Rozwój prac poszukiwawczych w utworach cechsztynu na Niżu Polskim w latach 1945 - 2000

Rozwój prac poszukiwawczych w utworach cechsztynu na Ni¿u Polskim

w latach 1945–2000

Piotr Karnkowski*

Prace geologiczno-poszukiwawcze rozpoznaj¹ce osady cechsztynu w basenie polskim trwaj¹ ju¿ ponad 50 lat. W tym czasie odkryto w utworach cechsztyñskich ok. 80 z³ó¿ wêglowodorów. Dotychczasowy stan rozpoznania zachêca do prowadzenia dalszych prac poszukiwawczych w utworach permskich Ni¿u Polskiego.

S³owa kluczowe: z³o¿a wêglowodorów, analiza basenów sedymentacyjnych, basen cechsztyñski, basen polski, cechsztyn, wapieñ

cechsztyñski, dolomit g³ówny, czerwony sp¹gowiec

Piotr Karnkowski — Development of the exploration in the Zechstein deposits on the Polish Lowlands in the years 1945–2000 — a review. Prz. Geol., 48: 423–428.

S u m m a r y. Exploration of the Zechstein deposits within the Polish Basin has been continued for more than 50 years and finalized with almost 80 discovered hydrocarbon deposits within the Zechstein succession. Actual effects of hydrocarbons exploration imply intensification of further geological prospection.

Key words: hydrocarbon deposits, basin analysis, Zechstein Basin, Polish Basin, Zechstein Limestone, Main Dolomite, Rotliegend

Nasilenie prac poszukiwawczych w utworach cechsz-tynu na Ni¿u Polskim datuje siê od 1956 r. Pierwsze wier-cenia by³y jednak ju¿ wykonane w 1946 r. (otwór K³odawa 1) wg projektu Z. R. Olewicza, w którym przewiercono cechsztyñskie sole kamienne, magnezowe i potasowe na g³êbokoœci od 325 do 680 m. W tym roku jeszcze rozpo-czêto wiercenie nastêpnych otworów w okolicach K³oda-wy, Inowroc³awia i Aleksandrowa Kujawskiego. Badania geofizyczne, g³ównie sejsmiczne, w 1952 r. rozpoczê³y Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych z siedzib¹ w War-szawie.

W wyniku tych prac, przy udziale Instytutu Geologicz-nego, dokonano wyboru regionów do kontynuowania badañ. Najwiêkszy potencja³ poszukiwawczy skierowano na obszar monokliny przedsudeckiej, gdzie z inicjatywy Tokarskiego (1955–1956) wykonano dwa pierwsze otwo-ry: Wschowa 1 i Ostrzeszów 1, przewiercaj¹c utwory per-mu. W nastêpnych latach, na znacznym obszarze kraju wiercenia badawcze by³y kontynuowane, zw³aszcza przez Instytut Geologiczny.

W listopadzie 1961 r. dosz³o do odkrycia pierwszego z³o¿a ropy naftowej w Rybakach, w utworach dolomitu g³ównego cechsztynu (Obuchowicz, 1962), a w 1964 r. pierwszego z³o¿a gazu ziemnego Bogdaj–Uciechów, w utworach czerwonego sp¹gowca i wapienia cechsztyñskie-go (Karnkowski i in., 1966).

W pierwszym powojennym okresie (1950–1960) prace poszukiwawcze w górnictwie naftowym by³y prowadzone pod kierunkiem S. Wdowiarza, A. Tokarskiego, Z. R. Ole-wicza, Z. Obuchowicza i J. Stemulaka. W nastêpnych latach (1960–1970) przez Z. Koraba, L. Cimaszewskiego, J. Soko³owskiego, M. Solaka, C. Kruczka, E. Jawora i P. Karnkowskiego. Z geologów Instytutu Geologicznego w pracach tych aktywny udzia³ wziêli: W. Po¿aryski, R. Dad-lez, S. Marek, S. Depowski, R. Wagner, M. Podemski, J. Pokorski.

W przygotowywaniu projektów badañ geologicznych uczestniczyli geolodzy z Przedsiêbiorstwa Poszukiwañ

Naftowych w Pile (Z. Korab, J. Soko³owski, L. Cimaszew-ski, J. Wróbel, B. SikorCimaszew-ski, Z. Krzysztofowicz, J. Kuch-ciñski, a z Zak³adu w Zielonej Górze: J. RaŸny, T. ¯o³nierczuk, A. ¯o³nierczuk, W. Surmiak, K. Dyjaczyñski i R. Urbañski oraz z Zak³adu Opracowañ Geologicznych

Geonafta w Warszawie: Z. Œliwiñski, J. Soko³owski, J.

Bojarska, E. G³owacki, E. Senkowicz, H. Tarnowski i Z. Makojnik.

W wyniku realizacji projektów badañ geologicznych, na podstawie prac g³ównie sejsmicznych Geofizyki Kra-ków i Geofizyki Toruñ, nastêpowa³y kolejne odkrycia z³ó¿ na monoklinie przedsudeckiej, a w nastêpnych latach tak¿e w rejonie Wielkopolski, zw³aszcza miêdzy Wolsztynem, Poznaniem a Jarocinem (ryc. 1).

Badanie sejsmiczne i prace wiertnicze w rejonie Gorzowa Wlkp., ukierunkowane na utwory cechsztynu i jego pod³o¿e, rozpoczêto w latach 1957–1959. Wykonano tu regionalne profile sejsmiczne, a Instytut Geologiczny odwierci³ badawczy otwór Gorzów IG 1. W wierceniu tym stwierdzono dolomit g³ówny w facji g³êbokowodnej — bez objawów wêglowodorów. Dalszy etap prac, po d³u¿szej przerwie, kontynuowano w latach 1968–1969. Wykonano profile sejsmiczne w uk³adzie regionalnym Na podstawie wyników tych prac zaprojektowano i wykonano wiercenia Cychry 1, Dêbno 1 i Myœlibórz 1. W otworze Cychry 1 realizowanym na prze³omie lat 1972–1973 natrafiono 3 m dolomitu g³ównego, z którego nast¹pi³a nieopanowana erupcja gazu, o zawartoœci 9,55%, wêglowodorów oraz znacznej iloœci kondensatu z H2S (0,34% obj.), a resztê

gazu stanowi³ azot. Gradient ciœnienia oceniono na 2 razy wy¿szy od hydrostatycznego. Ze wzglêdu na zaistnia³e trudnoœci wiertnicze i du¿¹ zawartoœæ siarkowodoru w gazie ziemnym, jak te¿ wysokie ciœnienie z³o¿owe, prace wiertnicze zosta³y wstrzymane na kilka lat.

