Wydajność pracy żywej i produktywność maszyn w wybranych gospodarstwach indywidualnych

Dionizy Niezgoda, Józef Ostrowski

Wydajność pracy żywej i

produktywność maszyn w

wybranych gospodarstwach

indywidualnych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 355-366

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XXI, 19 SECTIO H 1987

In stytut Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa AR w Lublinie In stytu t Nauk Rolniczych w Zamościu AR w Lublinie

D i o n i z y N I E Z G O D A , J ó z e f O S T R O W S K I

W y dajn ość p rac y ży w ej i p ro d u ktyw no ść m aszyn w w y b ra n y c h go sp odarstw ach in d y w id u aln y ch

Производительность живого труда и производительность машин в некоторых единоличных хозяйствах

L ive Work E fficiency and Productivity of M achines In Selected Individual Farms

Pogłębianie się różnicy m iędzy w ydajnością p rac y w rolnictw ie i p rze­ m y ś le 1 w d łuższym okresie czasu będzie przeciw działać harm o n ijn em u rozw ojow i całej g ospodarki narodow ej. W zw iązku z ty m istnieje piln a p o trzeb a p rzyspieszenia tem p a w zrostu w ydajności p racy w rolnictw ie, a poprzez to obniżenia kosztów p ro d u k cji w ty m dziale gospodarki n a ­ rodow ej.

N ajszybciej w zro st w ydajności p rac y żyw ej m ożna osiągnąć zastępując p racę ręczną p racą uprzedm iotow ioną w technicznych środkach pracy. Są jed n ak pew ne g ran ice nasycenia procesów p ro d u k cy jn y ch m aszynam i i n a ­ rzędziam i. Z daniem R. M anteuffla „racjo naln a je st ta k a m echanizacja, k tó ra pozw ala g o spodarstw u w m aksym aln ym stopniu spełnić postaw io­ ne m u k ry te riu m celu ” 2. S tw ierd zen ie to m a bardzo duże znaczenie w w a ru n k ach refo rm y gospodarczej upow szechniającej, dawno istniejące w gospodarstw ie indyw idualnym , sam ofinansow anie rozw oju.

M echanizacja będąc jed n y m z głów nych czynników w zm agających

1 Zdaniem W. Herera i W. Sadowskiego w ydajność pracy przed kryzysem była w przem yśle około 3 razy wyższa niż w rolnictwie. Źródło: W. H e r e r i W. S a ­ d o w s k i : Migracja z rolnictwa. PWE, Warszawa 1975, s. 45.

2 R. M a n t e u f f e l : Racjonalizacja produkcji w gospodarstwie rolnym. LSW, W arszawa 1981, s. 270.

356 D i o n i z y N i e z g o d a , J ó z e f O s t r o w s k i

moc p rod u k cy jn ą siły roboczej i p rz e d s ię b io rs tw a s, przyczy nia się do w zro stu w ydajności p ra c y i pro d uk ty w no ści z ie m i4. D aje to podstaw ę do stw ierd zenia, że m echanizacja oraz m otoryzacja będąc nośnik iem postę­ pu 5, w y w iera isto tn y w p ły w n a w y n ik i p rod uk cyjn e i finansow e 8 gos­ p o d arstw a. Dzięki su b sty tu c ji czynników „aku m u lacji k a p ita łu nie zaw ­ sze m u si tow arzyszyć w zrost z a tru d n ie n ia ” 7.

Z przedstaw ion y ch uw ag w ynika, że m echanizacja — przeciw dzia­ łają c spadkow i m ocy p ro d u k cy jn e j p ra c y żyw ej w ro ln ictw ie oraz w y ­ w ie ra ją c w szechstro n ny w p ły w na organizację i ekonom ikę procesów w ytw órczy ch w gospodarstw ie — o d gryw a szczególną rolę w e w zroście p ro d u k c ji rolniczej. Po osiągnięciu takiego stan u przez gospodarkę n a ­ rodow ą, w k tó ry m liczba w olnych m iejsc p rac y p rzekracza p rz y ro st za­ sobów siły roboczej, racjo n aln e jest więc zastępow anie p rac y żyw ej m a­ szynam i i n arzędziam i i to bez w zględu n a a k tu aln ą efektyw ność obu czynników . S tan ta k i istn ieje w naszej gospodarce od około dziesięciu l a t 8. C elem opracow ania jest ocena efektyw ności p racy żyw ej o raz m a­ szyn i n arzędzi w w y b ran y ch g ospodarstw ach indy w id ualnych i la ta c łu Chodzi rów nież o oszacow anie stop n ia su b sty tu c ji p racy żyw ej m aszyna­ m i w e w spom nianych tu w aru n k ach .

O ceny pro d u kty w no ści om aw ianych czynników dokonam y n a p rz y ­ k ład zie gospodarstw ind yw idualnych, k tó re m iały w przeszłości p o ten ­ cjalnie lepsze w a ru n k i do stosow ania racjo naln ych tech nik w ytw ó rczy ch aniżeli pozostałe se k to ry rolnictw a ze w zględu na b rak w n ic h nakazów,, zakazów , lim itów itp.

