Świadomość retoryczna studentów w kontekście nauczania retoryki

ŚWIADOMOŚĆ RETORYCZNA STUDENTÓW

W KONTEKŚCIE NAUCZANIA RETORYKI

W Instytucie Filologii Polskiej A kadem ii Bydgoskiej na kierunku filologia polska - obok specjalizacji nauczycielskiej, prow adzone są rów nież specjalności: dziennikarska, kom unikacja społeczna, kulturoznaw cza i edytorska. Przyglądając się planom nauczania w ym ienionych specjalizacji, od razu m ożna stw ierdzić, że kształcenie um iejętności retorycznych realizow ane je st w pew nym rozproszeniu. N aw et pobieżna analiza program ów nauczania obow iązujących w roku akadem ic­ kim 2 0 0 4 /2 0 0 5 1 pozw ala na sform ułow anie w niosku, że w literaturoznaw czym ujęciu elem enty kształcenia um iejętności retorycznych realizow ane są w ram ach przedm iotów podstaw ow ych i kierunkow ych, tj. p o etyki (zw łaszcza w zakresie treści program ow ych ze stylistyki) oraz analizy i interpretacji dzielą literackiego, nadto na specjalizacji nauczycielskiej (III rok) prow adzone są zajęcia z retoryki, na których pojęcia z zakresu retoryki o m aw ia się z uw zględnieniem ich klasycznej funkcji opisow ej. Pew ne treści retoryczne, głów nie z zakresu w ygłaszania m ow y retorycznej, realizow ane są w ram ach przedm iotu kierunkow ego prow adzonego na I roku studiów , tj. fo n e ty k i i fonologii. K ształcenie um iejętności m ów ienia je st zasadniczą częścią treści program ow ych przedm iotu uzupełniającego kultura żyw e­ go słow a oraz przedm iotu em isja głosu prow adzonego na specjalności n auczyciels­ kiej. W ram ach tych przedm iotów , jeszcze w yraźniej niż w przypadku fo n e ty k i i fo n o lo g ii, zw raca się uw agę na końcow y etap przygotow ania m ow y, tj. jej w ygłaszanie, m iędzy innym i na te elem enty z zakresu retoryki, które zw iązane są z użyciem głosu (pauzy, akcentow anie, dykcja) oraz które d o ty czą tzw. akcji oratorskiej (postaw a ciała, gesty, m im ika). N a specjalności kom unikacja społeczna obserw uje się w iększą liczbę przedm iotów , których program y u jm ują treści kształcenia um iejętności retorycznych. N atom iast na specjalizacji dziennikarskiej w iedza teoretyczna i p raktyczna z zakresu retoryki je st bardziej uporządkow ana i zebrana w treści program ow e kilku przedm iotów . Na tych specjalnościach zw raca się jednak uw agę na retorykę ro zum ianą bardzo szeroko ja k o naukę o kom unikacji słow nej, naukę i praktykę m ów ienia publicznego. Na specjalizacji kom unikacja

1 A nalizie poddano programy nauczania przedm iotów zarówno p odstaw ow ych, uzupełniających, jak i specjalizacyjnych: poetyka, analiza i interpretacja dzieła literackiego, fonetyka i fonologia, kultura ży w eg o słow a, retoryka, em isja głosu , kom unikow anie interpersonalne, komunikacja język ow a, język w ypow iedzi publicznej, redagow anie tekstów użytkow ych, społeczne i pragm atyczne oddziaływ anie reklamy, analiza i konstruowanie przekazu reklam ow ego, retoryka dziennikarska, język w mediach m asow ych, języ k w interakcji.