Prowadzone nadal badania sejsmiczne i wiertnicze zaowocowa³y odkryciem z³o¿a ropy naftowej Sulêcin (1972–1973). Zasoby wydobywalne oceniono na ok. 77 tys. t ropy. Wykonane wiercenia w szczytowej partii tej struktury uzyska³y jednak przyp³yw azotu z niewielk¹ ilo-œci¹ wêglowodorów (ok. 6%), przy wysokim gradiencie ciœnienia.

*Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, ul. Jagielloñska 76, 03-301 Warszawa

G

E

RM

A

N

Y

Baltic Sea

74* 36* 5* 7*,8 10* 11* 12 13* 14* 15* 16* 21* 23* 30,31* 40* 41* 46* 50* 58,59* 48 33 17 51 ₄₇ 29 24 9 1,2 19 3 4 32 6 52 62 54 26 35 18 3972₅₅ 68 75 69 ₃₄ 45 27 57 63 70 71 64 67 53 25 20 38 42 43 37 22 49 44 56 60 Kielce Poznañ Bydgoszcz Koszalin Szczecin 73 61 65 66 28 Nr No. Nazwa z³o¿a

Name of the field

Rok Odkrycia Year of discovery 1 RYBAKI 1961 2 RYBAKI (PO£ÊCKO) 1961 3 KSI¥¯ ŒL¥SKI 1963 4 NOWA SÓL 1963 5* BOGDAJ-UCIECHÓW(1) ₁₉₆₄ 6 OTYÑ 1964 7* TARCHA£Y(1) ₁₉₆₅ 8 TARCHA£Y 1965 9 CZEKLIN 1965 10* HENRYKOWICE E(1) ₁₉₆₇ 11* CZESZÓW 1967 12 ZAKRZEWO 1967 13* DOBRZEÑ 1969 14* RADZI¥DZ 1969 15* BORZÊCIN(1) ₁₉₆₉ 16* RADZI¥DZ W 1969 17 ANTONIN 1969 18 CZERWIEÑSK 1969 19 MASZEWO 1970 20 MIÊDZYZDROJE 1971 21* WIERZCHOWICE(1) ₁₉₇₁ 22 PETRYKOZY 1971 23* JANOWO 1972 24 ¯AKOWO 1972 25 KAMIEÑ POMORSKI 1972 26 BABIMOST 1972 27 SULÊCIN 1973 28 CYCHRY 1973 29 K¥KOLEWO 1973 30 RAWICZ 1974 31* RAWICZ(1) ₁₉₇₄ 32 LELECHÓW 1974 33 UNIKÓW 1974 34 BUK 1974 35 ZB¥SZYN 1975 36* KOŒCIAN 1975 37 GORZYS£AW 1975 38 REKOWO 1975 39 POMORSKO 1976 40* BRZOSTOWO(1) ₁₉₇₆ 41* HENRYKOWICE W 1978 42 WYSOKA KAMIEÑSKA 1978 43 B£OTNO 1980 44 DASZEWO 1980 45 GAJ 1981 46* GRABÓWKA E 1983 47 WYSOCKO 1983 48 GOMUNICE 1983 49 DASZEWO N 1985 50* GRABÓWKA W 1985 51 BARTNIKI 1985 52 BOROWIEC 1985 53 JENINIEC 1986 54 KARGOWA 1986 55 KIJE 1986 56 TYCHOWO 1988 57 GÓRZYCA 1989 58 PAPROC W 1990 59* PAPROC W 1990 60 BRZOZÓWKA 1990 61 KOSARZYN-BRESLACK 1991 62 WILCZE 1992 63 ZIELIN 1992 64 LUBISZYN 1992 65 KOSARZYN E 1992 66 KOSARZYN S 1992 67 BARNÓWKO-MOSTNO-BUSZEWO 1993 68 RADOSZYN 1993 69 JASTRZÊBSKO 1993 70 NAMYŒLIN 1994 71 RÓ¯ANSKO 1994 72 KIJE NE 1994 73 KOSARZYN N 1995 74* KOŒCIAN S 1995 75 GRY¯YNA 1997 Wroc³aw 100 km

z³o¿e ropy naftowej

oil field platforma wêglanowa: carbonate platform: obecny zasiêg osadów cechsztyñskich present extent of the Zechstein deposits

pierwotny zasiêg basenu czerwonego sp¹gowca

primary extent of the Rotliegend basin

dolomit g³ówny

Main Dolomite

wapieñ cechsztyñski

Zechstein Limestone

48 numer z³o¿a (patrz tabela poni¿ej)_{number of the field (see table below)} z³o¿e gazu ziemnego

gas field

Ryc. 1. Z³o¿a ropy naftowej i gazu ziemnego odkryte w utworach cechsztyñskich basenu polskiego: * — w utworach wapienia cechsztyñskiego,(1)_{— równie¿ w piaskowcach czerwonego sp¹gowca bezpoœrednio podœcielaj¹cych wapieñ cechsztyñski, bez}

¿ad-nych oznaczeñ — w utworach dolomitu g³ównego

Fig. 1. Oil and gas fields discovered in the Zechstein reservoirs of the Polish Basin: * — within the Zechstein Limestone unit,(1)— also in the Rotliegend sandstones (underlying directly) below the Zechstein beds, without any marks — within the Main Dolomite deposits

W latach 1975–1980 prowadzono prace sejsmiczne w rejonie du¿ego obiektu Cychry. Zasygnalizowano po raz pierwszy kilka podniesieñ w dolomicie g³ównym, jak: Zie-lin, Dêbno, Ró¿añsko, Barnówko, Lubiszyn, Dzieduszyce, Namyœlin, Chartów, Jeniniec i Krobielewko. Jak siê póŸ-niej okaza³o, by³y to bardzo korzystne struktury. Górnic-two naftowe rozpoczê³o w 1979 r. g³êbienie oGórnic-tworu Gorzów 2, w którym z dolomitu g³ównego uzyskano przyp³yw zgazowanej solanki. Na wschód od Gorzowa, otworem Krobielewko 1 natrafiono w dolomicie g³ównym gaz ziemny, o zbli¿onym sk³adzie chemicznym jak w Cychrach 1, tj. zawieraj¹cy 9,5% obj. wêglowodorów i 7 g/cm3

kondensatu oraz znaczn¹ iloœæ H2S (3,6% obj.), a resztê

stanowi³ azot. Nasycenie strefy z³o¿owej w dolomicie g³ównym by³o wysokie i wynios³o 63,5 m o dobrych cechach zbiornikowych dolomitu wykszta³conego w facji barierowej. Ze wzglêdu na wysok¹ zawartoœæ H2S i du¿e

ciœnienie z³o¿owe, dalsze prace zosta³y wstrzymane. Ponownie przyst¹piono do prac poszukiwawczych na du¿ym elemencie strukturalnym Chartów–Ma³y Kamieñ o powierzchni ok. 150 km2_{. W otworze Chartów 1 uzyskano}

przyp³yw gazu ziemnego z dolomitu g³ównego w facji lagunowej w iloœci 31 m3_{/min, zawieraj¹cego 19,5% obj.}

wêglowodorów.

