i liczy ponad 300 min. ludzi więcej niż CEFTA . Ocenia się, że „natu raln y ” poziom wzajemnych obrotów państw C E FTA wynosi około 10%, to jest tyle, ile w czasach istnienia R W P G .17 Należy też podkreślić, że rynek C E FT A nie wywiera wystarczająco silnej presji konkurencyjności i możliwości m odernizacji gospodarek państw członkowskich. Rynek Unii Europejskiej jest oczywiście bardzo wymagający, ale jednocześnie m a dodatkow e atuty. Najważniejsze z nich to mniejsze ryzyko handlowe, nowoczesna technologia czy k ap itał.18 Powszechnie uważa się również, że Europa jest „modelem państw a d ob rob y tu” i co najważniejsze Unia w swojej polityce gospodarczej przewiduje dotacje niedochodowych gałęzi przemysłu (np. górnictwa) czy rolnictw a lub inne dotaq'e kierunkowe. Czterej sygnatariusze negocjujący w arunki przystąpienia do Unii nie są już zainteresowani po­ głębianiem integracji w ram ach C E FTA , ale będą integrować swoje gospodarki - nie rynki - z U nią, co w praktyce oznacza również między sobą, ale nie z pozostałymi. Nie musi to oznaczać natychmiastowego upadku C E F T A , ale jej znaczne osłabienie z pow odu utraty największych i najlepiej rozwiniętych rynków. Rozszerzenie Unii Europejskiej o kolejnych członków C E FTA może oznaczać, że wraz z osiągnięciem podstawowego celu państw Europy Środkowo­ wschodniej (uczestnictwo w UE jest celem strategicznym polityki zagranicznej tych państw) Porozum ienie przestanie istnieć. Nie należy jednak zapominać, że

11 L. A. W inters, Z. K. W ang, Eastern Europe's International Trade, M anchester University Press, 1994.

wciąż spraw ą sporną jest kwestia tzw. okresów przejściowych. Zwolennikami takiej m etody są obie strony, tj. Unia Europejska i państw a do niej dążące z tym zastrzeżeniem, że proponow ane sfery życia ekonomicznego, które miałyby obejm ować ten okres, nie pokryw ają się. Unia jest na przykład za wprowadze­ niem okresów dostosow aw czych w kwestii wolnego przepływu siły roboczej i jej zatrudnienia, natom iast państw a zmierzające do UE są temu przeciwne. O dw rotne stanow isko zajm ują strony w sprawie regulacji rolnictwa i przepływu tow arów rolnych. W prow adzenie tej formy dostosowawczej może przedłużyć istnienie regionalnych powiązań i wytworzyć pewnego rodzaju solidarność państw. Jednak ta kwestia nie jest jeszcze do końca uzgodniona i nie m a jasności co do jej implementacji.

Kolejnym przejawem ochrony własnych rynków wewnątrz C E FTA jest kontrow ersyjny problem świadectw jakości towarów przemysłowych i ar­ tykułów rolno-spożywczych, gdzie państw a stowarzyszone nie uznają wzajemnie swych wyników badań i certyfikatów. Prowadzi to do ograniczania dostępu do własnych rynków między innymi przez powiększenia kosztów tego dostępu (np. konieczność poświadczenia jakości produktów przed ich wprowadzeniem na rynek węgierski przez dwa instytuty węgierskie ds. badania żywności).19 Prow adzono ju ż rozm owy m ające uregulować tę dość kontrow ersyjną sprawę, jak dotychczas bez efektu.

Pom im o zaangażow ania dziesiątek ludzi z MSZ, M inisterstwa G ospodarki i M inisterstw a Rolnictw a w działalność w ram ach CEFTA konsekwentnie w ciągu kilku lat istnienia nie pow ołano żadnych stałych organów. Propozycja strony słowackiej, zgłoszona podczas szczytu w Brnie we wrześniu 1995 roku, o utworzeniu stałego sekretariatu z siedzibą w Bratysławie nie została przyjęta z obawy przed zbytnim zinstytucjonalizowaniem współpracy. Rząd czeski stwierdził nawet, że brak jakichkolw iek struktur organizacyjnych jest pozytywną cechą C E F T A .20 Brak stałych instytucji oraz niechęć do ich powołania może świadczyć o niespójności i nietrwałości C E FTA , a wręcz o obawie połączenia tych państw większą zależnością. N adal pozostaje ono jedynie porozumieniem z obowiązkiem corocznych spotkań na szczeblu ministerialnym.

