А С Т Л U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA IURIDICA 44, 1990
C eza ry K o sik o w sk i
P RA W O ZA R ZĄ D Z A N IA G O S P O D A R K Ą NA ROD OW Ą JA K O D ZIA Ł P RA W A
I. P ro fe so r A n d rz ej R em b ieliński by ł z n ak o m ity m cyw ilistą. Od p ew -nego czasu specjalizo w ał się n au k ow o i d y d a k ty cz n ie w p ra w ie o b ro tu uspołeczn io nego, t ra k tu j ą c je jak o p ew n ą szczegółow ą część p ra w a cy w il-n ego re g u lu ją cą sto su il-n k i cy w ilil-n o p ra w il-n e w o brocie g osp od arczym (głów-n ie to w arow ym ). A. R em b ieliń sk i (głów-n ie u z(głów-na w ał k o (głów-nce pcji p ra w a gospodarczeg o i ty m sam y m b ardzo scep ty czn ie odnosił się do w szelkich p r o -p ozycji zgłaszany ch w ty m zakresie.
K iedy p oprosiłem Go o objęcie fu n k c ji re d a k to ra s k r y p t u 1, o p rac o -w an ego n a p o trzeb y stu d en tó -w -w yd ziałó-w p ra -w a i a d m in istrac ji, p o cząt-kow o uzn ał się za n ie ko m p eten tneg o . Z ain tereso w ał się je d n a k tym : co to jest „p raw o z arząd zan ia g o sp o darką n ar o d o w ą” ? L e k tu ra m a szy n o -p isu s k ry -p tu u tw ierd ziła go w -p rzek o n an iu , że -p r aw a gos-podarczego n ie m a, są n ato m iast in sty tu c je p ra w n e , k tó ry m i m u si in teresow ać się w iele d y scyp lin p raw n y ch . A. R em b ieliński u w ażał, że w p ra w o rzą d n y m p ań stw ie p o trze b n e są re g u la c je p ra w n e , o k re śla ją ce sta tu s pod m iotów g ospo darczy ch oraz ich sto su n k i po m ięd zy nim i, a tak że p om iędzy nim i a o rg an am i p ań stw o w y m i, k tó ry m p ow ierzono za rząd zan ie g ospo dark ą narod ow ą. T ym sa m y m ak cep to w ał celow ość ro z w ija n ia d yscy pliny , k tó r a ty m zag ad nien iom je st pośw ięcona. Co w ięcej, uznał, że jest ona n ie -zbę dn a w p ro g ram ie stu d ió w u n iw ersy te ck ich o raz p ow inn a roz w ijać się jak o o d ręb n a sp ecja liz acja n au ko w a. D zięki w ie lu d y sk u sjo m i sporom n a u k o w y m oraz liczny m sugestio m A. R em b ielińsk ieg o s k ry p t doczekał się dw óch w y d a ń u n iw e rsy te ck ic h i słu ży jako pom oc d y d ak ty c zn a na w iększości w yd ziałów p ra w a i a d m in is tra c ji w P olsce.
P ó źn iejsza n asza w sp ó łp raca n au k o w o -b adaw cza p o tw ierd ziła fak t, że w sp ółczesne re g u la c je p ra w n e nie m ogą o pierać się n a in s ty tu c ja c h w ła ściw ych ty lk o je d n e j gałęzi p raw a. N ie m o żna ró w nież w sposób h e r m e
tyczn y podchodzić do in te r p re ta c ji p ra w a 2 oraz do jego b ad a nia i n a u c za -nia. P o żąd an a jes t n a to m ia st sp ecja liz acja n au k o w a i d yd ak ty czn a.
II. W szystko co now e z tru d e m to ru je sobie dro gę. W te o rii p raw a w iele m iejsca pośw ięcono p ro b lem aty ce po działu sy ste m u p ra w a n a tzw gałęzie p ra w a. Nie osiąg nięto jed n a k zgodności co do k ry ter ió w po działa. R ów no legle sto so w ane są w ięc róż ne k r y te r ia , w tym : p rzedm ioto w e, m e -tody, d ualisty czne , trójczło now e, fu n k c jo n aln e , san k cji, treści n o rm y p ra w n ej, p ię te r k lasy fik ac ji itd .3 S łusznie zauw ażan o p rzy tym , że podziały p r a w a „nie po legają na fak ty c zn ej se gr eg acji n o rm p raw n y c h , lecz m a ją c h a ra k te r in te lek tu a ln e j re fle k sji n a d p ra w em rzeczyw iście fu n k c jo n u jący m [...] Z adan iem teo rii sy stem u p ra w a jest w skazać odrębn o ści po -szczególnych g ru p w zorców (norm ) zach ow ań się pod m iotów stosun kó w sp ołecznych u n orm o w an y ch przez praw o. W skazanie ty ch od ręb no ści p r o -w ad zi -w r e zu ltac ie do -w y ró ż n ien ia ro z m aity ch działó-w (gałęzi) p ra -w a ”4. Z m iana stosu nk ó w sp ołeczno g ospo darczych po w o d u je zm ianę r e g u la cji p ra w n y c h . P ro w ad z i to n iek iedy w ręcz do za nik u n ie k tó ry c h , n i e k w e -stio n o w an y ch n ieg d y ś działów p ra w a . Z n a m ie n n y m p rz y k ła d em m ogą być losy p r aw a h an dlow ego w k r a ja c h so cjalisty czny ch. Zostało ono z a -rzu co ne, b y p o tem w zm ienio ny ch ty lk o częściow o w a ru n k ac h g o sp o d arczych pow rócić do łask, a n a w e t stać się o b iek tem dużego z ain te reso -w an ia i re n e san su (np. o statn io n a W ęgrzech i -w Polsce).
P r zy k ła d y m ożna b y ło by m nożyć. W y starczy p rzy p om nieć jed y nie, ile sp orów teo re ty cz n y ch bu dziło k ied y ś w y d zielen ie się p ra w a p ra cy , po tem zaś p ra w a ubezpieczeń sp ołecznych. O becn ie zaś ro zw ój ty ch d y scy p lin poszedł tak daleko, że k on ieczn e stało się dalsze w y o d r ę b n ie-n ie tzw. zbiorow ego p r a w a p racy. W iele sp orów i em ocji w yw o ły w ało w sw oim czasie w y o d rę bn ien ie p r aw a rodzin neg o i p ra w a rolnego, d zisiaj n iek w e stion o w an y ch ju ż działó w p raw a. N ie tak d aw n o p rz eb rzm iały dop iero ech a w y o d rę b n ien ia się p ra w a po stępo w an ia ad m in istracy jn eg o , p ra w a k arn eg o w yko naw czeg o (p en iten cjarn eg o ), p ra w a w y kro czeń itd. T rw a ją n ad a l d o k try n a ln e spo ry o k on cepcję p ra w a gospodarczego.