Nastêpny otwór, który uzyska³ przemys³owy samoczyn-ny przyp³yw ropy z dolomitu g³ównego, by³ Jeniniec 1, wykonany w 1986 r. na strukturze wie¿yczkowej. Zasoby ropy wydobywalne obliczono na 90 tys. t. Odkrycie to spo-wodowa³o zwiêkszenie zainteresowania siê regionem. Przy-spieszono wykonanie analiz geologicznych i reinterpretacjê starszych profili sejsmicznych z lat 1969–1979. Wyniki oka-za³y siê bardzo owocne. Potwierdzi³y siê struktury Cychry, Lubiszyn, Brzozowa, Zielin, Ró¿añsko, Barnówko., Dzied-uszyce, Namyœlin. Obiekty te postanowiono jeszcze uszcze-gó³owiæ nowymi terenowymi pracami sejsmicznymi. Zrealizowano je w latach 1988–1990.

W 1989 r. dosz³o do odkrycia nowego z³o¿a ropno-ga-zowego Górzyca w dolomicie g³ównym, znajduj¹cego siê tu¿ przy granicy polsko-niemieckiej (ryc. 1). Z³o¿e to o zasobach wydobywalnych, ok. 0,5 mln t ropy i ok. 1,0 mld m3

gazu jest przewidziane do zagospodarowania. Wa¿nym wynikiem by³o uzyskanie produkcji gazu i ropy otworem Zielin1, usytuowanwym w strefie g³êbokowodnej dolomi-tu g³ównego (ryc. 1; Peryt & Dyjaczyñski, 1991). Zasoby z³o¿a obliczono na 230 tys. t ropy i 220 mln m3_gazu

zasiar-czonego i zaazotowanego.

Odkrycie tych z³ó¿ przyspieszy³y prace poszukiwaw-cze na wposzukiwaw-czeœniej przygotowanych (1978–1990) w tym rejonie strukturach. Zachêcaj¹ce wyniki pozwoli³y geolo-gom z Zak³adu w Zielonej Górze, jak te¿ z Przedsiêbior-stwa Poszukiwañ w Pile przyst¹piæ do opracowania nowych projektów badañ geologicznych.

Pierwsza struktur¹ objêta rozwiercaniem w 1992 r. by³o Ró¿añsko. Z dolomitu g³ównego uzyskano tu przyp³yw gazu ziemnego o zawartoœci 58,4% obj. wêglowodorów i 31,3% obj. azotu oraz 9,5% obj. siarkowodoru. W nawi¹zaniu do korzystnych wyników z³o¿owych, przyst¹piono w 1993 r. do wiercenia otworów na nastêpnych obiektach: Barnówko, Mostno, Buszewo (ryc. 1).

Z otworu Barnówko 1, po³o¿onego na terenie gminy Dêbno w woj. gorzowskim, podczas opróbowania dolomi-tu g³ównego, na g³êb. 3051–3061 m uzyskano przyp³yw gazu ziemnego, a pomiary geofizyki wiertniczej wykaza³y, ¿e ca³y interwa³ dolomitu na g³êb. 3051 do 3105 m jest gazonoœny. Analizy gazu potwierdzi³y zawartoœæ w gazie

49% obj. wêglowodorów, 0,8% obj. H2S, a resztê stanowi³

azot.

Z otworu Mostno 1 uzyskano równie¿ przyp³yw gazu z dolomitu g³ównego z g³êb. 3096,5–3106,5 m. Interwa³ pro-duktywny le¿y na g³êb. 3032–3112 m. Gaz ziemny zawiera 45% wêglowodorów, 0,2% obj. H2S i resztê zajmuje azot.

Na s¹siedniej strukturze Buszewo w utworach dolomi-tu g³ównego, na g³êb. 3107–3146 m uzyskano przyp³yw ropy naftowej po perforacji rur na g³êb. 3110–3125 m. W dniach 27. 01.–22. 02.1994 r. wykonano test produkcyjny, który okreœli³ ciœnienie g³owicowe na 36,4 MPa, a wydaj-noœæ na ok. 100 t ropy/d, przy wyk³adniku gazowym 200 m3_{/t. Gaz ziemny towarzysz¹cy ropie naftowej zawiera w}

swoim sk³adzie ok. 20% H2S.

Odkryte w 1993 r. z³o¿a Barnówko, Mostno, Buszewo (Weil i in., 1994) uznano, ¿e stanowi¹ one 3 oddzielne struktury w dolomicie g³ównym. W celu dok³adniejszego rozpoznania z³o¿owego w latach 1994–1995 wykonano przez Geofizykê Toruñ sejsmiczne zdjêcie trójwymiarowe (3D), analogicznie jak na wczeœniej wykonanym ju¿ obiek-cie Ró¿añsko. Powierzchnia ³¹czna tych zdjêæ sejsmicz-nych 3D wynios³a 172 km2_{. Jest to najwiêkszy jak}

dotychczas obszar w Polsce objêty sejsmik¹ 3D. Korzystna rozdzielczoœæ pionowa sygna³u sejsmicznego umo¿liwi³a — oprócz dotychczasowego œledzenia horyzontu Z2 (strop anhydrytu podstawowego) — rejestrowanie powierzchni odbijaj¹cych, zwi¹zanych ze stropem i sp¹giem dolomitu g³ównego. Wysoka rozdzielczoœæ pozioma natomiast pozwoli³a na wyznaczenie zasiêgu wystêpowania strefy barierowej dolomitu g³ównego (Górski, 1996: Górski & Trela, 1997). Szczegó³owe analizy zdjêcia 3D z tego rejonu pozwoli³y na wykreœlenie mapy stropu, sp¹gu i mi¹¿szoœci oraz porowatoœci dolomitu g³ównego. Wyniki badañ sej-smiki trójwymiarowej, jak te¿ pomiary geofizyki wiertni-czej wykaza³y, ¿e jest to jedno z³o¿e ropno-gazowe, a nie trzy jak to przyjmowano pierwotnie. £¹czna powierzchnia z³o¿a wynosi 32 km2_{. Posiada ono trzy kulminacje}