M ożna więc powiedzieć, że głębsza integracja Polski, Czech, Węgier i Słowe­ nii będzie dokonyw ać się w m iarę integrowania się ich gospodarek z gospodarką unijną (sw obodny przepływ usług, kapitału, siły roboczej), natom iast wyżej wymienione państw a nie są żywo zainteresowane pogłębianiem integracji w ram ach C E FT A . Środkowoeuropejskie Porozum ienia o Wolnym H andlu pod względem „poszerzania przedm iotow ego” stoi w miejscu już trzeci rok. N a „poszerzenie podm iotow e” aktualnie również się nie zanosi. Problem polega na

19 M . Szczepaniak, C EFTA na rozdrożu..., s. 100.

20 M . D angerfield, m ateriały pomocnicze w wykładzie na tem at „Eastw ard Enlargement o f the E uropean U n io n ” , wygłoszonym w Sussex University w Brighton, Wielka Brytania, dnia 20 stycznia 1998 r.

tym, że po ostatnim rozszerzeniu C E FT A o Bułgarię jakoś nie widać następnych chętnych do przystąpienia do Porozum ienia. Poprzednio stowarzyszeni z UE zawarli z państw am i C E FT A dw ustronne umowy o wolnym handlu i to im wystarcza.

Przytoczone powyżej argum enty stawiają pod znakiem zapytania trwałość Środkowoeuropejskiego Porozum ienia o W olnym H andlu po rozszerzeniu Unii Europejskiej o jego członków. Silny i atrakcyjny rynek zachodni praw dopodob­ nie ukierunkuje dynam ikę wymiany handlowej wewnątrz Porozum ienia na Unię. Z a dezintegracją C E FT A w wyniku włączenia jej członków do UE przemawiają następujące przesłanki wynikające z przeprowadzonego wywodu:

- brak działań członków Porozum ienia do budowania elementów kom- plementarności i infrastruktury komunikacyjnej w regionie,

- realizacja strategicznego celu polityki zagranicznej państw CEFTA - wejś­ cia do UE,

- stagnacja pod względem „poszerzania podm iotowego” trw ająca od trzech lat,

- pogłębianie integracji gospodarek najsilniejszych członków C E FTA z U nią Europejską, a nie z pozostałymi członkami Porozumienia,

- brak jednolitości i jasności w umowach wewnętrznych dotyczących liberalizacji handlu i jakości dopuszczalnych towarów,

- brak zainteresow ania innych państw członkostwem w Porozumieniu.

O PTY M IST Y C Z N A W ERSJA EW O LU CJI CEFTA PO R O ZSZER ZEN IU U N II EU R O PEJSK IEJ

Działalność C E FT A w czasie sześciu lat jej istnienia udowodniła pożytecz­ ność Porozum ienia w odbudow yw aniu wewnątrzregionalnych powiązań gos­ podarczych w transform acyjnym środowisku ekonomicznym. Jak zostało już wspomniane procesy liberalizacji handlu były realizowane, a nawet przy­ spieszane m ocą Protokołów D odatkow ych (nr 1, 2, 3 ,4 i 5). Zniesiono również niektóre stawki celne na artykuły rolne, co m ożna uznać za osiągnięcie, jeżeli uwzględni się fakt, że rynki towarów rolnych są m ocno chronione, np. w Unii Europejskiej. Obniżenie ochrony celnej tych artykułów średnio o około 50% było posunięciem bardziej radykalnym niż ustalenia zawarte w U kładach Europejskich (niestety wprow adzano do tej liberalizacji kolejne „w yjątki” , a państw a, szczególnie Polska, wycofałyby się z tej decyzji). Rozwój innych, poza wymianą handlow ą, form współpracy w ram ach C E FTA również m a miejsce. D nia 12 stycznia 1994 roku szefowie oraz ministrowie spraw zagranicznych państw G rupy W yszehradzkiej spotkali się w Pradze z prezydentem USA Billem Clintonem i byłym sekretarzem stanu W arrenem Christopherem na rozmowach dotyczących zagadnienia bezpieczeństwa w regionie. Odbyło się też szereg