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE I METODA BADAN

P od staw ę o pracow ania stanow ią dane liczbow e z książek rac h u n k o ­ w ych prow adzonych przez rolników indyw id ualny ch w m ak ro reg io n ie środkow o-w schodnim dla p o trz e b IER a n astęp n ie IERiGŻ w W arszaw ie. D ane te są n a jp ew n iejszy m źródłem in form acji o ekonom ice gospodarstw

3 K. R a t a j c z a k : Ekonomiczna ocena efektyw ności postępu technicznego

w PGR. Poznań 1969, s. 113.

* G. B l o h m : Ogólna ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego.

PWRiL, Warszawa 1965, s. 280.

5 J. B o b e k : Czyn niki zm ian kapitałochłonności w procesie wzrostu gospodar­

czego. „Ekonomista” 1975, 2.

e R a t a j c z a k : op. cit., s. 113.

7 M. N a s i ł o w s k i : Istota i metodologiczne trudności klasycznych, neokla—

sy czn ych i keynesistowskic h teorii w zrostu gospodarczego. „Ekonomista” 1969, 2*

s. 530.

8 Ekonomika pracy. Praca zbiorowa pod redakcją A. Sajkiewicz. PWE, War­ szawa 1977, s. 47.

W y d a j n o ś ć p r a c y ż y w e j i p r o d u k t y w n o ś ć m a s z y n . . . ₃₅₇

in dyw idualnych. W yniki p rod u k cy jn e i ekonom iczne om aw ianych gos­ po d arstw są znacznie ko rzy stn iejsze aniżeli p o z o sta ły c h 8, a le ten d e n c je rozw ojow e są w p rzy b liżen iu podobne w całym sektorze gospodarki in ­ d yw id u aln ej.

W badan iach uw zględniono n astęp u jące przedziały czasu: 1971/1972 i 1972/1973 (I), 1975/1976 i 1976/1977 (II) oraz ro k 1981 (III), ja k też 1982 (IV). W p ierw szy m z nich zbadano łącznie 256 gospodarstw , w d ru ­ g im — 277, w 1981 ro k u — 118, a w 1982 zaś 119. Ze w zględu na b ra k s ta ­ bilności cen w dw u o statn io w ym ienionych tu latach postanow iono do­ konać an alizy oddzielnie w każdym z nich. Liczebność gospodarstw w po­ szczególnych la ta c h u m ożliw ia stosow anie m eto d staty sty czn y ch .

Do analizy pro d u k ty w n o ści i su b sty tu c ji p rac y żyw ej oralz m aszyn i narzędzi zastosow ano m etodę fu n k cji p ro d u k cji rolniczej.

WYNIKI BADAŃ

STATYSTYCZNA CHARAKTERYSTYKA ZMIENNYCH

C zynnik p rac y żyw ej określono tu ta j jako ilość ro b o tn ik o d n i p ra c y w łasnej i obcej w y d atk o w an ej w gospodarstw ie rolnym . M aszyny i n a ­ rzędzia — z b ra k u lepszej m iary — u jm u je m y n ato m iast w tys. zł ich w arto ści początkow ej. Z akład am y bowiem , że w arto ść użytk ow a m aszyn w przeciw ień stw ie do w y m iennej, u trz y m u je się na zbliżonym poziom ie przez szereg lat. N iezależnie od liczby la t użytkow ania, m aszyny m ają podobną zdolność zastępow ania p rac y żyw ej. P o nadto jest to m etoda p ro sta i nie pow oduje w ięcej błędów niż inne.

S ta ty sty cz n ą c h a ra k te ry sty k ę in te resu jąc y c h n as cech, o bejm u jącą ś re d n ie ary tm ety czn e, w spółczynniki i obszary zm ienności przedstaw iono w tab e li 1. Z aw iera ona rów nież sym bole poszczególnych zm iennych obo­ w iązu jący ch w całym opracow aniu.

Z ta b e li tej w ynika, że efek t p ro d u k cy jn y gospodarstw oceniony w iel­ kością p ro d u k cji globalnej (Xi) uległ isto tn em u w zrostow i. B ył on w y n i­ kiem nie ty le zw iększenia plonów roślin i w ydajności zw ierząt, ile pod­ w yżki cen p ro d u k tó w rolniczych. W okresie od 1970 do 1982 ro k u o b se r­ w u je się k ilk a k ro tn y w zro st cen skupu p ro d u k tó w rolniczych, p rzy czym n a jw ię k sz e zm iany dokonały się w 1981 i 1982 r o k u 10. W zw iązku z ty m

9 W m iarę upływ u lat om awiane rozbieżności ciągle były dość duże. W roku 1981 gospodarstwa prowadzące książki rachunkowe przewyższały wartością pro­ dukcji z 1 ha użytków rolnych pozostałe o ok. 29%. W yniki rachunkowości rolnej gospodarstw indyw idualnych 1982 roku IERiGŻ, Warszawa 1983.