Bar-nówko–Mostno–Buszewo oddzielone od siebie niewielki-mi przeg³êbienianiewielki-mi. Od g³êb. 2990 do 3047, 5 m wystêpuje w z³o¿u akumulacja gazu, tzw., czapa gazowa, a poni¿ej od g³êb. 3047,5 do 3107 m ropa naftowa. Ska³ê zbiornikow¹ stanowi¹ wêglany dolomitu g³ównego, którego mi¹¿szoœæ waha siê od 33 do 83,5 m. Na kulminacji Barnówko i Most-na s¹ to utwory barierowe, a Most-na kulmiMost-nacji Buszewa — lagunowe, Obydwa typy dolomitu charakteryzuj¹ siê dobrymi w³aœciwoœciami zbiornikowymi o porowatoœci od 8–14% (Depowska & Drop, 1997; Mamczur i in., 1997; Pikulski, 1998; Pikulski & Protas, 1997; Radecki, 1997a). W dniu 13.12.1996 r. Komisja Zasobów Kopalin zatwierdzi³a dokumentacjê geologiczn¹ z³o¿a ropno-gazo-wego Barnówko–Mostno–Buszewo (w skrócie BMB), wykonan¹ przez geologów z Zielonej Góry i geofizyków z Torunia (Wojtkowiak i in., 1996). Zasoby geologiczne obliczono dla ropy na 64,4 mln t, a dla gazu ziemnego na 29,4 mld m3_{. Wydobywalne zasoby ropy wynosz¹ z tego}

10,14 mln t, a gazu 9,87 mld m3_{. Na obecnym etapie}

rozpo-znania z³o¿a przyjêto niski wspó³czynnik wydobycia zaso-bów: 0,2, w kat. B i 0,1 dla kat. C.

Autorzy dokumentacji z³o¿owej uwa¿aj¹, ¿e w okresie 1–2 letniej eksploatacji dokonana zostanie ewentualna weryfikacja wspó³czynników z³o¿a. Autorami dokumenta-cji z³o¿a BMB s¹ zespo³y geologów i geofizyków z Zielo-nej Góry, Pi³y i Torunia, a wiod¹cymi dokumentatorami geolodzy Z. Wojtkowiak i R. Urbañski oraz geofizycy M. Górski i M.Trela.

Bezpoœrednio prace poszukiwawcze na wy¿ej opisy-wanych obiektach w latach 1993–1995 prowadzili geolo-dzy z Zielonogórskiego Zak³adu Górnictwa Nafty i Gazu pod kierunkiem S. Mamczura (Barmówko, Mostno), z Zak³adu Poszukiwañ Nafty i Gazu w Pile pod kierunkiem T. Wolnowskiego (Buszewo) oraz z Geofizyki Toruñ pod kierunkiem L. Króla, który jako pierwszy zauwa¿y³ na podstawie zdjêcia sejsmicznego 3D, ¿e BMB tworzy jedno z³o¿e. Kierownictwo nad ca³oœci¹ prac poszukiwawczych z ramienia PGNiG S.A. i B.G. Geonafta jako zleceniodaw-cy prac sejsmicznych i wiertniczych sprawowali P. Karn-kowski (do 1995 r.), S. Radecki i W. Weil.

Analizuj¹c historiê prac poszukiwawczych pro-wadz¹cych do odkrycia z³o¿a BMB, nale¿y wspomnieæ, ¿e jest ona analogiczna do przedsiêwziêæ dotycz¹cych niektó-rych wczeœniej odkrytych z³ó¿, jak np. Kamienia Pomor-skiego. Struktura sejsmiczna Kamienia Pomorskiego, jako najwiêkszego z³o¿a do czasu odkrycia BMB, o zasobach ok. 2 mln t ropy, zarysowa³a siê w poziomie pstrego pia-skowca ju¿ w pracach prowadzonych w 1960 r. przez Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie. Projekt badañ geologicznych w rejonie Koszali-na–Ko³obrzegu–Kamienia Pomorskiego zosta³ opracowa-ny w Instytucie Geologiczopracowa-nym w 1961 r., przez zespó³ pod kierownictwem R. Dadleza. W wyniku realizacji projektu w 1964 r. wykonano otwór Kamieñ Pomorski IG 1, a opró-bowano w 1965 r., stwierdzaj¹c objawy ropy w stropie dolomitu g³ównego. Nastêpny otwór Zastañ 1, za³o¿ony na materia³ach sejsmicznych górnictwa naftowego, wykona-ny w 1971 r. wykaza³ równie¿ objawy ropy w stropie dolo-mitu g³ównego. Prowadzono nadal prace sejsmiczne, na podstawie których opracowano projekt badañ geologicz-nych wykonany przez geologów z PPN w Pile pod kierun-kiem. L. Cimaszewskiego: otwory Kamieñ Pomorski 2 i Kamieñ Pomorski 4. Wiercenia zosta³y zlokalizowane w centrum struktury. Okaza³y siê produktywnymi uzyskuj¹c w 1972 r., z dolomitu g³ównego w facji lagunowej, intensyw-ny przyp³yw ropy (200–300 t/d).

Od pierwszych prac sejsmicznych rozpoczynaj¹cych proces poszukiwawczy w rejonie Kamienia Pomorskiego do uzyskania produkcji up³ynê³o lat 12. Podobnych przyk³adów dostarczaj¹ dane z odkrycia z³o¿a gazu ¯uchlowa. Z³o¿e Barnówko–Mostno–Buszewo zosta³o odkryte dopiero po przesz³o 30 latach eksploracji basenu permskiego. Dostarcza to niezbitych dowodów na to, ¿e nie wszystkie odkrycia z³ó¿ przysz³y ³atwo. Wiele to koszto-wa³o trudów, zanim uzyskano efekt.

Na obszarze Pomorza Zachodniego oprócz Kamienia Pomorskiego odkryto w latach 60. i 70. kilka z³ó¿ ropy naf-towej w utworach dolomitu g³ównego, w tym najwiêksze-go — Wysoka Kamieñska, o zasobach ok. 500 tys. t, Gorzys³aw, Miêdzyzdroje, Brzozówka, B³otno i Dasze-wo–Karlino. To ostatnie z³o¿e zosta³o odkryte w 1980 r. równie¿ w utworach dolomitu g³ównego na g³êbokoœci 2842–2930 m. Przy dowiercaniu siê do z³o¿a, 8 grudnia 1980 r. nast¹pi³ wybuch ropy i gazu oraz po¿ar szybu. Wielka, nieopanowana erupcja trwa³a ok. 1 miesi¹ca. W trudnych warunkach dzia³ali ratownicy, którzy ostatecznie opanowali erupcjê 16 stycznia 1981 r. W trakcie akcji gaszenia po¿aru kilkakrotnie wiertnia Daszewo1 by³a odwiedzana przez najwy¿sze osobistoœci w kraju (przed-stawicieli rz¹du i kierownictwa politycznego) oraz prze-wodnicz¹cego NSZZ „Solidarnoœæ“ Lecha Wa³êsê. Udokumentowane zasoby (ju¿ po po¿arze) zosta³y wstêp-nie ocenione na ok. 400 tys. t ropy. W czasie erupcji wg

niektórych ocen mog³o ulec spaleniu od 30 do 100 tys. t ropy i od 30–100 mln m3_gazu.