P o bieżna n a w et o b serw acja zm ian zachodzących w procesie p odziału p ra w a n a g ałęzie w sk az u je n a to, że w w y n ik u ew o lu cji stosu nk ó w
spo-г W e w sp ó ln ym dz ie le (C. K o s i k o w s k i , H. L e w a n d o w s k i , A. R e m- b i e l i ń s k i , M. S e w e r y ń s k i , P rze d się bio r stw o p a ń s tw o w e i sa m orzą d jeg o załogi. K om e nta rz, W a rs z a w a 1987), k tó re u k a z a ło się n ie s te ty już po śm ierci
A. R e m bie lińsk ie go, k o m en tarz do n ie k tó ry c h a rty k u łó w u s ta w y o p r z e d s ię b io r-stw ac h p a ń s tw o w y c h p isaliśm y w sp ó ln ie z A. R em bielińskim . I n te r p r e ta c ja p rz episu w y m a g a ła b ow iem p o d e jś cia in te rd y sc y p lin a r n e g o .
3 P a trz sze rz ej H. R o t , J ed n o ść i p o d z ia ły sy stem u prawa so c ja listy cz n e g o , W ro c ła w 1971, s. 92 i n.
łeczn y ch n o rm o w a n y ch przez p ra w o trz y tra d y c y jn e gałęzie p raw a , tj. p raw o cyw iln e, ad m in istra cy jn e i k a r n e nie m ogą tw o rzyć już z am k n ię -tego sy stem u p r a w a k rajo w eg o. W y m ag a ją d alszych po działów i to nie ty lk o ze w zg lędu n a w y stę p ow a nie n o rm u stro jo w y ch , m a te ria ln y c h i p ro c ed u raln y c h . Co w ięcej, spe cja liza cja zaznacza się rów n ież w y ra źn ie w o brę bie tych d y scy plin, k tó re n a jw c ześn iej w y o d rę b n iły się z p r a w a cy w ilnego, a d m in istr acy jn e g o i k arn ego . D oty czy to zw łaszcza p ra w a p ra cy i finansow ego.
III. R eg ulacja p ra w n a sto su nk ów g ospo darczych i o dd ziały w an ia p a ń -stw a na procesy gospo darcze ro z w ija ła się w m ia rę ro zszerzan ia się sfe ry p ub liczn ej działaln ości gospod arczej oraz w z ro stu ak ty w no ści p a ń stw a w k sz tałto w an iu stosu nk ó w go spodarczych. N o rm y p raw n e d o ty -czące sfe ry go spo darow an ia i zarząd zan ia przez d łu g i czas p o w staw a ły i fun k c jo n o w ały w p ew n ej izolacji, zn a jd u ją c w y raz w przep isach p r a -w n y ch n o rm u jąc y c h ró żn e działy pra-w a.
F u n k cjo n o w an ie je d n ostek go spod arczy ch u re g u lo w an e by ło n a jw c ze ś-n ie j p rz ep isam i p ra w a cyw ilś-nego, z któreg o w y ło ś-n iły się w X V II w. ś-n o r- m y p ra w a han dlow ego. W X IX i XX w. doszło w w ie lu k ra ja c h do k o -d y fik acji tego p raw a, chociaż n ie k tó re p ań stw a k ap italisty c zn e n ie m ają do dziś sk o dy fik ow an ego p ra w a h an dlo w ego 5.
Do X X w. n o rm y p r aw n e re g u lu ją ce u str ó j i k o m p e te n cje o rg anó w p ań stw o w y ch w dzied zin ie g osp od ark i b y ły n ieliczne i w zasadzie o g ra -niczały się do po stan o w ień k o n sty tu cy jn y ch . Część re g u lac ji p ra w n y c h m ieściła się w p rzepisach p ra w a skarbo w ego i ban kow ego. S y ste m ten u zu p ełn ia ły p ostan ow ien ia s ta tu tó w poszczególny ch o rg an izacji gosp o-d arczy ch oraz urzęo-d ów p aństw o w y ch .
P od koniec X IX i n a po czątku X X w. zaczy n ają po jaw iać się k o n -cep cje stw o rzen ia now ego d ziału p ra w a pod n azw ą „ p raw a g osp od arczego ” . T erm ine m ty m ok reślan o w ów czas ogół przepisó w , za pom ocą k tó rych pań stw o in gero w ało w stan o w iąc e n iem al w yłączn ą do m enę in icja -ty w y p r y w a tn e jfi sto su n k i gospodarcze, re g u lo w an e p rzep isam i p ra w a cyw iln eg o i handlow ego.
K on cepcja p ra w a gospodarczego p rz y ję ła się n a stałe na g ru n cie p ań stw kap italisty czn y c h . W yraża się ona w tr ak to w a n iu go spo d ark i jako p ew n ej całości, n ad a ją cej się do odpo w iedniego k iero w an ia. To w arzyszy je j sta ły rozw ój sp ecjaln ego u staw o d aw stw a gospodarczego, p o w s ta ją -cego poza istn ieją cy m i ko deksam i. S p rz y ja tem u proces ek ono m izacji
5 Por. A. C a s u s , Prawo c y w iln e i h an d low e p a ń s tw o bc yc h, W ar sz a w a 1979, s. 17 i n.
6 Por. J. G ó r s k i , Prawo g osp oda rc ze w sy s tem a c h p r a w n y c h n ie k tó r y c h k r a
i p u blicy zacji p ra w a 7. Nie oznacza to jed n ak , że ko n cep cja odrębn ego p ra w a gospodarczeg o jest już obecn ie pow szech nie ap ro b ow an a. Z asa d niczą p rzeszk odą sta je się w e w n ętrzn a sprzeczn ość w go sp odarce k a p ita -listy czn ej m iędzy p ry w a tn y m c h a r a k te r e m w łasności p rz ed sięb io rstw a p o-stu la te m k ie ro w an ia p rzez p ań stw o całością g ospo dark i, m ającego na celu za sp o ka jan ie p o trzeb ogólnych. D lateg o też rów no leg le ze zbio ram i n o rm p ra w a gospodarczego fu n k c jo n u ją n o rm y p ra w n e do tyczące zarząd zania g osp od arką n arod ow ą przez p aństw o , w y rażo n e w prze pisach p ra w a k o n -sty tu cy jn eg o , a d m in istrac y jn eg o , fin an sow ego i p r a w a p racy.