10 W edług danych Rocznika S tatystycznego z 1983 r., s. 379 tabela 10 (587) cena jednego kw intala pszenicy wzrosła w roku 1982 w stosunku do 1970 roku 3,9 raza. W ielkość ta kształtuje się odpowiednio dla żyta 5,7, jęczm ienia 5,0, ziem niaków przem ysłow ych 13,0 a dla buraków cukrowych 5,5 raza. Natom iast w produkcji

358 D i o n i z y N i e z g o d a , J ó z e f O s t r o w s k i

Tab. 1. Statystyczna charakterystyka zm iennych Statistical characterization of the variables

Określenie zm iennej Okresy i lata Średnia arytm e­ tyczna Obszar zm ienności Współ­ czynnik zm ien­ ności (%>) Produkcja globalna I 155,3 42,8— 583,0 51,2 (Xi) — tys. zł II 229,1 59,2— 790,3 51,5 III 588,3 130,2—1456,0 49,1 IV 812,0 227,9—1994,4 49,0

N akłady pracy ży­ I 507,2 95,0—1149,0 37,8

w ej (X2) — robo- II 524,3 140,0—1192,0 34,2 tnikodni III 547,7 199,0—1045,0 34,0 IV 542,8 187,0—1034,0 33,4 M aszyny i narzę­ I 47,4 0,0— 355,0 103,2 dzia II 80,9 0,3— 441,2 103,9 (X3) — tys. zł III 166,4 0,8— 933,8 111,9 IV 477,8 3,8—2168,9 103,5

Źródło: dane liczbowe IERiGŻ; obliczenia własne.

n ie m ożem y dokonać oceny dyn am ik i w zrostu om aw ianej kategorii, u ję ­ te j w cenach bieżących. W arto dodatkow o podkreślić, że zarów no s tru k ­ tu r a obszarow a bad an ej g ru p y gospodarstw , jak też zm iana ich p rzecięt­ n e j pow ierzchni nie były czynnikam i determ in u jący m i w zrost p ro d uk cji. W m iarę u pły w u la t m ieliśm y bow iem do czynienia z niew ielką koncen­ tra c ją ziem i. W pierw szych latach b adań pow ierzchnia przeciętnego gos­ p o d a rstw a w ynosiła 7,28 ha, n astęp n ie 7,54 ha, z kolei 7,90 ha, zaś w o sta tn im ro k u 7,98 h a użytk ó w rolnych. C h arak tery sty czn ą cechą om a­

w iany ch gospodarstw jest zm niejszanie się ich zróżnicow ania pod w zglę­ dem w ielkości p ro d u k cji globalnej. W skazyw ałoby to n a lepsze w yko ­ rzy sty w a n ie sw ych zdolności prod u kcyjnych, w w aru n k ach trudno ści go­ spodarczych, przez m niejsze obszarow o gospodarstw a niż większe.

C zynnikiem o d g ry w ającym isto tn ą rolę we wzroście pro d u k cji ro ln i­ czej je s t siła robocza. R ealizując swe fun k cje organ izatorskie i w y k o n aw ­ cze um ożliw ia ona racjon aln e w ykorzystanie poten cjału produkcyjnego g ospod arstw in d yw idualnych. W analizow anym tu przedziale czasu ob­ se rw u je się lek k i w zrost n ak ład ów p racy ponoszonych na rzecz

gospo-zw ierzęcej cena 1 kg żywca tuczników wzrosła 6 razy, żywca bydlęcego bez cie­ ląt 6,9 razy, a jednego litra m leka 6,4 razy. Daje to podstawę do stwierdzenia, że w ykazany w opracowaniu tak w ydatny wzrost produkcji spowodowany był głów n ie zw iększeniem poziomu cen produktów rolniczych.

Wydajność pracy żywej i produktywność maszyn.., 359

darstw a rolnego. C h a ra k te ry sty c zn e p rzy tym , że w m iarę u pły w u czasu odchylenia nakład ó w p racy od średn iej ich w ielkości uległy zm niejsze­ niu. Coraz b ard ziej więc ilość robotnikodni, jak a w y d atk o w an a je st na produ k cję w gospodarstw ach różnej w ielkości zbliża się do siebie. P o ­ tw ierd zają to rów nież zm iany w m inim alnej i m ak sym aln ej liczbie ro b o t­ nikodni. W skazuje to na coraz lepsze w yk o rzy sty w an ie siły roboczej głów nie w m niejszych obszarowo gospodarstw ach oraz kurczenie się tzw. „utajonego bezrobocia” .