Poszukiwania z³ó¿ ropy i gazu, zarówno w dolomicie g³ównym jak i w czerwonym sp¹gowcu w ubieg³ych latach, z braku odpowiedniego wyposa¿enia technicznego wiertnictwa, napotyka³y na ogromne trudnoœci, a to ze wzglêdu na wysoki gradient ciœnienia z³o¿owego, 2,2 razy przekraczaj¹cego ciœnienie hydrostatyczne. Z tej przyczy-ny w latach 1960–1990 dochodzi³o czasami do erupcji gazu i ropy lub gazu i solanek z zawartoœci¹ H2S, w wyniku

czego nastêpowa³a przewa¿nie likwidacja nie tylko otwo-rów, ale i danego tematu poszukiwawczego. Przyk³adem s¹ tutaj wiercenia Barczewa i Mierzyna w okolicach Sieradza, Kobylnica na E od Poznania, Obrzycko na W od Poznania. Otwór Obrzycko 3 zas³uguje na szczególn¹ uwagê, gdy¿ gaz z dolomitu g³ównego z g³êb. 3947 m zawiera³: CH4—

75%, H2S — 12% i N2— 3%, przy ciœnieniu 86 MPa (849

atm.). Erupcje gazu z dolomitu g³ównego wyst¹pi³y tak¿e w otworach: Cychry 1 k. Gorzowa Wlkp. i w otworze Szczecinek IG 1. Rozpoczêta problematyka poszukiwaw-cza wymienionymi wy¿ej otworami stanowi nadal intere-suj¹cy temat geologiczny zas³uguj¹cy na rozwi¹zanie.

Pierwszy wynik z³o¿owy w postaci przyp³ywu gazu uzyskano z wapienia cechsztyñskiego na monoklinie przedsudeckiej w 1964 r. z otworu Bogdaj–Uciechów 1, wykonanego przez Przedsiêbiorstwo Poszukiwañ Nafto-wych w Pile. By³o to zarazem pierwsze odkrycie z³o¿a gazu ziemnego w utworach piaszczystych czerwonego sp¹gowca, który wraz z wapieniem cechsztyñskim tworz¹ jeden zbiornik masywowy. Z³o¿e o powierzchni ok. 40 km2 _{znajduje siê na SE sk³onie wa³u wolsztyñskiego, w}

odleg³oœci 9 km na SE od Ostrowa Wlkp. Akumulacja gazu w piaszczystych seriach czerwonego sp¹gowca wystêpuje na g³êb. 1418–1520 m (102 m mi¹¿szoœci serii z³o¿owej). Gaz zawiera 57% obj. metanu. W gazie tym wystêpuj¹ te¿ pary rtêci. w iloœci od 1–10 ppm oraz hel w iloœci œrednio 0,4% obj. Zasoby z³o¿a obliczono na 16 mld m3 _gazu.

Utwory wapienia cechsztyñskiego o mi¹¿szoœci 14 m s¹ wykszta³cone jako wapienie dolomityczne, szarobe¿owe; niekiedy zbite i silnie spêkane. Porowatoœæ ska³y waha siê od 0,4 do 20% (œrednio 6,2%), przepuszczalnoœæ od 0,01 do 40,5 mD (œrednio 4 mD). Nasycenie ska³y zbiornikowej gazem dla wapienia wynosi 0,67, a dla czerwonego sp¹gowca 0,76. Wydajnoœci potencjalne poszczególnych otworów waha³y siê od 20 do 1500 m3_/min.

Nastêpne odkrycia z³ó¿ gazu w wapieniu cechszty-ñskim nastêpowa³y w miarê prowadzenia prac poszuki-wawczych. W sumie odkryto ich ponad 10. Z wa¿niejszych wyliczyæ nale¿y: Czeszów (1967) o zasobach gazu 2 mld m3_{, Borzêcin (1969) o zasobach wydobywalnych ok. 4;9}

mld m3_{; Wierzchowice (1971, ok. 12 mld m}3_{), Brzostowo}

(1976, ok. 1,5 mld m3_{) oraz Koœcian (1975) o zasobach}

bar-dzo ma³ych, z których wydobyto 22 mln m3_gazu.

Wszystkie odkryte z³o¿a oprócz Koœciana znajdowa³y siê w po³udniowej czêœci monokliny przedsudeckiej w strefie Rawicza–Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie mi¹¿szoœæ wapienia cechsztyñskiego waha siê od 10 do 50 m, a w obrê-bie bariery dochodzi do 90 m.

Facja barierowa wapienia cechsztyñskiego wystêpuje te¿ sporadycznie po pó³nocnej stronie wa³u wolsztyñskie-go, gdzie prace poszukiwawcze prowadzono ju¿ od lat sie-demdziesi¹tych. W poszczególnych otworach stwierdzono mi¹¿szoœæ wapienia cechsztyñskiego w granicach 1–5 m (Peryt, 1978, 1984; Peryt & Protas, 1978). Jedynie w otwo-rach Koœcian 1 i 3 (1975) napotkano 6,5 do 10 m

mi¹¿szo-œci wapienia nasyconego gazem ziemnym. By³y te¿ przypuszczenia, ¿e gaz mo¿e pochodziæ z podœcielaj¹cych je utworów karbonu. Równie¿ w otworze Ujazd 15 (1978) stwierdzono 9,2 m wapienia cechsztyñskiego nasyconego gazem. Wapieñ cechsztyñski w otworze Ujazd 15, dziêki licznie wystêpuj¹cym mszywio³om, zosta³ okreœlony jako mini rafa

Du¿o œwiat³a na sprawê rozwoju wapienia cechszty-ñskiego w tej strefie wnios³y wiercenia na z³o¿u Paproæ. W 1990 r. w czasie dalszego rozpoznawania z³o¿a, gdzie zna-na ju¿ by³a akumulacja gazu w utworach karbonu, czerwo-nego sp¹gowca i dolomitu g³ówczerwo-nego, nawiercono utwory wapienia cechsztyñskiego o mi¹¿szoœci 50 m. Sta³o siê to punktem zwrotnym w dalszych badaniach, choæ pocz¹tko-wo nie by³o zachêcaj¹cych wyników. Prze³om nast¹pi³ po zastosowaniu nowych technologii i techniki w zakresie sprzêtu sejsmicznego i systemów przetwarzania danych, w celu wykrywania utworów rafowych w wapieniu cechszty-ñskim (Dyjaczyñski i in., 1997).