IV. S o cjalistyczn e ko n cep cje p ra w a gospodarczego po jaw iły się w la -tach d w u d zie sty ch X X w. w Z w iązk u R adzieckim . Jed n a k ż e n a p oczątk u la t trzy d ziesty ch sp o tk ały się one z k r y ty k ą , k tó r ej siła p rz e trw a ła aż do po łow y la t sześćdziesiątych. O b ecnie k o nce pcja p ra w a gospodarczego z n a j-d u je w ZSR R coraz szerszy k rą g zw olen ników , chociaż u tr zy m u je się w ra m ac h zasad y tzw . jedn ości p r aw a cyw ilnego. P rze w a ża pogląd, żo p raw o go spod arcze n ie m a c h a ra k te r u ko m plek sow ego, stan o w i jed n ą z p od staw o w ych gałęzi p ra w a so cjalistyczn eg o.
W P olsce p ro blem p ra w a gospodarczego po staw io ny został pod ko • niec la t czterd zie sty ch , gd y tw o rzon o p o d staw y now ego u sta w o d aw stw a gosp odarczego8. Z asadnicza d y sk u sja d oty cząca te j sp r aw y rozw in ęła się po 1956 r .9 Z ako ńczyła się ona p rzy ję ciem w ko dek sie cyw iln ym z 1964 r zasad y jed ności p ra w a cyw ilnego. P rz ed m io t i za kres p ra w a g o sp o d ar-czego n ie zo stał ostateczn ie u k ształto w an y . Za bezsp orne uznano jed y n ie to, że p ra w o gospodarcze o b ejm u je p ro b lem y i n o r m y p r aw n e do tyczące d ziałaln ości gosp odarczej. P rop o zy cje u jęcia tej p ro b le m aty k i w r a m y
7 Por. N. G a j 1, In s tru m en t y lin e n s o w e w zarząd zan iu go sp od a rką narodową, W ars za w a 1979, s. 24 i n.
8 Por. A. C h e ł m o ń s k i , Prawo go spo dar cze, „U staw o da w s tw o G o sp od arc ze " 1948, n r 1; S. J a n c z e w s k i , Prawo g o sp od ar cze ja ko na uka, PiP 1948, n r 5—6.
9 P or. E. I s e r z o n , W o k ó ł k o n c e p z ji prawa go spo da rczeg o, PUG 1956, n r !0; A. W o l t e r , C zy re n es an s k o n c e p c ji praw a gospoda rczego? , ibide m , 1957, n r 3; W . B a g i ń s k i , Prawo gosp o da rcze ja k o sam od zie lna gałąź praw a s o c ja lis ty c z -nego , ib ide m , 1959,. n r 3; S. B u c z k o w s k i , O brót go s po d a rc zy a m e to d y jeg o re g u la cji p ra w n e j, PiP 1960, n r 3; R. P i o t r o w s k i , Prawo obrotu u s p o łe cz n io
-nego , PUG 1960, nr 4i J. W a s i l k o w s k i , K o d ek s c y w iln y PPL a z a ga d n ie nia prawa g ospo d ar czeg o , PiP 1960, nr 4; J. T o p i ń s к i, P roblem prawa g osp od ar-czeg o, ib id em , 1960, n r 2; A. S t e l m a c h o w s k i , Prawo g osp od ar cze a k o d y -
iik a cja prawa c yw iln e g o , PUG 1960, nr 5; S. W ł o d y k a , P rob lem ,,praw a go
-s p o d a r c ze g o ', „S tu dia C y w ili-sty cz ne " ]064, t. V; i d e m , P roblem p ia w a g o s po -da rcze go na tle s y s te m a ty k i prawa, PiP 1972, nr 12, i d e m , K o nc epc ja p o ls k ie g o prawa g o spo d ar cze go w w a ru n k a c h no w e go s y s te m u zarzą dzan ia go spo dar ką, „S tu dia C y
-w ilisty cz n e " 1973, t. XXII ora z S te n i p e r s p e k ty -w y pra-wa go spo da rc zego -w Polsce, PiP 1979, n r 10.
leg islac y jn e oraz w p ro g r am sp ecjaliz acji n au k o w ej i d y d a k ty c z n ej są różne.
P o zo rn ie zw olen nik ów p ra w a gospodarczego jest n iew ielu. W yn ik a to jed n a k z fa k tu , iż d la cy w ilistó w p ro b lem a ty k a g ospod arcza n ie m ieści się w pełn i w ra m a ch p ra w a cyw ilnego. N a to m iast dla ad m in is tr aty w i- stó w je st ona ty lk o częścią p ra w a ad m in istracy jn eg o . D latego też w n au c e po lsk iej p rzew aża pog ląd o p otrzeb ie w e w n ętrzn e j d y fe re n c ja cji tr a d y -cy jny c h gałęzi p ra w a, pro w ad zącej do p ow stania sp e cja liza cji g o sp o d ar-czej w o b rę b ie poszczególnych gałęzi p ra w a (np. w ob rę b ie p ra w a cy w il-nego — p ra w a o b ro tu uspołecznioil-nego, w ob ręb ie p r aw a a d m in istr a c y j-nego — tzw. a d m in istra cy jn e g o p ra w a go spodarczego lu b p ra w a a d m in istra cy jin e g o sto suin k ó w gospodarczych). Ze w zg lędu ina m eto d y sto so -w an ia in s tru m e n tó -w p ra -w n y c h o dd ziały-w an ia n a go sp od arkę n aro d o -w ą w y ło n iły się ró żne n u rt y z a p a try w a ń n a c h a ra k te r p ra w n y d y sc y p lin y re g u lu ją c e j p r o b le m a ty k ę gospodarczą.