W ostatnich latach ro zp atryw aneg o okresu n a stą p ił znaczny p rzy ro st m aszyn i narzędzi u jęty c h w artościow o. Złożyło się n a to zw iększenie ich dostaw do om aw ianego sek to ra oraz w zrost w artości sta ry c h m aszyn po przeszacow aniu. P onadto pew ien w pływ m iało także podw yższenie cen now ych m aszyn u, k tó re jed n ak było niższe niż zw iększenie cen p ro ­ d uk tów rolniczych 12, co je st zgodne z p rzy ję tą zasadą opłacalności p ro ­ d u k cji w ty m sektorze. W zrost opłacalności p ro d u k cji rolniczej sp rz y ja ł więc będzie pow iększaniu p oten cjału produ kcyjneg o gospodarstw . Z anie­ dbania, jakie pow stały n a ty m odcinku w m inionych latach nie będą je d ­ n a k m ogły być szybko zniw elow ane. W ynika to z niedostateczn y ch m ocy w ytw órczych p rzem ysłu pracującego na rzecz ro ln ictw a oraz dużej licz­ by jednostek, k tó re trzeb a w yposażyć w m aszyny. W zrost opłacalności p ro d u k cji m aszyn rolniczych pow inien jednak się przyczynić do zw ięk­ szenia ich skali produkcji.

W m iarę u p ły w u czasu pogłębiało się zróżnicow anie w yposażenia w m aszyny i narzędzia. Biorąc dodatkow o pod uw agę zm iany w n a k ła ­ dach p racy żyw ej m ożna w ysnuć wniosek, że n a ra s ta proces różnicow a­ nia się gospodarstw pod w zględem ich m ocy w y tw órczych. N iedostatek ty c h mocy w części gospodarstw prow adzić będzie do ograniczenia m ożli­ wości dalszego w zrostu p ro d u k cji rolniczej.

PRODUKCJA GLOBALNA A NAKŁADY PRACY ŻYWEJ ORAZ MASZYNY I NARZĘDZIA

Zależność m iędzy p ro d u k cją globalną w ty s. zł (Xi) a n ak ład am i p r a ­ cy żyw ej w robotnikodniach (Х2) i in w en tarzem m a rtw y m w tys. zł (Xs),

obliczona za pomocą m eto d y n ajm niejszych k w ad rató w , p rz y b ra ła po­ stać:

11 Ceny maszyn wg danych Rocznika S ta tystycznego z 1983 roku, s. 376, tab. 5 (582) w latach 1970— 1982 uległy przykładowo zwiększeniu: ciągnik „Ursus” o mocy 30 KM — 3,6 raza, w iązałka ciągnikowa 4 razy i odpowiednio kopaczka ciągnikowa elew atorow a 4,3, pług dwuskibowy zaw ieszany 4,6, brona zaw ieszana zębowa ciągni­ kowa 9,2, młocarnia zębowa czyszcząca bez silnika 4,2, pług bezkoleśny 1-skibowy 4,6 oraz brona uprawowa zębowa konna 6,0 razy.

360 Dionizy Niezgoda, Józef Ostrowski

I x ; = 1,876 X®*6288 X°>1286 , R1-ri 1= 0,791

II x ; = 4,317 X f 05 X°’2088 , R 12, = 0,773 III x ; = 5,042 X5*5850 X°>2207 , R1 - t = 0,847 IV x ; = 3,834 X°>6668 X°’*937 , R 12 s = 0,829

Po zastosow aniu te s tu t-S tu d e n ta okazało się, że p a ra m e try oszaco­ w any ch fu n k cji są istotn e p rzy poziom ie a = 0,01.

Po podniesieniu do k w a d ra tu w spółczynników logarytm icznych k o re­ lacji w ielorakiej (R^.s) m ożna w skazać, że om aw iane czynniki w dużym stop niu w y jaśn iają p rzyczyny zróżnicow ania zm ienności p ro duk cji glo­ balnej 1S. B ezw zględna wysokość w spom nianych w spółczynników p o tw ier­ dza także dob re dopasow anie p rzy jęteg o m odelu fu n k cji do danych rze­ czyw istych.

Oszacowane p a ra m e try tej fu n k cji um ożliw iają nam ocenę zm ian w ielkości pro d u k cji pod w p ły w em zw iększenia poziom u czynników bio­ rących udział w jej w y tw arzan iu . Inaczej, p a ra m e try stojące p rz y zm ien­ nych niezależnych są w spółczynnikam i p ro d u k tyw no ści w spom nianych czynników . M ają one tę cenną zaletę, że ich w ielkości m ożna porów ny­ wać bez w zględu n a sy stem y c e n 14, co m a w ty m p rzy p ad k u isto tn e zna­ czenie. J a k bow iem zaznaczyliśm y, p ro d u k cja i m aszyny u ję te są w ce­ nach bieżących.