Ponownie przetworzono stare profile sejsmiczne przy œciœlej wspó³pracy geologów z Zak³adu w Zielonej Górze i geofizyków z Torunia. Ta wspó³praca przynios³a owocne wyniki. W g³ównej mierze zawdziêczaæ to nale¿y inicjaty-wie K. Dyjaczyñskiego, dzia³aj¹cego pod kierunkiem g³ównego geologa Stanis³awa Mamczura, a ze strony Geo-fizyki Toruñ A. Klecana i J. Bukowickiego.

W wyniku swoich prac K. Dyjaczyñski przedstawi³ dwa miejsca, gdzie mog¹ wystêpowaæ utwory rafowe. W 1995 r. na ich podstawie wykonano dwa otwory Koœcian 6 i 7. Obydwa potwierdzi³y wystêpowanie utworów rafo-wych w wapieniu cechsztyñskim o mi¹¿szoœci 43,5 m i 53,5 m, nasyconych gazem ziemnym, zawieraj¹cym ok. 87% obj. metanu bez H2S.

W ten sposób dosz³o do odkrycia nie tylko nowego z³o¿a Koœcian S (ryc. 1), ale i nowego rejonu poszuki-wawczego, rozci¹gaj¹cego siê na po³udnie oraz na wschód i zachód od starego otworu Koœcian 1. Wykonane nowe zdjêcia sejsmiczne 3D w 1996 r. pozwoli³o nastêpnie udo-kumentowaæ zasiêg struktury rafowej Koœcian S o powierzchni ok. 17 km2_{. Prowadzone dalsze prace}

wiertni-cze (Koœcian 9) pozwoli³y ponadto odkryæ jeszwiertni-cze nowy horyzont gazonoœny w poziomie dolomitu g³ównego cechsztynu o amplitudzie 75 m. Wed³ug wstêpnej oceny geologów z Zak³adu Górnictwa Nafty i Gazu w Zielonej Górze, odkryte zasoby wydobywalne ocenia siê na ok. 14 mld m3_{. Prowadzone prace poszukiwawcze, zdaniem S.}

Radeckiego (1997) daj¹ szansê na odkrycie na tej struktu-rze nawet 30 mld m3_{gazu ziemnego o zawartoœci ok. 80%}

wêglowodorów bez domieszki H2S, a ponadto dodatkowe

iloœci gazu w dolomicie g³ównym ok. kilku mld m3

zawie-raj¹cym H2S i azot.

Odkrycie z³ó¿ BMB i Koœcian S ma du¿e znaczenie nie tylko dla Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A, ale dla ca³ej gospodarki krajowej. Bêd¹ one w niedalekiej przysz³oœci dodatnio rzutowaæ na wzrost wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego. Jest to — jednym s³owem — du¿e osi¹gniecie geologiczno-z³o¿owe i ekonomiczne, powsta³e dziêki wnikliwej pracy geologów i geofizyków oraz nowoczesnego wyposa¿enia zak³adów poszukiwaw-czych i eksploatacyjnych w sprzêt wiertniczy, aparaturê geofizyczn¹ oraz technologiê uzdatniania gazu ziemnego. Dalszym krokiem w dobrym kierunku, wg Radeckiego (1997b), jest zwiêkszenie mo¿liwoœci poszukiwawczych gazu w strefie pomiêdzy Koœcianem a Paproci¹ na prze-strzeni ok. 50 km2_{oraz w kierunku wschodnim od Koœciana.}

Obecnie postêpuj¹ce prace poszukiwawcze w tym rejo-nie potwierdzaj¹ s³usznoœæ przyjêtych koncepcji. Realizo-wane wiercenia, jak: Koœcian 18H, Racot 1, Wielichowo 1, które uzyska³y przemys³owy przyp³yw gazu z poziomu wapienia cechsztyñskiego, potwierdzaj¹ tê koncepcjê.

Na obecnym etapie rozpoznania basenu wapienia cechsztyñskiego (Dyjaczyñski i in., 1993, 1997; G³owacki, 1993, 1994; Górski i in., 2000; Karnkowski, 1992; Klecan & £omnicki, 1998; Peryt, 1984; Weil i in., 1994) mo¿na ju¿ w miarê precyzyjnie wyznaczyæ zasiêg platformy wêgla-nowej, stoku platformy i równi basenowej. Trzeba tutaj podkreœliæ, ¿e jest to wiele trudniejsze ni¿ w przypadku osadów dolomitu g³ównego.

We wszystkich wêglanowych seriach cechsztynu, tj. w wapieniu cechsztyñskim, dolomicie g³ównym i p³ytowym stwierdzono dominacjê morsko-algowego, ropotwórczego typu kerogenu. Szczegó³owe badania geochemiczne, w tym izotopowe wskazuj¹, ¿e wêglowodory nagromadzone w obrêbie dolomitu g³ównego obszaru pomorskiego (Wysoka Kamieñska, Kamieñ Pomorski, B³otno i Petryko-zy) zosta³y wytworzone w pocz¹tkowej fazie etapu termo-genicznego z macierzystej substancji organicznej zwi¹zanej z tym samym poziomem stratygraficznym.

Rozpatruj¹c mo¿liwoœci nagromadzenia siê wêglowo-dorów w utworach cechsztynu trzeba braæ pod uwagê nie tylko facjê, mi¹¿szoœæ utworów, czy te¿ strukturê i uszczel-nienie, ale posi³kowaæ siê przes³ankami generacji wêglo-wodorów (Karnkowski, 1999). Badania geochemiczne oparte o izotopowe analizy metanu i propanu, wystê-puj¹cego w utworach karbonu, czerwonego sp¹gowca i wapienia cechsztyñskiego na Ni¿u. Polskim (Kotarba, 1997) wykaza³y, ¿e wêglowodory te zosta³y wytworzone podczas wysokotemperaturowego procesu przeobra¿enia l¹dowej substancji organicznej. Badanie trwa³ych izoto-pów azotu w gazie ziemnym z³o¿a Paproæ w utworach kar-bonu, czerwonego sp¹gowca i wapienia podstawowego dowiod³y, ¿e azot prawdopodobnie jest pochodzenia abio-genicznego i dop³yn¹³ z p³aszcza Ziemi (D¹browska-¯ura-wik i in., 1993). Natomiast gaz zakumulowany w utworach dolomitu g³ównego jest genetycznie zwi¹zany z niskotem-peraturowym etapem termogenicznego procesu przeobra-¿enia sapropelowej substancji organicznej. Pogl¹dy oparte o najnowsze badania geochemiczne mog¹ wiêc pomóc geologom w wyborze optymalnych obiektów.