V. N u r t cyw ilistyczn y p r e fe r u je ro z p atry w a n ie zag ad n ień usp ołecz-n ioołecz-n ej działalołecz-ności g osp odarczej ołecz-n a płaszczyźołecz-nie cy w ilołecz-n o p ra w ołecz-n ej, p rzy zach ow an iu w łaściw ej te j d yscy p lin ie a p a ra tu r y po jęciow ej i in sty tu c ji. P o s tu lu je się o d ręb n e, a zarazem łączne, tra k to w a n ie n o rm i sto su n kó w p r a w n y c h zw iązany ch z d ziałaln ością g ospodarczą, n iezależnie od ich p rzy n ależn o śc i do tra d y c y jn y c h gałęzi p ra w a. W m yśl te j k o ncep cji p rze d -m io te-m p ra w a gospodarczego je st p ra w n y u stró j je d n o stek gospo darczych, w y łączn ie gospo darcza działaln ość ty ch jed n ostek oraz sto su n k i p ra w n e p o w stające w to k u tej d ziałaln ości10. Część ogólna ta k roz um ia neg o p ra w a gospodarczego o b e jm u je p ra w o o u stro ju je d n o ste k g osp odarczyc h oraz p raw o o sto su n k a ch i czyn nościach p ra w n y ch p rz ed sięb io rstw (praw o o b ro tu gospodarczego). N a to m iast część szczególną tw orzą: p raw o o b ro tu tow arow ego, in w esty cy jne , tran sp o rto w e, ubezpieczeń go spod arczy ch, b a n kowe, m iędzyn arod ow ego o b ro tu gospodarczego. P rzed m io tem p ra w a g o spod arczego je st w ięc p ro b lem a ty k a m ikro g ospo darki, n a to m ia st p rz e d m iotem p ra w a zarząd za nia g osp od ark ą n aro d ow ą — p ro b le m aty k a p r a w -na m aki ogospodarki. W y d aje się, że k on cepcja ta je st poszerzoną w ersją p ra w a o b ro tu uspołecznionego.
W pod ob n ym k ie r u n k u idą pro p ozy cje in n y ch au torów . D la n ie k tó
-1 ych z n ch „ n a jb ard ziej u zasadn ion a w y d a je się ko n cep cja p ra w a go
s-podarczego, tra k to w a n e g o jako gałąź p ra w a o b ejm u jąc a in s tru m e n ty p iaw n e , za pom ocą k tó ry ch realizo w an e je st p ań stw o w e kierow n ic tw o g osp od arką u sp o łeczn io ną” 11. Do p rz ed m io tu p ra w a gospodarczego zalicza
10 S. W ł o d y k a , Prawo go spod arcze. Z c ry s s y stem u . C zęść ogólna, W a rs z a -w a 1981, s. 14.
11 M. M a d e y , A. S t e l m a c h o w s k i , Z a ry s p ra w a g osp o da rc zeg o, W a r
się jed n ak „w szelk ie n o rm y p ra w n e r e g u lu ją ce o rg an izację oraz sto su n k i m a jątk o w e m iędzy jed n o stk am i g ospo d ark i u sp o łecz nion ej” 12. To ujęcie jest w ięc w y raźn ie bliskie cy w iln em u p ra w u go spod arczem u.
Za od ręb no ścią p ro b le m aty k i cy w iln ej p ra w a go spodarczego w y p o -w ia d ają się też au to rz y , k tó rz y d ostrze g ają c fa k t istn ien ia tego p ra-w a nie w id zą m ożliw ości jego w y o d rę b n ien ia i sk o dy fiko w an ia. P o zo stają więc p rz y cy w iln o p raw n y m ujęciu p ra w a o b ro tu gospodarczego-'3.
VI. D ru g i n u r t n aw iąz u je w y raź n ie do in sty tu c ji, fo rm , m eto d itd. p ra w a ad m in istr acy jn e g o , chociaż do strzeg a się w pełni ró żnice m ięd zy p ra w em a d m in istr a cy jn y m go spo darczy m a p ow szechny m p ra w em ad m i-n istra c y ji-n y m 14.
W ram ac h tego n u r tu w y rażo no pogląd, że ad m in istr a cy jn e p raw o g o -spo darcze, stano w iące część p ra w a ad m in istracy jn eg o , o b e jm u je ta k ie dzied ziny, jak : 1) p raw n e u reg u lo w an ie org an izacji państw ow ego a p a ra tu gospodarczego, 2) zad ania te j o rg an izacji, 3) p lan o w an ie gospodarcze, 4) d ziałalność a p a r a tu go spodarczego (bezpo średnie zarząd zan ie g ospodarką), 5) k o n tro lę go sp od ark i n a ro d o w e j15. W m y śl te j k on cep cji m iędzy p r a w em a d m in istra c y jn y m a a d m in is tra c y jn y m p ra w em g ospod arczy m z a ry so w u ją się różnice w za kresie fo rm d ziałan ia (w c h a r ak te rz e w y d a w a -n ych ak tó w p raw -n y ch ) i sto su-n kó w p raw -n y ch . S to su -n k i a d m i-n istra cy j-n o - p ra w n e w y stę p u ją c e w go spod arce n aro d o w ej nie m ogą b yć tra k to w a n e w yłącznie jako w ładcze.
W edług in n ej, zbliżonej k on cepcji p raw o a d m in istra c y jn e g o sp o d arcze „tw o rzo ne je st i stosow ane tak , b y zapew n ić stałe, p lan ow e k ie ro w n ictw o d ziałalno ścią p ro d u k cy jn ą i u sługo w ą jed n o stek go sp od ark i p a ń -stw o w ej rea lizu ją cy c h cele cząstko w e w ra m a ch w y znaczaneg o p lan em c e n tr a ln y m celu ogólnego” 16. O b e jm u je ono n a stęp u ją ce g ru p y no rm : 1) o k re ślają ce c h a ra k te r i k o m p eten c je poszczególny ch ogniw go sp od arki p ań stw o w e j, 2) k o m p eten c je nad zorcze i k iero w nicze w obec in n y ch je d nostek, 3) do ty czące p lan o w an ia gospodarczego, 4) re g la m e n ta cji i p a r a -m e tró w ekono -m iczn ych, 5) k oo rdy n acji, 6) k o ntro li.
A utor tej k on cepcji p o d k reślał szereg zw iązków i ró żnic d otyczących pow szechnego p ra w a ad m in istra cy jn e g o i p ra w a reg u lu ją ceg o go spod arkę
1! Ibid em , s. 14.
13 Pqr. J. W i s z n i e w s k i , Prawo g ospo dar cze, W ars za w a 1982, s. 13 i n.; Z. G o r d o n , Z. K w a ś n i e w s k i , J. Ł o p u s k i , J. W i n i a r z , Prawo ob rotu
g osp od arcze go, W a is z a w a 1987, s. 16 i n.