Biorąc powyższe pod uw agę m ożem y sądzić, że ro zp a try w a n e czynniki należą do zm iennych, k tó re w dużym stopniu d e te rm in u ją wielkość p ro­ dukcji w analizow anych latach . W pierw szym z b ad any ch okresów rów no­ czesny w zrost czynników sto jący ch po p raw ej stron ie pow yższych ró ­ w n a ń o 10% pow odow ał p rzy ro st p ro d u k cji globalnej o 7,574% i odpo­ w iednio w d rugim o 6,993, a w ro k u 1981 o 8,057, zaś w 1982 o 8,605%. W ynika to bezpośrednio ze w spółczynników elastyczności p ro d ukcji w zglę­

dem om aw ian ych czynników . W m ia rę u p ły w u czasu czynn ik i X 2 i X 3 determ ino w ały więc w coraz w iększym stopniu w zrost p ro d u k cji ro ln i­ czej. W ykazane w ielkości p o tw ierd zają jak duże znaczenie dla w zrostu pro du kcji rolniczej m a wielkość m ocy p ro d u k cy jn y c h gospodarstw a.

W kład obu om aw ianych tu czynników w e w zrost p ro du kcji nie był jednakow y. W skazuje n a to zróżnicow anie w spółczynników elastyczności produkcji w analizow anych p rzedziałach czasu. W pierw szym z nich w zrost nakładów p rac y o 10% pow odow ał zw iększenie poziom u produkcji o 6,3% i odpow iednio w d rugim o 4,9, w trzecim o 5,8 a w czw arty m

18 T. M a r s z a ł k o w i e z: Funkcja produkcji rolniczej. PWE, Warszawa 1965. u U zasadnienie zawarte jest m. in. w pracy R. W i e l b u r s k i e g o : M iędzyna­

rodowe porównania ekonomicznej produ ktyw ności roln ictw a „Zagadnienia Ekono­

W ydajność pracy żywej i produktywność maszyn.., ₃₆₁

0 6,7%). N atom iast pow iększenie zasobu m aszyn i n arzędzi o 10°/® p rzy ­ czyniało się do w zrostu p ro d u k cji odpow iednio o 1,3, o 2,1, o 2,2 1 o l,9°/o. Z u k ład u om aw ianych w spółczynników elastyczności w ynika, że wielkość prod u kcji rolniczej b yła b ardziej uzależniona od poziom u n a ­ kładów pracy żyw ej niż zasobu m aszyn i narzędzi. Spow odow ane to jest różnym i przyczynam i. Siła robocza b ard ziej w szechstronnie je st w yko­ rzy sty w a n a w procesach p rod u kcji rolniczej niż określona m aszyna. Zda­ n iem J . F. L am pe i inn y ch w gospodarstw ie „pracow nik fizyczny m usi nauczyć się w yk o n y w ania w ciągu ro k u blisko stu ro zm aitych p rac tech ­ nicznych i opanow ać w iele procesów technologicznych” .15 W przeciw ień­ stw ie do tego ty lk o nieliczne m aszyny m ogą być p rzy d atn e, po uprzedn ich uciążliw ych i czasochłonnych przygotow aniach, do w y k onan ia jedynie 3— 4 prac. O prócz tego wielkość m aszyn rolniczych nie jest dostosow ana do skali p ro du kcji w gospodarstw ach in d y w idualny ch. W zw iązku z ty m stopień ich w y k o rzy stan ia w k o n k retn y m gospodarstw ie znacznie odbiega od no rm aty w u . P row ad zi to do obniżenia efektyw ności tego czynnika i bez potrzeb y pow iększa koszty m echanizacji prac w rolnictw ie. P o­ dobne zjaw isko w y w ołu je też b rak m ożliwości zakupu całego zestaw u m aszyn dostosow anych do zm echanizow ania danego ciągu technologiczne­ go. N ajczęściej ro ln ik m echanizuje pew ne w ycinki ty ch procesów, co pow oduje konieczność dostosow yw ania zapotrzebow ania n a p racę żyw ą do n a jb ard ziej pracochłonnych jego części. P ew ien w pływ n a om aw iane zjaw isko m iały tak że trudności gospodarcze. Spow odow ały one spadek dostaw środków przem ysłow ych bezpośrednio oddziałujących n a w zrost prod u k cji rolniczej. W w yn ik u tego zm niejszyła się m asa u zyskanych produktów , co w yw ołało ograniczenie zapotrzebow ania n a m oce w y tw ó r­ cze. Zrozum iałe, że w tej sy tuacji m usiało zwiększyć się znaczenie czyn­ n ik a p rac y żyw ej, k tó re j p otencjał w gospodarstw ie rodzinn y m jest stały. S y tu a c ja ta je st jed n a k przejściow a. W zrost poziom u intensyw ności pro­ du k cji i organizacji w ym usza potrzebę zw iększenia m ocy w ytw órczych gospodarstw a. P rz y b ra k u w olnej siły roboczej w zrost ten m oże się do­ konać w oparciu o jej su b sty tu ty , k tó ry c h znaczenie w tak im przy pad ku rośnie.