50 M o n ik a P e p liń s k a , M a łg o r z a ta Ś w ię c ic k a

społeczna elem enty nauczania retoryki m ożna odnaleźć w program ach n astępują­ cych przedm iotów : kom unikacja języko w a , kom unikow anie interpersonalne, ję z y k w ypow iedzi publicznych, redagow anie tekstów użytkow ych, społeczne i p ra g m a tycz­ ne oddziaływ anie reklam y, analiza i konstruow anie przeka zu reklam ow ego, natom iast na sp ecjalności d ziennikarskiej - retoryka dziennikarska, ję z y k w m e­ diach m asow ych, ję z y k w in te ra k c ji2. S zczegółow a analiza program ów nauczania przedm iotów specjalizacyjnych realizow anych na specjalnościach dziennikarska i kom unikacja społeczna pozw ala sform ułow ać w niosek, iż term in „retoryka” używ any w nich w kontekście ję z y k a środków m asow ego przekazu rozum iany je st ja k o m ów ienie publiczne, charakteryzujące się k o nw encjonalnością treści i form y. W takim ujęciu retoryka p ostrzegana je s t przede w szystkim ja k o zestaw chw ytów persw azyjnych. U tożsam ianie retoryczności z p ersw azją o d w ołującą się do uczuć odbiorcy, op eru jącą także różnym i technikam i pozyskiw ania i rozbaw iania słucha­ czy, je st częste w w ypow iedziach dziennikarskich, publicystycznych. Z drugiej jed n ak strony funkcjonuje rozum ienie retoryki ja k o pew nych strategii interakcyj­ nych lub tekstow ych, które ró żn icu ją poszczególne style kom unikacyjne. A zatem program y nauczania przedm iotów specjalizacyjnych na specjalnościach: dzien­ nikarska i kom unikacja społeczna uw zg lęd n iają rów nież taki profil pojęcia „retory­ ka”, który w użyciu funkcjonuje ja k o synonim term inu „styl k om unikacyjny” . N ależy zauw ażyć, że takie ujm ow anie retoryki m a charakter czysto opisow y, a nie w artościujący: retoryka, podobnie ja k styl, m oże być „logiczna” , „nielogiczna” , „em ocjonalna” , „rzeczow a” , „konkretna” . T ak definiow anej retoryce tow arzyszą w tekstach z zakresu nauk hum anistycznych określenia gatunkujące, na przykład retoryka dziennikarska (przedm iot realizow any na specjalności dziennikarskiej), retoryka reklam y czy retoryka obrazu (tak ro zu m ian ą retorykę uw zględnia się w treściach program ow ych przedm iotów : społeczne i p ragm atyczne oddziaływ anie reklam y oraz analiza i konstruow anie p rzeka zu reklam ow ego, które realizow ane są na specjalności k om unikacja społeczna). Z kolei nastaw ienie na badanie relacji m iędzy ludźm i w konkretnej sytuacji kom unikacyjnej (pom iędzy n adaw cą a o d bior­ cą aktu kom unikacyjnego) znajduje odzw ierciedlenie w nazw ach retoryka interpersonalna czy retoryka tekstow a (z kolei te definicje retoryki uw zględnia się w ram ach następujących przedm iotów : kom unikow anie interpersonalne, ko m u n ika ­

2 E lem enty k sz ta łc e n ia u m iejętn o ści re to ry cz n y ch o b se rw u je się w p rzy k ład o w y ch treściach pro g ram o w y ch : fo rm u ło w a n ie te k s tó w w y stą p ie ń p u b lic zn y c h - w y stą p ie ń o ko liczn o ścio w y ch , w y stą p ień na ze b ra n ia ch i ko n feren cja ch , g ło só w w d y sk u sji (zob. p ro g ram p rzed m io tu ję z y k w y p o w ied zi p u b liczn y ch ); reto ryczn e a sp e k ty k o m u n ik a tu re kla m o w eg o ; m e c h a n iz m y w p ływ u sp o łe c zn e g o i in ­ dyw id u a ln eg o i ich za sto so w a n ie w re k la m ie (zob. p ro g ram p rzed m io tu sp o łe czn e i p rag m aty czn e o d d ziały w an ie rek lam y ); fo r m u ło w a n ie w y p o w ie d zi m ó w io n y ch i p isa n y c h - teksty o ko liczn o ścio w e , ro zm o w y słu żb o w e (zo b . p ro g ra m p rz e d m io tu re d ag o w an ie te k stó w u ży tk o w y ch ); cele d zia ła n ia ję zy k o w e g o : w y ra ża n ie i n a kła n ia n ie ; p e rsw a z ja w w yp o w ied zia ch (zob. p ro g ram p rzed m io tu ję z y k w in terak cji); p e rsw a zja i m a n ip u la c ja w ję z y k u m e d ió w (zob. p ro g ram p rzed m io tu ję z y k w m ediach m aso w y ch ); sk u te c zn o ś ć w y p o w ie d zi d zie n n ik a rsk ic h ; tw o rzen ie sk u teczn yc h w y p o w ie d zi d zie n n ik a r­ sk ich (zob. p ro g ram n au cza n ia re to ry k a d z ie n n ik a rsk a ); sztu ka m ó w ie n ia w p ra k ty c e ; śro d k i g ło so w e j i p o za g ło so w e j e k sp re sji (zob. p ro g ra m p rzed m io tu k u ltu ra ż y w eg o stów a); tro p y i fig u r y ; topika; bud o w a i se m a n tyka m e ta fo ry (zob. p ro g ram p rzed m io tu po ety k a).

cja języko w a - na specjalności kom unikacja społeczna, ję zy k w ypow iedzi publicz­ nych, retoryka d ziennikarska - na specjalizacji dziennikarskiej).