14 Por. T. R a b s k a , Prawo a d m in istr a c y jn e s to s u n k ó w g o sp od a rc zyc h, W a r -sza w a P ozn ań 1969, s. 27 i n.; A. C h e ł m o ń s k i , I n s ty tu c je a d m in istr ac yjn o - ■prawne w za rzą dzan iu g ospo dar ką na rod ową , [w:] S y s te m prawa a d m in is tra c yjn e -go, t. IV , W ro c ła w 1980, s. 387 i n.
15 R a b s k a, op. cit., s. 24 i n. 11 C h e ł m o ń s k i , op. cit., s. 395 i n.
p aństw ow ą. Z w iązki p r z e ja w iają się w to żsam ości w ielu o rga nó w a d m i-n istra c ji po w szech i-nej i a d m ii-n istra c ji g ospo darczej. W spó li-na płaszczyzi-na u ja w n ia się w d ziedzin ie źródeł p ra w a. Z c h a r a k te r e m o rg an ów w iąże się k w a lifik a cja p r a w n a ich d ziałań w sferze go spo d ark i p ań stw o w ej. W y -ra źn e są rów n ież an alog ie w p ro b lem aty ce p ro c ed u -ra ln ej.
P o dstaw ow e ró żnice w y n ik a ją p rzed e w sz y stk im z c h a r a k te r u p o d m iotó w , k tó ry ch działalno ść jest przed m io tem o d d ziały w a nia a d m in istr a -cji go spod arczej i zw iązan ych z ty m celów legisla-cji. In n e są założenia p ra w a re g u lu ją ce g o zarzą d zan ie g osp od ark ą naro d o w ą. W p r aw ie ty m n a d r z ęd n y cel stan o w i re a liza cja zad ań przez całą g o sp od arkę p a ń stw o -w ą i te m u celo-w i p o d po rząd k o-w an e są: b y t, in te re sy oraz u p ra -w n ien ia i obow iązki pod m iotó w cel te n re alizu ją cy c h . W p ra w ie zarząd zan ia go sp o d ark ą naro d o w ą cel og ólny jest celem p ierw o tn y m , cele zaś re a lizo -w an e przez poszczególne p od m io ty są celam i -w tó rn y m i.
W edług n ajn o w sz y ch po gląd ów a d m in istra c y jn e p raw o gospo darcze nie jest o d rę b ną gałęzią p ra w a , m a ją cą „w łasn y ” sy stem in sty tu c ji i pojęć, jed n ak ż e m ożna je uznać za k sz ta łtu ją c y się coraz w y ra ź n iej n o w y dział p r a w a 17. Istn ieje n ato m iast n a u k a p ra w a ad m in istra cy jn eg o go sp od arczego. Z ada niem tej n a u k i jest o dd ziaływ an ie n a leg islację, a za je j p o -śre d n ictw em n a k sz ta łto w a n ie sto su n k ów gospodarczych.
VII. K o lejn y n u r t stan o w ią po glądy, p o d e jm u jące ró ż n o ra k ie p ró b y odm iennego u jęcia p raw n eg o p r o b lem a ty k i go sp o d aro w an ia i zarządzania. W iele k o n tro w e rsji w n au ce p ra w a a d m in istra cy jn eg o w y w o ła ła p ro p o -zycja po działu tr ad y c y jn eg o p ra w a a d m in istr acy jn e g o n a dw ie gałęzie: p ra w o u stro jo w e i a d m in istr a c y jn e 18. A u to r te j p rop o z y cji tw ierdzi, iż p rzepisów p r aw n y c h r eg u lu ją c y c h zarząd zan ie g o sp o dar ką p ań stw o w ą n ie m ożna zaliczyć a n i do p ra w a ustro jo w eg o, p oniew aż p rz ed sięb io rstw a p ań stw o w e i ich o rg an iz acje n ie n ależą do sy stem u p odm iotów a d m in i-str a c ji p ań stw o w e j, an i do p ra w a ad m in ii-strac y jn e g o , gd yż p rzep isy te r e g u lu ją je d n o stro n n e o d działy w an ie na p o dm ioty o rg an iz acy jn e p o d p orząd kow ane. W obec tego sy g n a liz uje on m ożliw ość w y o d ręb n ien ia je -szcze jed n ej gałęzi p ra w a, a m iano w icie „p r aw a u stro jo w eg o g o sp od ark i p a ń stw o w e j” "9. P ro p o zy c ja ta z n a jd u je po p arcie w p o stu la cie szerszego uję cia g ran ic p ra w a ustrojo w eg o i ob jęcia nim tak ż e przep isó w r e g u lu -jący ch zarząd zan ie g o sp o darką p a ń stw o w ą20.
17 R. M a l i n o w s k i , P o tr ze b y i p e r s p e k ty w y r o z w o ju prawa a d m in is tr a c y j-n eg o g osp oda rczeg o, O M T 1987, j-n r 10, s. 10 i n. 18 W . D a w i d o w i e z, O isto c ie p ia w a a d m in is tr a cy je n g o , PiP 1971, n r 6. 19 W . D a w i d o w i e z, W s tą p do n a u k p r a w n c -a d m in istr a c y jn y c k , W ar sz a w a
1974, s. 116— 120.
20 S. B i e r n a t , D zia łanie w sp ó ln e w a dm in is tra cji p a ń stw o w e j, W ro c ła w 1979, s, 2 5.
K o lejn a o dm iana tej k on cepcji, o k r eśla ją ca ju ż p rzed m io t jako „zarząd zan ie go sp o d ark ą n aro d o w ą” , stan o w i prób ą połączenia w je d n ej d y -scy plin ie p ro b le m aty k i o rg a n izacji i za rzą d zan ia z in sty tu cja m i p ra w a ad m in istr acy jn e g o w dzied zin ie zarz ąd za nia21. J e s t to szczególnie in te re -su jące z d yd aktycz neg o p u n k tu w idzen ia, po niew aż p om iędzy n a u k a m i erg olog iczn ym i a n a u k a m i p ra w n y m i b ra k jest do tychczas w łaściw ych więzi, zaś n a g ru n c ie zarząd zan ia są one ew id en tne.