SUBSTYTUCJA PRACY ŻYWEJ MASZYNAMI I NARZĘDZIAMI

A naliza oszacow anych m odeli fu n k cji dla bad anych la t w ykazała, że om aw iane czynn ik i c h a ra k te ry z u ją się różną elastycznością produkcji, co nie je st k o rzy stn e z p u n k tu w idzenia m ożliw ości obniżenia kosztów sto­

15 Inform ację tę cytujem y za B. A n d r e a e: Gospodarstw o uproszczone. PWRiL, W arszawa 1967, s. 45.

362 D i o n i z y N i e z g o d a , J ó z e f O s t r o w s k i

sow anych technik w y tw ó rczy ch .1* W obec zm niejszającej się dyspozycyj­ ności czynnika p racy żyw ej, ja k też zdecydow anie w yższej dynam iki w zrostu elastyczności p ro d u k cji w zględem m aszy n — co w y n ik a z po­ ró w n a n ia p a ra m etró w podanych fu n k cji — za rac jo n aln e trzeb a uznać zastępow anie p racy żyw ej m aszynam i. T en k ie ru n e k su b sty tu c ji powo­ dow any jest rów nież przyczy n am i in n y m i aniżeli oszczędność nakładów pracy. Chodzi tu m. in. o podniesienie p restiżu zaw odu rolnika, co nie- rozd zieln ie w iąże się ze w zro stem sto p n ia złożoności p rac y w yk on yw a­ n ej p rzez niego p rzy pom ocy ciągnika i to w arzy s,zących m u m aszyn. T ra n sp o rt sam ochodow y u łatw ia z kolei zaopatrzenie w środki p ro d u k ­ cji oraz stw arza m ożliw ość k o rzy stan ia z położonych w m ieście dóbr k u ltu ry . Technizacja znacznie przyśpiesza więc w szechstronny rozwój ludzi m ieszkających na wsi. Te w zględy rów nież u zasad niają potrzebę su b sty tu c ji p racy żyw ej p racą uprzedm iotow ioną w technicznych środ­ kach pracy.

Ocenę nasilenia om aw ianego k ie ru n k u su b sty tu c ji um ożliw i nam krań co w a stopa su b sty tu c ji, k tó ra w p rzy p ad k u oszacow anych tu funkcji, p rzy b iera odpow iednio n astęp u jącą postać:

Ax3 0,6288 x3 Ax2 0,1286 x2 II Ax3 _ 0,4905 x 3 Ax2 0,2088 x2 Ax3 _ 0,5850 x3 A^T ~ ~~ 0,2207 x2 TT7 Ax3 0,6668 x3 "A^7 “ " 0,1938 x2

S topy te określają, o ile trz e b a było zwiększyć dodatkow o czynnik bę­ dący w liczniku, aby zastąpić nim jednostk ę czynnika w ystępującego w m ianow niku. W ielkości liczbowe krańcow ych stóp su b sty tu c ji p ra c y żyw ej m aszynam i p rzy w y k o rzy stan iu w spółrzędnych izokw ant zam ie­ szczono w tabeli 2.

16 „Punktem w yjścia do sform ułowania ogólnej zasady racjonalnej substytucji czynników produkcji i nakładów w warunkach statycznych jest stw ierdzenie, że dla racjonalnego gospodarowania konieczne jest stałe zastępow anie nakładów m niej efektyw nych nakładami bardziej efektyw nym i aż do punktu wyrów nania się efektyw ności w szystkich nakładów i uzyskania stałej ich kom binacji”. Ekono­

m ika roln ictw a. Praca zbiorowa pod red. A. Wosia i F. Tomczaka, PWRiL, War­

T a b . 2. W iel k oś ć za so b ów m a sz y n i n ar zę dz i (t y s. zł ) niezbę dny ch do zastąpienia je d n eg o ro b ot nik odn ia pr zy śr e d n ie j p ro d u k cj a g lo b a ln e j (t y s. zł ) w b a d a n y ch o k r e sa c h T he si ze of th e re se rv es of m ach in es an d to o ls (th ousands of zlo ty ) ne cessary to re p la ce on e w o rk in g da y at " th e a v e r a g e global p ro d u ct io n (th ousands of zlo ty ) in th e in ve st ig at ed p e r io d s