spotkań m inistrów obrony (m.in. 6 listopada 1992 r. w Budapeszcie, 20 listopada 1992 r. w M ierzinie w Czechach, 7 stycznia 1994 r. w Warszawie, w czerwcu 1994 w Bratysławie oraz 10 m arca 1999 r. na dwa dni przed wstąpieniem Czech, Polski i Węgier do N A TO ). Przedm iotem współpracy wojskowej była wymiana doświadczeń w zakresie prac sztabowych, szkoleń, a także uzbrojenia.21 Sytuacja w jakiej znalazły się Czechy, Polska i Węgry po 12 m arca 1999 roku, tj. wstąpieniu tych państw do N A TO , otwiera dodatkow e możliwości wewnętrznej współpracy i rozszerzenia zasięgu C EFTA . W obecnej sytuacji Czechy, Polska i Węgry nabrały innego znaczenia dla pozostałych państw CEFTA . Są one sygnatariuszam i N A TO i m ogą w pewnym sensie stanowić o bezpieczeństwie w regionie środkow oeuropejskim .

W aktualnej fazie rozwoju C E F T A również negocjacje tych państw z Unią Europejską m ogą sprzyjać nasilaniu wzajemnych kontaktów . W pewnym zakresie bowiem interesy członków są zbieżne. Nowa sytuacja polityczno­ -gospodarcza po u padku Z SR R , reformy gospodarcze, a następnie podpisanie um ów stowarzyszeniowych ze W spólnotam i Europejskimi pchnęły Polskę, Czechy, Słowenię i W ęgry ku gospodarce rynkowej, nastawionej na tworzenie technik i m echanizm ów różnych form współdziałania między gospodarkam i. W ram ach C E F T A o wiele łatwiejsze wydaje się porozumienie i przystosowywa­ nie do nowych reguł rynkowych niż oddzielnie, ponieważ państwa prezentują podobny poziom rozw oju i borykają się z podobnym i kłopotam i wynikającymi z transform acji. Państw a w sparte przykładem tych członków C EFTA , które jak o pierwsze przystąpią do Unii Europejskiej, m ogą kontynuować współpracę regionalną, dążąc oczywiście niezależnie do tego samego celu, tj. „wyższego” stopnia integracji z Unią. W ydaje się więc zasadnym dalsze utrzymanie kontaktów w ram ach C E FT A . Jednocześnie współdziałanie dobrze służy przekazywaniu doświadczeń oraz utrzymywaniu harmonijnych stosunków z państw am i, które znalazły się poza tzw. pierwszą turą integracji.

W ażna w tym miejscu jest także polityka Unii Europejskiej. W spólnota Europejska odegrała istotną rolę w m obilizowaniu państw Europy Środkowej do utworzenia C E FT A . N atom iast kiedy ustalenia w ram ach CEFTA wyprzedziły harm onogram y redukcji ceł, obowiązujące w układach stowarzyszeniowych ze W spólnotą, W E wzywała z jednej strony, by państw a C E FTA nie zakłócały rynku wspólnotow ego nadm iernym eksportem tzw. towarów wrażliwych, lecz zintensyfikowały współpracę między sobą, z drugiej strony W E przekonywała, że w spółpraca w ram ach C E F T A nie jest substytutem członkostwa we W spólno­ cie, lecz leży zarów no w interesie G rupy W yszehradzkiej, jak i w interesie całej E uropy.22 M ożna więc powiedzieć, że w zmienionych warunkach politycznych

21 F. G ołem bski, A. K upich, Grupa Wyszehradzka, [w:] Międzynarodowe stosunki ekonomiczne.

Teoria i p ra ktyka , (red.) P. Bożyk, Z. K am ecki, J. Sołdaczuk, W arszawa 1997, s. 152.

22 M . Szczepaniak, Państwa wyszehradzkie. System y polityczne, gospodarka, współpraca, Poznań 1996.

UE wystąpiła w roli organizatora przestrzeni gospodarczej Europy Środkowej i również w jej interesie leżą dobre i dynamiczne stosunki między państwami CEFTA . P o n adto ze względu na rosnącą liczbę państw aspirujących do struktur europejskich utrzym anie ciągłości C E FT A może stać się jednym z celów Unii. W ram ach Porozum ienia państw a te m ogą dostosowywać swoją gospodarkę i politykę do wym agań europejskich.