W koñcu, wypada te¿ wspomnieæ, ¿e od pocz¹tku poszukiwañ naftowych po II wojnie œwiatowej, kierunki prac by³y przedmiotem licznych obrad i wspólnych podsu-mowañ. Odbywa³y siê one w ró¿nych gremiach nauko-wych, przy udziale tak¿e ekspertów zagranicznych. Istnia³a te¿ sta³a wymiana pogl¹dów na tematy poszuki-wawcze ze s³u¿bami geologicznymi krajów oœciennych, co dawa³o mo¿liwoœæ dokonywania ocen i porównañ w³asnych prac. Na ogó³ by³y to korzystne doœwiadczenia. Jako du¿y postêp w tej dziedzinie nale¿y uznaæ miêdzynaro-dow¹ konferencjê (sympozjum), zorganizowan¹ w Jab³onnej k. Warszawy w 1978 r. przez Instytut Geologicz-ny, a poœwiêcon¹ problematyce permskiej w Europie Cen-tralnej.

Warto te¿ przypomnieæ, ¿e w 1974 i 1978 r. odby³y siê dwie ekspertyzy geologiczno-geofizyczno-z³o¿owe na temat kierunków prac poszukiwawczych w Polsce. Pierw-sza z nich zorganizowana przez resort Ministerstwa Gór-nictwa pod auspicjami firmy AMOCO z USA mia³a miejsce w sierpniu 1974 r. w Warszawie, Toruniu i w Kar-patach, pod przewodnictwem dr W. Humphreya, a druga

zorganizowana przez CUG z udzia³em specjalistów z firmy ELF i i z Francuskiego Instytutu Naftowego. Konkluzjê tych obrad wyrazi³ wówczas dr W. Humphrey, s³owami, ...¿e gdybyœmy dysponowali tak¹ technik¹ jak Polskie

Gór-nictwo Naftowe, to prawdopodobnie nic wiêcej nie zrobili-byœmy. Niestety ¿adne materia³y z tych posiedzeñ nie

zachowa³y siê. Zosta³a tylko jedna bardzo s³abo czytelna kopia jednego raportu — w Archiwum B.G. Geonafta w Warszawie i w Muzeum Przemys³u Naftowego w Bóbrce. Postêp, który siê ostatnio dokona³ w Polsce w postaci odkryæ nowych z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego, jest niew¹tpliwie zas³ug¹ zarówno fachowej kadry geologów i geofizyków oraz nowoczesnego wyposa¿enia w sprzêt i systemy komputerowe (Mamczur, 2000; Wolnowski, 1997). Wypada tylko ¿yczyæ wszystkim geologom i geofi-zykom zaanga¿owanym w prace poszukiwawcze w pol-skim basenie permpol-skim dalszych sukcesów.

Literatura

ANTONOWICZ L. & KNIESZNER L. 1975 — O rafach dolomitu g³ówn ego w Polsce. Nafta, 31: 111–117.

ANTONOWICZ L. & KNIESZNER L. 1981 — Reef zones of the Main Dolomite, set out on the basis of paleogeomorphologic analysis and the results of modern seismic techniques. Proceed. Symp. Central Europ. Permian, Jab³onna, 1978: 356–368.

ANTONOWICZ L. & KNIESZNER L. 1984 — Zechstein reefs of the Main Dolomite in Poland. Acta Geol. Pol., 34: 81–94.

CIMASZEWSKI L. 1976 — Akumulacja wêglowodorów pochodn¹ naturalnej termodynamiki. Nafta, 32: 37–41.

D¥BROWSKA-¯URAWIK E., KOTARBA M., PIELA J. & ¯O£NIERCZUK T. 1993 — O wynikach badañ izotopowych wêglo-wodorów na obszarze przedsudeckim. Prz. Geol., 41: 721–741. DEPOWSKI S. 1981 — Geological factors of Hydrocarbon Accumula-tions in the Permian Polish Lowland. Proceed. Symp. Central Europ. Permian, Jab³onna, 1978: 547–567.

DEPOWSKA A. & DROP K. 1997 — Dolomit g³ówny w rejonie z³o¿a BMB. Mat. Konf. „Rozwój polskiej myœli w poszukiwaniach nafto-wych, AGH, 25–26 wrzesieñ 1997, Kraków: 286–288.

DYJACZYÑSKI K. 1993 — Analiza geologiczno-geofizyczna w celu okreœlenia miejsc mo¿liwego wystêpowania raf w wapieniu cechszty-ñskim w rejonie Zb¹szyñ–Nowy Tomyœl–Grodzisk Wlkp.–Wolsztyn. Arch. Geonafta, Warszawa.

DYJACZYÑSKI K. & PIELA C. 1974 — Uwagi o akumulacji ropy naftowej na z³o¿u Sulêcin. Arch. Geonafta, Warszawa.

DYJACZYÑSKI K., KNIESZNER L., PERYT T.M. 1993 — Analiza geologiczno-geofizyczna w celu okreœlenia raf w wapieniu cechszty-ñskim w rejonie Zb¹szyñ–Nowy Tomyœl–Grodzisk Wlkp. Arch. Geo-nafta, Warszawa.

DYJACZYÑSKI K., MAMCZUR S. & RADECKI S. 1997 — Nowe per-spektywy poszukiwañ z³ó¿ gazu ziemnego w utworach wapienia cechszty-ñskiego na monoklinie przedsudeckiej. Prz. Geol., 45: 1248–1256. G£OWACKI E. 1975 — Mapa litofacjalna dolomitu g³ównego w Pol-sce na podstawie badañ petrograficznych, skala 1: 500 000. Arch. Geo-nafta, Warszawa.

G£OWACKI E. 1986 — Uwagi dotycz¹ce rozwoju dolomitu g³ównego i jego znaczenie dla poszukiwañ naftowych w rejonie Poznania. Nafta, 42: 304–309.

G£OWACKI E.1993 — Wykszta³cenie i gazonoœnoœæ wapienia cechsz-tyñskiego (Ca1) na wale wolsztyñskim (monoklina przedsudecka). Nafta–Gaz, 12: 447–457

G£OWACKI E. 1994 — Mapa mi¹¿szoœci i litofacji wapienia cechsz-tyñskiego /Ca1 / wraz z ³upkiem miedzionoœnym w obszarze monokli-ny przedsudeckiej, skala 1:200000, Arch. Geonafta, Warszawa. GÓRSKI M. 1996 — Opracowanie badañ sejsmicznych 3D w rejonie Barnówko–Lubiszyn. Arch. Geonafta, Warszawa.