Wydajność pracy żywej i produktywność maszyn., 3 6 3

Ó C cn £ 5 ‘3 M O 3_o • N q 2 w i—i a> £ o £>_M o 0> c CC Q o 'S ■o u >N 2 4* eo X <! X-a w ty s. zł na r b d 0 ,1 6 5 1 ,5 1 6 3 ,6 3 4 5,8 9 4 8 ,3 7 1 1 1 ,0 3 1 1 3 ,8 4 1 00_CO co 1-H 19 82 (IV ) n a k ła d y p r a c y (X 2) w rb d w z a ­ le ż n o śc i od X 3 in o t-H 68 1 ,3 5 2 1 ,0 c*_I>~ CO ₄31 ,8 4 0 5 ,7 3 8 5 ,5 3 6 9 ,2 m a sz y ­ n y i n a -r z ę d z ia (X 3) w ty s. zł o in oo CO 55 0 o_o CO ₁05 0 1 3 0 0 1 5 5 0 1 8 0 0 x” < ©J X -fl w ty s. zł na rb d 0 ,1 5 4 CO₀₅ CO o 1,4 1 0 2 ,2 4 2 3 ,1 6 9 4 ,1 7 8 5 ,2 5 8 6 ,4 0 5 19 81 (I II) n a k ła d y p r a c y (X 2) w rb d w z a ­ le ż n o śc i od X 3 8 6 2 ,3 56 9 ,8 46 9 ,9 41 3 ,8 37 6 ,4 3 4 8 ,9 3 2 7,7 o' ł-H CO m a sz y ­ n y i n a -r z ę d z ia (X 8) w tys . zł 5 0 1 5 0 2 5 0 3 5 0 4 5 0 5 5 0 6 5 0 7 5 0 ł-H HH X_< X*_-fl w ty s. zł la rb d _{0 0} © © 0,2 9 5 0,7 1 4 1 ,2 2 6 1 ,8 5 5 2 ,4 6 3 3 ,1 7 0 CO ł-H o E> t-o > H CO I > Oi cl <35 n a k ła d y p r a c y (X a) w rb d w z a ­ le ż n o śc i od X s 1 2 7 6 ,0 557,0 42 7,6 36 4 ,2 3 1 6 ,6 2 9 5 ,7 2 7 4 ,2 2 5 1, 4 lO I > 0 5 ł-H m a sz y ­ n y i n a - CT3 J> • a > n N x $ 1° . 70 ₁₃005o 2 5 0 o CO O CO 43 0 CO x" <i 04 X -a w ty s. zł na rb d 0 ,4 8 7 1 ,1 2 3 1 ,8 3 0 2 ,5 8 7 3 ,3 8 5 4 ,2 1 6 5 ,0 7 7 C-* 05 rH 1 O* 0 5 n a k ła d y p r a c y (X a) w rb d w z a ­ le ż n o śc i od X 3 5 0 1 ,9 4 3 5 ,5 40 0 ,8 3 7 8 ,0 3 6 1 ,1 34 7 ,9 3 3 7 ,1 t -0 5 H m a sz y ­ n y i n a -r z ę d z ia (X 3) w ty s. zł 5 0 o o ₁50 2 0 0 2 5 0 o o CO 35 0

3 6 4 Dionizy Niezgoda, Józef Ostrowski

Na podstaw ie dan ych liczbow ych tej tabeli m ożem y w ysnuć wniosek, że w m iarę przechodzenia od pracochłonnych do kapitałochłonnych tech ­ nik w y tw arzan ia zastępow anie p racy żyw ej m aszynam i było coraz ko­ sztow niejsze. W yrazem tego jest rosnąca stopa su b sty tu c ji w każdym z analizow anych przedziałów czasu. W ielkość m aszyn n iezbęd na do zastą­ pien ia dnia p racy jednego ro b o tnik a zależy od różnicy elastyczności pro­ d u k cji w zględem obu om aw ianych czynników oraz poziom u ich użycia. N ajniższa różnica elastyczności p ro d u k cji m iędzy X 2 i X 3 w ystąp iła w d ru ­ gim z analizow anych okresów, by znów w zrastać przy p rzejściu do 1982 roku. Z tego p u n k tu w idzenia n ajk o rzy stn iejsze w a ru n k i do su b sty tu c ji p rac y żyw ej m aszynam i były w lata ch 1975/1976— 1976/1977, a następnie uleg ały pogorszeniu. Procesow i tem u sp rz y ja ł w zrost w arto ści zasobów m aszyn i narzędzi w przeciętnej w ielkości gospodarstw ie p rzy jedynie niew ielkich zm ianach nakładów p racy p rzy p ad ający ch n a 1 h a UR. Z na­ lazło to swe odbicie w wysokości k rańco w y ch stóp su b sty tu c ji ustalonych dla p rzeciętnej w ielkości om aw ianych czynników w analizow anych p rze­ działach czasu. Z astąpienie jednego robo tnikod nia w pierw szym okresie w ym agało 456 zł, w drugim 362, w 1981 ro k u 805, a w 1982 — 3030 zł. N a tej podstaw ie m ożna w ysnuć w niosek, że w przeciętnej wielkości gospodarstw ie analizow anego m ak roregionu su b sty tu c ja p racy żyw ej m a­ szynam i staw ała się coraz kosztow niejsza.