Innym powodem , dla którego C E FT A może nabrać dynamicznego charak ­ teru po wstąpieniu kilku jej członków do UE, jest długi okres doganiania rozwiniętych gospodarek zachodnich. M ogą znów powrócić tendencje wzajem­ nego wspierania, ze względu n a p o d o b ną strukturę, przeszłość i to, że państw a te stanow ią najpóźniejszy etap rozszerzenia Unii. Silniejsza integracja może mieć miejsce w pewnych sytuacjach ekstremalnych, co już m iało miejsce w historii istnienia C E FT A . Gdy wiosną 1993 roku państwa EW G wprowadziły zakaz im portu mięsa i p roduktów zwierzęcych z obszaru Europy Środkowej i W schod­ niej z powodu rzekomej pryszczycy na tym terenie, Czechy, Polska, Słowacja i Węgry wprowadziły podobne ograniczenia wobec EW G , co w rezultacie doprow adziło do obustronnego anulow ania zakazów .23

Pogłębianiu współpracy w ram ach C E FT A towarzyszył jednocześnie proces jej poszerzania o kolejne państw a. W 1995 r. w Brnie zapadła decyzja o przyjęciu Słowenii, któ rą ratyfikow ano 1 stycznia 1996 r. W m arcu 1997 r. jednomyślnie zaakceptow ano Rum unię, k tó ra stała się członkiem C E FT A 1 lipca 1997 r., a następnie 17 lipca 1998 r. podpisano porozum ienie w Sofii o przyjęciu Bułgarii, które weszło w życie 1 stycznia 1999 roku. M ożna zakładać przyjęcie do C EFTA nowych członków, na przykład państw nadbałtyckich, Ukrainy, Chorwacji, M acedonii, oczywiście po spełnieniu koniecznych warunków (wymienionych w pierwszej części tego artykułu). W takim przypadku Porozumienie mogłoby funkcjonować nawet po wystąpieniu z niej części krajów, w związku z ich przystąpieniem do Unii.

Pytanie: ja k rządy państw C E FT A widzą rolę tego Porozumienia w drodze do Unii Europejskiej, jest również ważne. N a obecnym etapie rozwoju dalekie są one od stwierdzenia, że realizacja procesu integracji z UE oznacza spełnienie kluczowego zadania C E FT A , a tym samym jej likw idaqç. Najwyższe władze wskazują raczej na dalszy rozwój Porozumienia i jego ciągłość. N a przykład premier Polski, Jerzy Buzek w jednym ze swoich pierwszych przemówień powiedział, że po kilku latach istnienia Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym H andlu, C E FT A okazała się sukcesem politycznym i ekonomicznym, a rząd myśli o jej poszerzeniu i pogłębieniu. Vaclav K laus użył podobnej terminologii podczas jednego ze szczytów C E FTA w 1997 r., twierdząc, że CE FTA jest ugrupowaniem spełniającym pozytywną rolę w regionie i potwier­

dził chęć Czech do dalszej współpracy i pogłębiania.24 Po zastąpieniu V. K lausa przez M iłosza Zem ana, Czesi zgłosili chęć intensywniejszego działania z państ­ wami regionu, dochodząc do słusznego wniosku, że w ten sposób osiągną więcej na arenie m iędzynarodowej niż przez prowadzenie indywidualnej polityki integracyjnej z UE. Podkreśla się także, że zasadniczy cel gospodarczy CEFTA - potrzeba dalszego znoszenia ograniczeń handlowych - nie został jeszcze zrealizowany.