GÓRSKI M. & TRELA M. 1997 — Uk³ad geometryczny i ocena w³aœciwoœci zbiornikowych z³o¿a Barnówko–Mostno–Buszewo (BMB) — najwiêkszego z³o¿a ropy naftowej w Polsce, na podstawie zdjêcia sejsmicznego 3D. Prz. Geol., 45: 685–692.

GÓRSKI M., GIERSZEWSKA D., KRÓL E., URBAÑSKA H., WILK W. 2000 — Interpretacja litofacjalna danych sejsmiki 3D kluczem do sukcesu w detekcji cia³ rafowych w poziomie wapienia

cechsztyñskie-go w basenie permskim (na przyk³adzie rafy Koœcian). Prz. Geol., 48 : 137–150.

KARNKOWSKI P. 1970 — Perspektywy wystêpowania wêglowodo-rów naftowych w Polsce. Prz. Geol., 18: 119–125.

KARNKOWSKI P. 1971 — Perspektywy odkrycia z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego w po³udniowo-zachodniej Polsce. Prz. Geol., 19: 175–179. KARNKOWSKI P. 1973 — Przegl¹d perspektyw poszukiwañ ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce. Biul. Inst. Geol., Z badañ geolo-gicznych regionu dolnoœl¹skiego, 264: 311–336.

KARNKOWSKI P. 1975 — Basen permski Ni¿u Polskiego — poten-cjalny obszar poszukiwañ naftowych. Nafta, 31: 108–111.

KARNKOWSKI P. 1980 — Geologia naftowa Ni¿u Polskiego. Pr. IGNiG, 31, Kraków.

KARNKOWSKI P. 1981 — Geological conditions of occurrence of hydrocarbons in the Permian of the Polish Lowland. Proceed. Symp. Central Europ. Permian, Jab³onna, 1978. Warszawa: 568–673. KARNKOWSKI P. 1992 — Nowe mo¿liwoœci poszukiwañ z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego. Nafta–Gaz, 5–6: 82–91.

KARNKOWSKI P., Soko³owski J., STEMULAK J. 1966 — Odkrycie pierwszego w Polsce z³o¿a gazu w utworach czerwonego sp¹gowca. Geol. Geofiz. Naft., 1–2: 1–6.

KARNKOWSKI P., SOLAK M., ¯O£NIERCZUK T. 1991 — Rozwój basenów ropo- i gazonoœnych Wielkopolski. Przew. 62 Zjazdu Pol. Tow. Geol.: 24–31. Poznañ.

KARNKOWSKI P. H. 1999 — Modelowanie procesów generowania i ekspulsji wêglowodorów w osadach cechsztyñskich basenu polskiego. Mat. Konf., „Geologia–geofizyka–geochemia: techniki integracji dla poszukiwañ naftowych” Arch. Geonafta, Warszawa: 93–103. KLECAN A. & £OMNICKI R. 1998 — Poszukiwania cechsztyñskiej rafy (Ca1) metod¹ sejsmiczn¹ na monoklinie przedsudeckiej. Arch. Geonafta, Warszawa.

KOTARBA M. 1997 — Rozwój pogl¹dów na warunki generowania i ekspulsji wêglowodorów na obszarze Polski. Mat. Konf. „Rozwój pol-skiej myœli w poszukiwaniach naftowych , AGH, 25–26 wrzesieñ 1997, Kraków: 181–189.

MAMCZUR S. 2000 — Tam gdzie by³y bia³e plamy. Magazyn Polski Gaz i Nafta, 60: 19–20.

MAMCZUR S., RADECKI S. & WOJTKOWIAK Z. 1997 — O naj-wiêkszym z³o¿u ropy naftowej w Polsce Barnówko–Mostno–Buszewo (BMB). Prz. Geol., 45: 582–588.

OLEWICZ Z. R. 1959 — Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem polskich. Pr. Inst. Naft., 63: 1–44.

OBUCHOWICZ Z. 1962 — Odkrycie z³ó¿ ropy naftowej na monoklinie przedsudeckiej i dalsze perspektywy poszukiwawcze. Prz. Geol., 10: 1–6. PERYT T. 1978 — Charakterystyka mikrofacjalna cechsztyñskich osa-dów wêglanowych cyklotemu pierwszego i drugiego na obszarze monokliny przedsudeckiej. Stud. Geol. Pol., 54: 1–88.

PERYT T. M. 1984 — Sedymentacja i wczesna diageneza utworów wapienia cechsztyñskiego w Polsce zachodniej. Pr. Inst. Geol.,109. PERYT T. M & PROTAS A. 1978 — Wapieñ cechsztyñski w rejonie Pogorzeli na monoklinie przedsudeckiej. Prz. Geol., 26: 185–186. PERYT T. M. & DYJACZYÑSKI K.1991— An isolated carbonate bank in the Zechstein Main Dolomite Basin, western Poland. J. Petrol. Geol., 39: 445–458.

PIKULSKI L. 1998 — Sedymentacja oraz rozwój litofacjalny utworów dolomitu glównego (Ca2) w rejonie z³o¿a Barnówko–Mostno–Busze-wo (BMB), zachodnia Polska. Prz. Geol., 46: 426–435.

PIKULSKI L. & PROTAS A.1997 — Warunki sedymentacji oraz roz-wój litofacjalny utworów dolomitu g³ównego w rejonie bloku Gorzo-wa. Nafta–Gaz, 9: 400–406.

RADECKI S. 1997a — Barnówko–Mostno–Buszewo — najwiêksze z³o¿e ropy w Polsce. Magazyn Polski Gaz i Nafta, 26: 11–12. RADECKI S. 1997b — Rejon Koœciana nowym obszarem gazonoœnym Polski. Polski Gaz i Nafta, 31: 29–30.

SOKO£OWSKI J. 1967 — Charakterystyka geologiczna i strukturalna obszaru przedsudeckiego. Geol. Sudet., 3: 191–367.

STEMULAK J. 1963 — Wp³yw facji dolomitu g³ównego na jego ropo-noœnoœæ. Prz. Geol., 11: 196–200.

WEIL W., RADECKI S., KARNKOWSKI P., JASTRZ¥B M. 1994 — Poszukiwanie ropy naftowej i gazu ziemnego w 1993 r. i zamierzenia na przysz³oœæ. Nafta–Gaz, 50: 227–233.

WOJTKOWIAK Z. (z Zespo³em) 1996 — Dokumentacja geologiczna z³o¿a ropno-gazowego Barnówko–Mostno–Buszewo (BMB). Arch. ZZGNiG — Zielona Góra,

WOLNOWSKI T. 1997 — Perspektywy poszukiwañ wêglowodorów w zachodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Mat. Konf. „Rozwój polskiej myœli w poszukiwaniach naftowych: 110–133. AGH, 25–26 wrzesieñ 1997, Kraków