P ie rw sz ą w P o lsce k on cep cję p ra w a zarząd zan ia g ospo darką n aro d o w ą jako o d rę b n ej gałęzi p ra w a zaw d zięczam y Z. Jaśkiew iczo w i22. Z asadnie tw ierd z i on, iż n o rm y p raw n e, k tó re k s z ta łtu ją tr eść zarząd zan ia g o spo d ar k ą n aro d o w ą w y stę p u ją w o b ręb ie ró żn y ch gałęzi p raw a. L in ie p o d ziału m ięd zy n im i sta ją się m n iej w y raźn e. K ażda z tych gałęzi p rz e sta je być jed no ro dn a. C oraz w y ra źn ie j za ry so w u je się p ro b le m in te g ro -w an ia gałęzi p ra-w a. Ilość n o rm p ra -w n y c h z dziedziny za rzą d zan ia gospo-d ar k ą n aro gospo-d o w ą je st tak gospo-duża, że za słu g u je n a fo rm aln e sk o n stru o w an ie z n ich n o w e j gałęzi p raw a.
Z d aniem tego a u to ra p raw o zarząd zan ia g osp o darką n aro d o w ą r e g u lu je procesy stw ar za n ia odp ow ied nich sy tu a cji i w aru n k ó w dla fu n k c jo n ow a nia p odm iotów go sp o d arują cych . R ealizacja p o stu la tu w y o d rę b n ie -n ia p ra w a zarząd za-n ia g osp od ark ą -n aro d o w ą w y m ag ała b y zeb ra-n ia i scalen ia — w o parciu o k r y te r iu m p rz ed m io to w e — w szy stk ich ro zp roszo n y c h po ró ż n y ch g ałęziach no rm , k tó re: 1) tw o rzą ra m y u stro jo w e f u n k -cjo no w an ia g o sp od ark i n aro d o w ej i czyn ią z szereg u o rg an ów p u b liczn y c h o rg aliczn y za rząd zaliczn ia go sp od arką licznarod ow ą, 2) re g u lu ją fu liczn k cjo liczn o -w a n ie a d m in istra c ji go spo darczej, 3) do tyczą fin ansó -w pu b liczn y ch go-sp od ark i n aro d o w ej, 4) r e g u lu ją k ształto w an ie m ają tk o w y ch sto su n kó w jed n ostek g osp odarki u spo łecznion ej z o rg an a m i zarząd zan ia g osp o darką n arod ow ą.
VIII. Z p rz edstaw ion ego p rz eg ląd u ko n cep cji w y n ik a, że w tzw . p r a -w ie g osp odarczym -w y stęp u ją d-w ie g r u p y re g u lac ji p ra -w n y c h o be jm ujące:
1) u stró j, organ izację, zasady działan ia org an izacji gospo darczy ch ; 2) u str ó j, organ izację, zasad y i fo r m y d ziałan ia o rg anów zarzą dzania. W zajem n e u w aru n k o w an ia i zw iązki p om iędzy ty m i g ru p a m i n orm nie u le -g a ją w ątpliw o ści. C h ar a k te r p ra w n y re -g u la cji o b ejm u jący ch poszcze-gólne g r u p y n o rm z osobna nie jest jed n a k że jedn oro dn y. T ru d n o bow iem p r z y -jąć, iż p raw o o p rzed sięb io rstw ach n ależy bez re sz ty do jed n ej d y scy p
li-21 J. S z r e n i a w s к i, Z. \ T i e w i a d o m s к i, Z arzą dzan ie go sp od ar ką naro-dową, Lublin 1975.
n y p raw a. P od ob nie, chociaż ju ż b ard ziej jed nolicie, p rz ed sta w ia się k w estia c h a r a k te r u p raw n eg o p ra w a dotyczącego zarzą dza nia g ospod arką.
K ie r u n k i re alizo w an ej w P o lsce re fo r m y gospo darcze j u tw ie rd z ają n a s w p rzek on an iu , iż m ożna w idzieć p raw o go spo darcze jako ogół p r z e -pisów p ra w n y ch re g u lu ją c y c h p ro cesy go sp o d arow ania i zarzą dza nia w p aństw ie. J e s t to u jęcie b ard zo szerokie, k tó re w k o n k re tn y c h k o n tek stac h nie m u si oznaczać an i p o trze b y k o d y fik acji, an i p row ad zen ia je d -nego p rze d m io tu d yd akty czneg o.
W naszy m p rze k o n an iu p ra w o gospod arcze m ożn a by w idzieć jako d y scy p lin ę o b e jm u jąc ą d w a działy: p raw o g o spo daro w an ia i p raw o za -rząd za nia. W o bszarze pierw szego d ziału w idzim y w szy stk ie re g u la cje, k tó re do tyczą u stro ju i fo rm działaln o ści g ospo darczej, a ta k że stosu nk ó w zachodzących p om ięd zy p o d m iotam i g o spo d arczym i w p ro cesie g ospo da-row an ia. O znacza to, iż dział ten o b ejm o w ałby : p ra w o u stro jo w e o rg a n i-zacji go spodarczych, p raw o o b ro tu uspołecznionego (sto su n k i poziom e o c h a ra k ter ze cy w iln o p raw n y m ) oraz część tzw. p r a w a a d m in is tr a c y jn e -go -gospodarcze-go (stosunk i a d m in istra c y jn o -p r aw n e pom iędzy o rg aniza- cjam i go sp odarczym i w procesie g ospo daro w ania). P raw o go spo daro w an ia stano w iłob y za tem o n o r m a ty w n y m u jęc iu zja w isk m ik roeko nom iczny ch.
Na ob szarze drug iego d ziału w id zim y n ato m ia st w szy stk ie re g u la cje p raw n e , k tó re do tyczą po d staw p ra w n y ch u stro ju sp o łecz no -g ospo darczego p ań stw a i zasad o rg an izacji sy ste m u zarzą d zan ia go sp o d ark ą n a ro d ow ą (część p ra w a k o nsty tu cy jn eg o ). O znacza to, iż dział ten o b ejm o -w ałby : p ra-w o u stro jo -w e o rg anó -w zarząd zan ia połączone z p r a-w em o k re ś-la jąc y m m ech an izm y stosow an ia in stru m en tó w zarzą dz ania (część p raw a ad m in istra cy jn eg o gospodarczego i finansow ego). P ra w o zarząd zania s ta -n ow iłob y w ięc -n o rm a ty w -n e u jęcie zjaw isk m ak roek o-n om icz-ny ch.