Ustalenie stabilnych w arunków wymiany handlowej oraz stopniowa likwida­ cja barier w obrocie tow aram i przemysłowymi i rolnymi w pierwszych latach działania C E F T A spowodow ały efekt przesunięcia handlu (udział we wzajemnej wymianie państw tego obszaru zwiększył się) oraz efekt kreacji handlu (wzrósł wolumen wzajemnych obrotów handlowych we wszystkich możliwych kon­ figuracjach).25 Już w 1995 roku podczas spotkania w Brnie uczestnicy tej konferencji podkreślali, że rozwój C E FT A m a służyć współpracy w regionie, a nie wywieraniu wspólnej presji na Unię Europejską. Stan rozwoju Europy Środkowowschodniej ocenia wiele organizacji. W raporcie Banku Światowego z 1996 roku próbow ano podsum ow ać efekty drogi, jak ą przeszła CEFTA. Twórcy tego rap o rtu za najważniejszy wyznacznik uznali liberalizację gospoda­ rki, przyznając w 10-punktowej skali W ęgrom i Czechom ponad 9 punktów, Polsce prawie 9 punktów , Słowacji i Słowenii około 8,5 punktu. Dalszy jest zakres prywatyzacji oceniany na 70% w Czechach, 60% na Węgrzech i Słowacji i na 58% w Polsce.26 Biorąc pod uwagę dane z tabeli nr 2, z drugiej części artykułu, należy również zauważyć, że obroty handlowe między Polską a państ­ wami C E F T A od 1997 do 1998 r. wzrosły (im port o 322 m in USD, eksport o 288 min. USD), niestety tym samym wzrosło również ujemne saldo obrotów . Polskie obroty artykułam i rolno-spożywczymi oscylują wokół 10% wartości ogółu obrotów Polski ze strefą C E FT A . Nie jest to wiele, ale dla polskiego sektora rolnego całkiem sporo, ponieważ (jak podano w tabeli 2) wartość im portu jest wyższa niż w artość eksportu.

M ożna jeszcze wymienić inną formę współpracy państw CEFTA , w której uczestniczą też państw a do niej nie należące, są to euroregiony. Polska uczestniczy w kilku z nich: Euroregionie „N ysa” i Euroregionie Karpackim , „G lacensis” , „P rad ziad ” , „Śląsk Cieszyński” i „Silesia” . W skład pierwszego, który powstał w 1991 roku, wchodzą przygraniczne jednostki administracyjne Polski, Czech i Niemiec. D o Euroregionu Karpackiego obok Polski należą Węgry, Słowacja, U k raina i R um unia. Pozostałe tworzy Polska i Czechy. Podstawowym i celami działań euroregionów jest problem atyka gospodarcza, budow a i m odernizacja przejść na granicach, ochrona środowiska itp.27

24 M . D angerfield, op. cit. 23 M . Szczepaniak, Problemy...

26 E. Stadtm üller, op. cit., s. 290.

Przytoczone argum enty m ogą świadczyć o tym, że istnieją pewne przesłanki ku temu, aby Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym H andlu przetrwało po wstąpieniu części jej członków do Unii Europejskiej. Argum enty te m ożna zgrupować następująco:

- tendencje zwyżkowe w wymianie handlowej, - możliwość podm iotow ego rozszerzenia CEFTA ,

- ochrona nadal słabych rynków przed konkurencją z Unii (ograniczony zakres przez umowy stowarzyszeniowe),

- zainteresow ania rządów państw C E FT A trwałością Porozumienia, - C E FT A jak o form a adaptacji gospodarczej do działania w warunkach otwartej gospodarki oraz dopasow yw ania się do reguł zintegrowanego rynku Unii Europejskiej,

- znaczenie członkostw a Czech, Polski i Węgier w NA TO dla pozostałych członków C E FT A i państw dążących do Unii Europejskiej.

W ydaje się więc, że rozszerzenie Unii Europejskiej na wschód nie musi oznaczać autom atycznej dezintegracji C E FTA . Istnieje kilka powodów, dla których członkowie Porozum ienia, znajdujący się w „drugiej turze” powięk­ szania U E, będą kontynuow ali współpracę w regionie i realizowali w ten sposób podstawowe cele C E FT A .

Z A K O Ń C ZE N IE

T rudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o przyszłość Środkow o­ europejskiego Porozum ienia o W olnym H andlu. Argum enty, które zostały użyte przy konstruow aniu obu scenariuszy, występują najczęściej w opiniach poli­ tyków, obserw atorów i badaczy C E FTA . Okazało się, że liczba argum entów za przetrwaniem C E F T A jest tak a sam a co przeciwko. W ażny jest jednak ich ciężar gatunkowy.

Rosnąca wym iana handlow a jest faktem , choć warunki sprzedaży na rynku CEFTA nie są jej członkom ułatwiane. Zrodzony z przesłanek politycznych pomysł częściowej liberalizacji handlu żywnością w obszarze, realizowany od 1 stycznia 1996 r., okazał się niewypałem. Należy pamiętać, że wszyscy członkowie C E F T A m ają nadprodukcję żywności. Dlatego też do pełnej liberalizacji handlu produktam i rolnym i nigdy nie dojdzie. Te problemy m ogą być dopiero rozwiązywane w rozm owach akcesyjnych z Unią, k tóra także boryka się z tym problem em .