Biorąc pod uw agę oszacow ane w yżej krańcow e stopy su b sty tu c ji pracy żyw ej m aszynam i p rzy przeciętn y m nasilen iu ty ch czynników w okresie, m ożna w p rzybliżeniu oszacować koszt zastąpienia jednego pracow nika. Z akład am y przy ty m , że p rac u je on w ro k u przez 300 dni. W ynika stąd, że zastąpienie jednego pracow nika wiązało się z koniecznością w ydatk o­ w ania na m aszyny w okresie: I — 136,8 tys. zł, II — 108,6; 1981 roku — 241,5 a w 1982 ro k u — 909,0 tys. zł. W ykazana tu ten d en cja jest nieko­ rzy stn a zarów no z p u n k tu w idzenia procesów rozw ojow ych rolnictw a, ja k i potrzeb przem y słu w zakresie siły roboczej. S ta je ona rów nież na przeszkodzie obniżeniu kosztów p ro d u k cji rolniczej na sk u te k o grani­ czonych m ożliw ości w zrostu w ydajności p racy. Z daniem A. Wosia, w a r­ tość m aszyn p rzy p ad ający ch na jednego zatrudnionego w rok u 1990 po­ w in n a być zw iększona do 200 tys. zł, aby w ydajność p racy mogła w zro­ snąć 3,5 razy .17 Biorąc pod uw agę, że od owego okresu ceny m aszyn rolniczych w zrosły k ilk a razy oznacza to, że n a jednego zatrudnionego pow inno przy p ad ać w 1990 roku już nie 200 tys. zł a znacznie w ięcej. W 1982 ro k u na jednego stale zatrudnionego w gospodarstw ie rolnym przy p adało 163,6 tys. zł. Rozpiętość m iędzy podanym i wielkościam i ch a­ ra k te ry z u je skalę n iezbędnych inw esty cji m ech anizacyjnych w gospodar­

17 A. W o ś: Procesy socjalistycznej rekonstrukcji rolnictwa polskiego. KiW, Warszawa 1976, s. 132.

Wydajność pracy żywej i produktywność maszyn.., ₃₆₅

stw ach om aw ianego regionu, aby n astąp ił isto tn y w zrost w ydajności p racy żyw ej.

P raca żyw a oraz m aszyny i n arzędzia oddziałują dodatnio n a w zrost prod u kcji rolniczej. Na w zrost te n znacznie silniej oddziaływ ał poziom nakładów p racy żyw ej niż zasób m aszyn i narzędzi.

W analizow anym przedziale czasu była w yższa d yn am ik a zm ian ela­ styczności pro d u k cji w zględem m aszyn i narzędzi niż n akładów pracy. P rz y pew nej stabilizacji nakładów p racy w skazuje to na coraz lepsze w y ­ ko rzysty w anie m aszyn i narzędzi' w procesach w ytw prczy ch odbyw ających się w gospodarstw ach ind yw idualnych. Na te j podstaw ie m ożem y w y ­ snuć wniosek, że w w a ru n k ach in ten sy fik acji p ro d u k cji rolniczej n ie­ odzowne je st lepsze w yposażenie gospodarstw w m aszyny i narzędzia, po­ niew aż d y nam izują one w zrost p rod u k cji w ty m sektorze.

W zrost m ocy w ytw órczych gospodarstw in d y w idualnych odbyw a się w w a ru n k a ch szybko rosnącej krańcow ej stopy su b sty tu c ji p rac y żyw ej m aszynam i. Dalsze nasilanie się tej ten dencji będzie niek o rzy stn e za­ rów no dla d o m inujących w stru k tu rz e obszarow ej gospodarstw średnio­ ro lny ch ze w zględu na ich sy tu ację dochodową, jak i dla przem ysłu od­ czuw ającego b rak siły roboczej.

Р Е З Ю М Е При помощи модели функции сельскохозяйственного производства был проведен анализ эфф ективности машин и орудий, а такж е затрат живого труда в единоличных хозяйствах центрально-восточного макрорегиона в 1971/1972— 1972/1973, 1975/1976—1976/1977 и 1981/1982 гг. Все эти хозяйства вели учетные книги. В результате проведенных исследований установлено, что на рост про­ изводства положительно влияют все анализированные факторы. В период проведения исследований динамика эластичности производства относительно сельскохозяйственны х машин и орудий была выше затрат труда. Таким обра­ зом, в условиях интенсификации сельскохозяйственного производства лучш ее оснащение хозяйств машинами является насущным вопросом. С течением вре­ мени трудности в замене живого труда машинами все возрастали. Усиление этих тенденций отрицательно повлияло на рост производствен­ ных мощностей, особенно в средних хозяйствах. S U M M A R Y

Making use of the m odel of the function of agricultural production an analysis w as made concerning the efficiency of m achines and tools, and expenditures of live w ork in individual farms where accountancy books w ere kept in the East- -Central m acroregion in 1971/72—1972/73 and 1975/76— 1976/77 as w ell as in 1981 and 1982.

366 Dionizy Niezgoda, Józef O strowski

A s a result of investigations it turned out that both factors analyzed here influence production growth positively. During the investigated tim e interval, the dynam ics of production elasticity w as higher in relation to m achines and tools than the dynam ics of work expenditure. In the conditions of the intensification of agricultural production, it is necessary that better m achines should be secured. With the passage of time, a d ifficulty grew to substitute live labour w ith m achines.

Intensification of this tendency w ill bring about negative consequences in the sphere of the increase of production capacity, especially in farm s of m edium size.