P ra w a gospodarczego nie na leż y uto żsam iać je d y n ie z cy w iln o p ra w -n y m i re g u la cjam i zjaw isk gospodarczych. Je s t to bow iem ko m plek s, -na k tó ry sk ład a się w iele ró żn o ro d n y ch in sty tu c ji p raw n y ch . B rak je d n o -ro dno ści oraz isto tn e prz eszko dy w k o d y fik ac ji n o rm p ra w a go sp o d arczego nie p o w in n y stan o w ić p o d staw dla n eg o w an ia jego b y tu jako z ja w iska re a ln ie w y stęp u jąceg o , niezależnego od zajm o w an y ch po staw b a -daw czy ch i d o k try n aln y c h .
W w a ru n k a ch obecnego m od elu g ospo daro w an ia i zarząd zania tr u d n o je st też n a d a l u trz y m y w a ć tezę o istn ie n iu ad m in istr ac y jn eg o p r aw a gospodarczego. Z arząd zan ie n ie polega bo w iem n a ad m in istr o w an iu , o rg a-n am i zarząd zaa-nia są a-n a całe szczęście a-nie ty lk o o rg a a-n y ad m ia-n istr a cji p ań stw o w e j, a w procesie rea liza cji fu n k c ji zarząd zan ia sto su je się nie ty lk o (coraz m niej) śro dkó w , form i m etod w łaściw ych dla o rg anó w ad m i-n istracji.
go-spo darczych w y stę p u je przed e w szy stk im p o trzeb a tw o rzen ia przepisów zgo dny ch i sp ó jn y ch nie ty lk o w ob ręb ie poszczególnych g r u p r e g u la -cji, lecz w całości. P raw o go spod arcze je st tr u d n e do sk o d y fik o w a n ia23, jed n ak ż e sam fa k t k o d y fik a cji lu b je j b r a k u n ie p rzesąd za jeszcze o b y -cie d an e j gałęzi p r a w a 24. N ie ulega n a to m ia st w ątpliw ości, iż szerok ie p o jm o w an ie p ra w a gospodarczego b ard ziej sp rz y ja n o rm o w an iu procesów g ospo d arow an ia i zarząd zania g osp od arką, chociaż są to re g u la cje za -w a rte -w o d r ęb n y ch i liczn ych ak ta c h p ra-w n y ch .
Z p u n k tu w id zen ia b ad ań n au k o w y ch p o trzeb a spe cjaliza cji w za kresie p ro b le m a ty k i go sp od aro w ania i zarząd zan ia n ie podleg a też d y sk u sji. S pec jalizacja ta w y stę p u je zresztą od d aw n a w n a u k a ch ekon om icznych i p raw n y ch . N iem n iej i z tego p u n k tu w idzen ia w y ła nia się konieczność p ew n ej in teg ra cji szczegółow ych w y n ik ó w b ad aw czych. W ąska s p e c ja -lizacja z n a tu r y rzeczy n ie m oże u w zględ niać w ielu asp ek tó w b ad a n ej p ro b lem a ty k i i przez to je j w y n ik i n ie m ogą być w y łączną p odstaw ą do uogólnień. P o trz eb a in te g r a cji bad aw cz ej w y n ik a tak ż e z fa k tu , iż sp e c ja lizacja p ow in na m ieć o kre ślo n y k ie ru n e k b adaw czy, w y n ik a ją c y z p o d -staw o w y ch i ogóln ych założeń d an e j gałęzi p ra w a. U zasadnia to istn ien ie p ra w a za rząd zan ia g osp o darką n aro d o w ą jak o n ad b u d o w y d la szczegóło-w y ch sp ecja lizacji n auk o szczegóło-w y ch .
D otychczasow y d oro bek n a u k p ra w n y c h w d ziedzinie zarząd zan ia g o-sp od ark ą n aro d ow ą nie jest m ały. Je d n a k że na w ięk szą niż d otychczas u w agę za słu g u je w iele problem ó w . Są to w szczególności: p ra w n a teoria zarząd zan ia (kierow an ia) i sy stem u zarząd zan ia go sp od arką narod ow a, geneza i ew olu cja sy stem ó w zarząd zan ia g ospo darką n aro do w ą w ró żny ch w a ru n k a c h u stro jo w o p o lity c zn y ch i społecznogospod arczych , fo rm y o d d ziaływ an ia p ań stw a n a d ziałalność gospo darczą p ro w adzo ną p rzez po d m io ty niep aństw ow e, u dział p ar la m e n tu w zarząd zan iu g o sp od arką n a rodo w ą, p ra w n e a sp ek ty u spo łecznienia zarząd zan ia g osp o darką n a ro d o wą, p ro c ed u ra p r a w n a zarząd zan ia, p ro b lem a ty k a p ra w n a p ro gr am ó w po -lity k i go spod arczej pań stw a, odpo w iedzialno ść p ra w n a w zarządzan iu, k o n tro la p ra w n a sk uteczności zarząd zan ia itd. B adan ia te, zw łaszcza p rz y ich h istory c zn y m i p raw n o p oró w n aw czy m c h a rak ter ze , p ow inn y d o p ro -w adzić do p o-w sta nia p e-w n y ch uog ólnień, po z-w alający ch sfo rm uło -w ać zasady ogólne p ra w a zarząd zan ia go spo d ark ą narodo w ą.
D la ro zw o ju n a u k i i b ad ań n au ko w ych , a w k o n sek w en c ji d la p r a k -ty k i fu n k c jo n o w an ia k a d r kierow niczych , isto tne znaczenie m ają tak że w zględ y d y d a k ty cz n e n au czan ia p ra w a za rząd zan ia go sp od ark ą narod ow ą.
аз Рог. М. Т у е / к a, S y s te m .stanowienia p rz e p isó w p ra w n yc h dla g o spo d ar ki
u s p o łe c z n io n e j, W ars za w a 1975, s. 50 i n.