U trzym anie C E F T A byłoby bardziej możliwe, gdyby nowo przyjmowani członkowie przystępowali na zasadach ju ż obowiązujących wśród krajów Porozumienia. Czyli, aby nie było okresów przejściowych, jakie np. m iała Rum unia i Bułgaria, natom iast każdy nowy członek musiałby od razu obniżyć stawki celne do poziom u obowiązującego między pozostałymi krajami CEFTA .

Problem polega n a tym , że po ostatnim rozszerzeniu Porozumienia o Bułgarię, nie widać następnych chętnych na członków Porozum ienia.28

Istnienie C E F T A jak o pewnej formy adaptacji gospodarczej do działania w w arunkach otw artej gospodarki i dopasowywania się do reguł rynku Unii Europejskiej m a swój kres w m omencie wejścia wszystkich członków Porozumie­ nia do U E. Już teraz czterej sygnatariusze negocjujący warunki integracji z gospodarką Z achodu prow adzą politykę pogłębiania swojej współpracy gospodarczej z U nią i między sobą, ale nie z pozostałymi sygnatariuszami umowy. Po wejściu Polski, Węgier, Czech i Słowenii do Unii pozostałe państwa Porozum ienia pozostaną związane zasadam i wolnego handlu i m ogą kon­ tynuow ać współpracę. Ich głównym celem nadal może pozostać wstąpienie do Unii Europejskiej i tu odpowiedź n a pytanie o przyszłość CEFTA zależy od polityki UE: trybu i term inu poszerzania, polityki wobec pozostałych państw Europy Środkowow schodniej oraz sytuacji m akroekonomicznej i politycznej samej Unii. Sytuacja UE m oże ulec pewnym zmianom właśnie po wstąpieniu Polski, Czech, Słowenii, Węgier, Estonii i Cypru.

N adzieją na kontynuację współpracy w ram ach Porozumienia jest otrzym a­ nie zaproszeń do rozm ów akcesyjnych przez pozostałe państw a CEFTA. Zaproszenia są raczej nieuchronne (zapisano w pream bułach układów europejs­ kich, że celem tych układów jest doprowadzenie państw stowarzyszonych do członkostwa w Unii) i choć będą długo trwać, nastąpią dlatego, że Unia, zakładając z góry ich przyjęcie, będzie chciała przymusić je do przyspieszenia reform i szybszego dostosow yw ania gospodarek do unijnej. Dlatego też niejednoczesne wchodzenie członków C E FT A do U E spowoduje podobny układ między tymi, którzy wejdą wcześniej, i tymi, którzy wejdą później, tak jak jest aktualnie między U nią a negocjującymi aplikantam i oraz między nimi a resztą członków Porozum ienia. Nie zmienia to jednak faktu, że po akcesji wszystkich sygnatariuszy do U E C E F T A przestanie istnieć.

N iektórzy badacze problem u stosują analizę porównawczą CE FT A z EFTA. Trw ałość E F T A w postaci czterech państw (Szwajcarii, Lichtensteinu, Norwegii i Islandii), po w stąpieniu wcześniejszych jej członków do Unii nie m a przełożenia, według mnie, n a C E FT A . Europejskie Porozum ienia o Wolnym H andlu tworzą państw a zaaw ansow ane gospodarczo, które z własnej woli nie znajdują się w UE. Podobnie cele pow ołania obu ugrupow ań w relacji z Unią były zupełnie inne.29 D odatkow o kierunek wymiany handlowej państw Porozumienia jest skierowany bardziej na Zachód niż w stronę regionu. Według G U S 73,6% całego polskiego eksportu i 74,7% im p o rtu stanowiły te właśnie państwa w 1998 roku. D odat­ kowo pierwszymi polskim i partneram i w regionie Europy Środkowowschodniej jest Rosja, za nią U k rain a i Białoruś.30 M ożna stwierdzić, że kierunek wymiany

28 „R zeczpospolita” z dnia 10 lutego 2000. 29 Z ostały om ów ione w tym artykule na stronie 4. 30 „R zeczpospolita” z dnia 9 kw ietnia 1999.

handlowej Polski częściej przebiegał i przebiega na linii W schód-Zachód niż Północ-Południe.