N akreślony obraz nauczania retoryki stał się asum ptem do analizy sfor­ m ułow anego w tytule referatu problem u badaw czego. Z rodziły się w ięc pew ne w ątpliw ości i pytania: 1) czy studenci z różnych specjalizacji m ają podobne, czy raczej odm ienne w idzenie retoryki - zarów no ja k o dziedziny nauki, ja k i nau­ czanego przedm iotu, oraz 2) ja k ie czynniki w pływ ają na św iadom ość retoryczną studentów ? A rtykuł ten je st p róbą odpow iedzi na te pytania, raczej pew nym szkicem problem u, niż je g o w n ik liw ą analizą. Z dajem y sobie bow iem spraw ę, że kw estia ta w ym aga gruntow nych badań, obserw acji i pogłębionych analiz m ateriału zebranego i zestaw ionego na przestrzeni co najm niej kilku lat - zagadnienie to bez w ątpienia w ym aga ujęcia porów naw czego.

Referat niniejszy je st rezultatem badań prow adzonych na początku 2005 r. w śród studentów różnych specjalności III i IV roku bydgoskiej polonistyki. C elem nie je st różnicow anie poziom u św iadom ości retorycznej w zależności od pici respondentów . N ależy jed n ak zdać sobie spraw ę, że św iadom ość retoryczna studentów filologii polskiej w pew nym stopniu zdeterm inow ana je st przez ten czynnik.

Ź ródłem m ateriału b adaw czego są zarów no w ypow iedzi studentów , jak i infor­ m acje zaw arte w przyw ołanych w cześniej program ach nauczania. M etodą przyjętą w prow adzonych badaniach je s t m etoda an k ieto w a 3. A nkieta składa się z dw óch części: 1) z uproszczonego kw estionariusza osobow ego, w którym pyta się respondentów o rok i specjalizację studiów , płeć oraz typ ukończonej szkoły; 2) z sześciu otw artych zadań ankietow ych dotyczących rozum ienia słow a „retory­ ka” , źródeł w iedzy na tem at retoryki, m echanizm ów , chw ytów retorycznych, treści, jak ie pow inien uw zględniać program nauczania retoryki w kształceniu w yższym , dziedzin życia w ykorzystujących w iedzę i um iejętności z zakresu retoryki. W o stat­ nim pytaniu poproszono respondentów o w skazanie znanych im podręczników retoryki. B adania były anonim ow e. O gółem badaniam i objęto 114 studentów III i IV roku. U zyskany w ten sposób m ateriał je st niezw ykle interesujący i bogaty, jed n ak ograniczenia ram ow e tekstu nie pozw alają na szczegółow y opis i analizę. W tej sytuacji należy się o graniczyć do kilku ogólnych refleksji nad św iadom ością retoryczną studentów .

Pierw sze, co uderza w zgrom adzonym m ateriale, to w w iększości brak odpow iedzi lub odpow iedź „nie w iem ” na pytanie, dotyczące treści, jak ie pow inien zaw ierać program nauczania retoryki w kształceniu w yższym . O ile studenci definiują pojęcie „retoryka” i w w ielu przypadkach definicje te m ają charakter unaukow iony, o tyle brak propozycji dotyczących treści program ow ych nauczania retoryki. Przy czym istotne w ydaje się tu w prow adzenie rozróżnienia na studentów , którzy mieli zajęcia z retoryki w ram ach przedm iotu nauczania oraz na tych, którzy w czasie kształcenia nie zetknęli się z retoryką ja k o przedm iotem realizow anym w ram ach zajęć obow iązkow ych. D rugiej grupie studentów w yraźne trudności

3 Zdajemy sobie sprawę z niedoskonałości i pew nych ograniczeń lej m etody, jednak uznałyśm y, że badania ankietow e p ozw olą na pozyskanie w niezbyt długim czasie odpow iedzi od w miarę reprezen­ tatywnej grupy respondentów i ułatw ią ogląd oraz analizę różnorodnego i bogatego materiału.

52 M o n ik a P e p liń s k a , M a łg o r z a ta Ś w ię c ic k a

spraw iało udzielanie odpow iedzi na postaw ione w ankiecie pytania. R espondenci stw ierdzają, często zresztą bardzo ogólnikow o, iż w program ie nauczania retoryki pow inno kłaść się w iększy nacisk na kształcenie um iejętności praktycznych, na w ykorzystyw anie w iadom ości teoretycznych w konkretnych sytuacjach k o m unika­ cyjnych (np. p ro g ra m nauczania retoryki p ow inien o b ejm o w a ć retorykę opisową, a także ćw iczenia w zakresie stosow ania różnorakich za sa d i chw ytów retorycznych w budow aniu w ypow iedzi; w arsztaty - studenci po w in n i n a u czyć się konstruow ania mów, w iadom ości nie p o w in n y d o ty c zy ć w yłącznie teorii).