21 J. W r ó b l e w s k i , Za ga dn ie nia teo r ii w y k ła d n i praw a lu d ow eg o , W a rs z a
W P o lsce L u d o w e j ty lk o w p ierw sz y m o kresie fu n k cjo n o w an ia d y d a k ty k i u n iw e rsy te ck iej n a w y d z iała ch p ra w n o -ek o n o m icz n y ch w y k ła d an o m . in. p raw o h an dlo w e (gospodarcze). W o kresie c e n tr aliz ac ji p lan o w a n ia i za rząd za n ia g o sp od arką n arod o w ą na czoło w y su n ęło się p raw o a d m in istr a -cy jne, o b e jm u ją ce ta k że p ro b lem a ty k ę tzw . a d m in is tra c ji gospodarczej. W la ta c h sześćdziesiątych w zw ią zku z d y sk u sją n a te m a t p ra w a gospo darczego w p ro g r am ac h n au c zan ia p ojaw ił się p rz ed m iot pod naz w ą „ p r a -wo o bro tu uspo łecznion eg o” , stan o w iący p ierw szą p rób ę rea liza cji cyw ili- sty c zn e j k on cep cji p r aw a gospodarczego. W tak ie j w e rs ji p rz e trw a ł on zre sz tą długo. D opiero w latac h sied em d ziesiąty ch doszło do w y o d rę b n ien ia dru gieg o p rz ed m io tu pod naz w ą „zarząd zan ie go sp od ark ą n a r o -d o w ą ” , k tó ry w y ło n ił się jako k on cep cja a-d m in istra cy jn eg o p ra w a gospodarczego. Od 1981 r. w y k ła d an e je st n a to m ia st „p raw o zarzą d zan ia go -sp o d ar k ą n aro d o w ą”. Ł ącznie z p ra w e m o b ro tu u -społecznio nego (go-spo- (gospo-darczeg o) oraz z liczn ym i p rze dm io ta m i sp ec jaliza cy jn y m i stan o w ią one d y d ak ty cz n ą fo rm ę re aliz ac ji k on cep cji p ra w a gospodarczego. B rak u je jed n a k zdecyd o w an ej m y śli p rz ew o d niej dla re a liza cji d y d ak ty cz n e j tej ko ncepcji. J e s t ona racze j w y n ik ie m su b iek ty w n eg o p od ejścia poszcze-g óln ych w y kład ow có w i w y p ły w a z ich sto su n k u do k on cep cji p ra w a gospodarczego. S tan ten tru d n o uznać za zad ow alający , jeśli w sposób od pow ied zialny po d ejd ziem y do k w estii szk olenia p rzy szły ch k a d r dla go sp od ark i naro d o w ej.
D ośw iadczenia z w d ra ż an ia re f o rm y go sp od arczej w P olsce p o k az u ją w sposób b ez lito sny słab ość n aszy ch k a d r gosp odarczych. O dnosi się to tak ż e do a p a ra tu org anó w p aństw ow y ch , a tak ż e do sądów , k tó r e p r z e -jęły częściow o w sw o ją g estię o rzek anie w sp ra w ac h go spodarczych. N ie zm ien iły się p ro g r am y ap lik a cji sądow ych, p ro k u ra to rsk ich , rad co w -sk ich i adw o kackich. C ałe zastę py k iero w n ik ó w życia gospodarczego oraz rad có w p r aw n y c h są b ezb ro n n e w obec p o dstaw o w y ch k w e stii p ra w n y ch , ja k ie w y łan ia ją się n a tle now ego p ra w o d a w stw a gospodarczego. K r ó tk ie przeszk olen ia czy n a w et stu d ia po d yplo m ow e n ie są w sta n ie przełam ać p ew ny ch b a r ie r m y ślo w ych w yw o dzących się z nakazow o -rozdzielczego sy stem u g osp od aro w ania i zarzą dzania. R z u tu je to w sposób d ecy d u ją cy n a niepow od zenia w p ełn e j realiz ac ji założeń re fo rm y gosp odarczej. S tan ten w y m ag a zm iany. D o k try n a ln e sp ory o isto tę p r aw a gospodarczego, w ty m p ra w a za rzą d zan ia g o sp od arką n arod ow ą, n ie m ogą stać tem u naprzeciw .
W p ły n ę ło Z ak ład P raw a
do R e d ak c ji N a u k o w o -D y da k tyc z n ej Z a rz ąd za n ia G o sp o d a r k ą N ar o d o w ą UŁ „Folia iu rid ic a " w 1988 r.
C e za r y K o s ik o w s k i
LE D ROIT D 'A D M IN ISTRA TIO N DE L'ÉCO N O M IE N A TIO N A LE EN TA N T QUE BRAN CHE DE DROIT SOCIALISTE
L 'artic le tr a ite de la ge n èse d 'u n e n o u v e lle b r a n c h e d e d ro it s oc ialis te, n o tam m en t le d ro it d 'ad m in istra tio n de l'éc o n o m ie n a tio n a le , fa isa n t p a rtie du d ro it é co n o m iqu e sen su larg o. C e lle b ra n c h e co m p re nd u n e r eg la m en ta tio n d e la s tr u c tu r e e t d e la c o n s titu tio n d es o rg an e s d e g e s tio n a in s i q u e les rè g les qu i d é fin is se n t les m é can ism es de l'a p p lic a tio n d e s in s tru m e n ts ad m in is tra tif s. Le d ro it d 'a d m in is tra tio n de l'éc on o m ie n a tio n a le c o n s titu e u n e c on c e p tio n n o rm a tiv e des p h én o m èn e s m acro- -éco no m iq u es qu i o nt lieu au c o ur s du p r o ce s s u s d e d irig e r l'a c tiv ité éc o no m iq u e d e l ’E tat. La se co n d e p a r tie du d r o it éc o n om iq u e c o n tie n t le d ro it d e g e s tio n q ui r è g le le s ta tu t ju rid iq u e e t le s p rin c ip e s d u fo n ctio n n em e n t d es s u je ts éc on om iqu es.
En d é m o n tra n t l'e x is te n c e r é e lle d u d r o it d 'a d m in is tra tio n d e l'éc on o m ie n a tio n ale l'a u te u r so u lig n e so n im p o rta n ce en ta n t q u e sp é c ialisa tio n sc ie n tifiq u e e t d id ac tiq u e d u d ro it s o c ia lis te c on te m po ra in . L 'a u te u r e s t a d h é ra n t du d r o it éc o n om iqu e conç u to u t de m êm e p lu s a m p le m en t q u e le s e u l d r o it d e tr a n s a c tio n s s o cia lisée s. Il s'op p o se au c o nc ep t du d ro it éc o no m iq ue a d m in is tra tif en s o u lig n a n t q u e ce ne so n t les v e s tig e s du sy s tèm e „im pé ratif -— d is tr ib u tif" en ta n t q ue m ode de g estio n et d 'a d m in is tra tio n de l'é co no m ie.