Potwierdzeniem niezbyt dużego znaczenia CE FTA w polityce m.in. Polski jest przemówienie w Sejmie polskiego m inistra spraw zagranicznych Bronisława G erem ka na tem at polskiej polityki zagranicznej w 1999 r. W związku ze zm ianą sytuacji Polski po 12 m arca 1999 roku głównym tematem przemówienia była pozycja Polski w N A TO , a także rokow ania w sprawie trak tatu C FE - trak tatu rozbrojeniowego. Wiele miejsca zajęła kwestia naszego wchodzenia do Unii Europejskiej jak o priorytetu polskiej polityki zagranicznej, gdzie m inister Bronisław Gerem ek określił rok 2002, jak o datę realnego wejścia naszego kraju w struktury unijne. Tem at reform y Unii zajął w ogóle pierwsze miejsce w przemówieniu, następnym było opowiedzenie się Polski za trwałością i liczącą się obecnością Stanów Zjednoczonych w Europie. Jednocześnie wyrażono chęć umocnienia pozycji Polski jak o głównego partn era USA w regionie. B. Geremek mówił także o Niemczech, potem Francji w polskiej polityce zagranicznej i dopiero na ósmym miejscu została wymieniona G rupa W yszehradzka. Ale za ważne zadanie G rupy przyjął aktywne prom ow anie kandydatury Słowacji do członkostwa w N A TO . P o d o bn ą pozycję zajął w sprawie Bułgarii i Rumunii podkreślając, że skuteczność polskiego wsparcia będzie wyraźnie uzależniona od postępu tych państw w wewnętrzną transform ację. W spółpraca z państw am i kandydującym i do C E F T A również m a zależeć od wewnętrznej sytuacji tych krajów (U kraina) i sytuacji międzynarodowej (Chorwacja i M acedonia).31 Oczywiście, kwestia C E FT A nie m ogła stanowić najważniejszego tem atu polskiej polityki zagranicznej, ale omówienie jej m iało raczej charakter ogólny i nie podnosiło kwestii dynamizacji współpracy w regionie. Jej działanie przedstawiono jak o narzędzie do innych, dalszych celów.

Nieodzownym zjawiskiem towarzyszącym opisanemu problemowi jest prze­ nikanie się dwóch procesów: integracyjnego i dezitegracyjnego. Zgodnie z wcześ­ niej wykazanym założeniem, że n a inicjatywie powołania Porozum ienia zależało również politykom zachodnim , którzy perswadowali rządom państw G rupy W yszehradzkiej potrzebę „ćwiczeń” umiejętności współpracy gospodarczej we własnym gronie, zanim podejm ą ją w szerszej skali,32 wydaje się być jasne, że działania integrujące państw a regionu w ram ach CEFTA m ają na celu nie umocnienienie tego organizm u, ale przystosowanie go do nowego systemu, co nieuchronnie wiąże się z jego rozpadem . C E FT A zakłada dalszy swój rozwój podm iotowy, jednocześnie m ając świadomość, że uczestnictwo w tym Porozu­ mieniu nie jest ostatecznym celem państw w niej będących czy do niej dążących. Niestety m ają tę świadomość i inne państw a, dlatego zainteresowanie nowych

31 „G azeta W yborcza” z d n ia 9 kw ietnia 1999.

32 M . Szczepaniak, CEFTA - wolny wybór, perswazja czy przymus, [w:] T. Łoś-N owak (red.),

członków spadło. Z drugiej strony cztery kraje C E FTA biorą udział w procesach integracji własnych gospodarek (i nie tylko) z Unią Europejską i po ich wejściu będą zmuszone zrezygnować w dużym stopniu z kształtowania własnej polityki handlowej i przejąć wszystkie zobowiązania Unii, tym samym rezygnując z umów o wolnym handlu z państw am i, z którym i tych umów nie podpisała UE. W takim przypadku Czechy, Polska, Węgry i Słowenia musiałyby wystąpić z C E FT A , a sam a organizacja straciłaby na znaczeniu, a z czasem przestałaby istnieć. Z obecnych członków zostałaby Bułgaria, Rum unia i Słowenia (ta ostatnia z perspektyw ą szybkiego przystąpienia do Unii) i może Litwa, jako nowy członek. N aw et dzisiaj handel z pozostałymi krajam i członkowskimi ugrupow ania stanow i zaledwie od 6 do 10% całości obrotów każdego z państw (w przypadku Polski), do ponad 20% obrotów (w przypadku Słowacji czy Węgier). Po odseparow aniu największych rynków zbytu (Polski, Węgier, Czech) wielkość obrotów w ram ach C E FT A stałaby się m arginalna.

D odatkow o m ożna wymienić kilka innych czynników integrujących i dez­ integrujących Stowarzyszenie. Trochę słabsza niż na początku, ale nadal trw ająca rywalizacja o wejście do Unii oraz fakt braku zmian w strukturze handlu w strefie nie jednoczy tych państw. Równocześnie jednak napływ tanich tow arów z Unii oraz okresowe zaham ow ania w wymianie handlowej uczą te państw a konkurencyjności i dbałości o własny rynek i m ogą wpływać na nie integrująco. Ścieranie się procesów integracyjnych i dezitegracyjnych jest charakterystyczne dla współczesnego świata, niesie jednak za sobą wiele jakościowych i ilościowych zmian w strukturze międzynarodowej.

Spełnienie się któregoś z dwóch omówionych w artykule scenariuszy będzie widoczne dopiero na początku XXI wieku. Do tego czasu C E FTA będzie funkcjonow ała na podobnych zasadach jak obecnie, a dynam ika wymiany handlowej praw dopodobnie nie ulegnie zmianie. Być może do m omentu rozszerzenia U nii Europejskiej C E FT A powiększy, choćby nieznacznie, grono swoich członków, a U nia wystosuje zaproszenia do rozmów dla pozostałych członków C E FT A . Przyszłość tego porozum ienia nie zależy jedynie od m obilno­ ści jego członków, ale w dużym stopniu od polityki Unii, jej sytuacji po pierwszej fali rozszerzania i ogólnej sytuacji gospodarczej w Europie.

SU M M A R Y

The present stage o f the E uropean U nion enlargement clearly brings to the fore the issue o f the future viability o f Central E uropean Free T rade Association. Its ongoing enlargement appears som ewhat paradoxical given th a t its relevance seems set to diminish. This work is to draft probable future scenarios for C EFT A after eastw ard enlargem ent of the European U nion. The first p art of the paper consists o f a survey o f C EFT A structure, rules o f acting and its development. The second part, the m ain one, is concerned with tw o contrary assumptions: pessimistic and optimistic. The first one assumes, th a t EU enlargem ent will preclude the further existence o f CEFTA, while the second one,

th at C EFTA will survive its accession to the E uropean U nion, maybe in different shape. The pessimistic assum ption is reinforced by the following arguments:

* lack o f com plem entarity and proper tran sp o rt infrastructure within the region, * joining the E uropean U nion by the mem ber states o f CEFTA ,

* economic inferiority in the countries being in ’the second wave’ o f E U enlargement, * lack o f unification and clarity in free trade agreements and quality o f articles adm itted to the m arket,

* deepening econom ic integration o f the strongest members o f C EFTA with the EU and not with the rest,

* no perm anent institutions being form ed.

There are also argum ents indicating further durability and continuity o f C EFTA as follows: * upw ard tendency in a trad e exchange (minimal),

* protection o f the regional m arket against competitive EU economy, (limited by bilateral Association A greements between the E U and individual country)

* the statem ents o f the officials o f the C E F T A countries indicating future developm ent for the Association,

* Polish, Czech, H ungarian mem bership in N A T O as a strategic factor in co-operation in countries o f the region,

* C EFT A as a base for pre-integration processes to the Union.

Instead o f alm ost equal num ber of argum ents pro- and against future continuity of C EFTA after EU enlargem ent seems to be rath er nebulous. C E F T A ’s loss of its founders (plus Slovenia), the most dynam ic and developed countries in the region does not portend greater activity am ong the rest o f the countries and future m em bers (if any). It rather strikes anxiety if CEFTA survives and EU policy tow ards E ast-Central E urope including: the time scale for admission o f ’the first and the second wave’, the conditions under which countries will accede microeconom ic and political situation inside the EU , especially after Polish, Czech, H ungarian, Estonian, Slovenian and Cyprus accession. The future o f C E F T A will n o t depend on this organization alone. There are m any external conditions (possible to guess but n o t certain) having its influence on the shape and continuity of CEFTA .