W ydaje się, że pow iązanie teorii z p raktyką je st spraw ą o czyw istą i zasadną, co znajduje odzw ierciedlenie w program ach nauczania w ielu przedm iotów , zw łaszcza specjalizacyjnych. Z drugiej je d n a k strony, daje się zaobserw ow ać tendencja odm ienna - ci studenci, którzy nie m ieli zajęć z retoryki, w sw oich w ypow iedziach w yrażają potrzebę zapoznania się z zagadnieniam i z zakresu retoryki klasycznej, co znajduje odzw ierciedlenie w następujących przykładow ych w ypow iedziach respon­ dentów : program n auczania retoryki p o w in ien u w zględnić historię retoryki - je j źródła, podstaw y, sposób rozw oju; budow ę w ypow iedzi retorycznej, je j w yznaczniki; typy argum entacji, dzieje retory k i. T rudno bow iem m ów ić o retoryce w oderw aniu od jej początków i greckich oraz łacińskich w zorców . Studenci uzasadniają sw oje odpow iedzi ch ęcią zdobycia rzetelnej i usystem atyzow anej w iedzy z zakresu retoryki.

W arto jeszcze w tym m iejscu zasygnalizow ać funkcjonow anie w św iadom ości respondentów pojęć i treści w ykraczających poza zakres przedm iotu retoryka, m ianow icie - iż program nauczania retoryki pow inien uw zględniać zajęcia z em isji głosu, a także zajęcia kształcące um iejętność czytania ze zrozum ieniem . W tym ostatnim przypadku studenci p o tw ierd zają błędne rozum ienie pojęcia „retoryka” . Jak w idać z tych przykładów , dość często punkt w yjścia form ułow anych o d ­ pow iedzi stanow i w iedza intuicyjna respondentów , a tylko w przypadku studentów specjalności dziennikarskiej w iedza ta m a charakter bardziej św iadom y, co je st przede w szystkim rezultatem prow adzonego na tej specjalizacji przedm iotu retoryka dziennikarska, który tę w iedzę pogłębia i porządkuje.

W w iększości przypadków źródłem dotychczasow ej w iedzy na tem at retoryki są: 1) dla studentów specjalizacji dziennikarskiej - zajęcia z retoryki dziennikarskiej oraz proponow ana przez p row adzącego literatura w tym zakresie, w m niejszym zaś stopniu m edia; 2) dla studentów specjalności innych niż dziennikarska - przede w szystkim środki m asow ego przekazu. W śród nich najw ażniejszą rolę odgryw ają radio i telew izja. M ass m edia bez w ątpienia kształtują potoczną w iedzę na tem at retoryki, je d n a k często u w zg lęd n iają tylko jed en aspekt, w ybrane ujęcie tego pojęcia. N ajczęściej ek sp o n u ją publiczny, m asow y charakter retoryki i k o ncentrują się na ukazaniu skuteczności działań persw azyjnych i m anipulacyjnych, co znajduje odzw ierciedlenie w odpow iedziach studentów , którzy zasadniczo przez pryzm at m ediów spoglądają zarów no na zjaw isko retoryczności w ypow iedzi, ja k i na pojęcie retoryki w ogóle. S poradycznie, zw łaszcza w w ypow iedziach studentów IV roku, notuje się także inne źródła w iedzy z zakresu retoryki: zajęcia z p o etyki i teorii literatury, na których rzeczyw iście niektóre zagadnienia om aw ia się, naw iązując do

podstaw ow ych term inów z zakresu retoryki. W nielicznych tylko przypadkach respondenci potw ierdzają fakt czerpania w iedzy na tem at retoryki z lekcji języ k a polskiego lub ję z y k a łacińskiego, ja k ie odbyw ały się w szkole średniej. T ego typu zajęcia o charakterze fakultatyw nym realizow ane są tylko w liceum o gólnokształ­ cącym . A naliza w ybranych program ów nauczania jęz y k a polskiego w szkołach ponadgim nazjalnych pozw ala stw ierdzić, że treści kształcenia uw zględniają ele­ m enty re to ry k i4. W arto jed n a k nadm ienić, że często w praktyce nauczycielskiej poloniści m ając zbyt m ało czasu albo rezygnują z w łączania treści z zakresu retoryki do tem atów lekcji ję z y k a polskiego, albo pobieżnie je w ykorzystują, w yłącznie o nich w zm iankując, rzadko kiedy pośw ięcając im kilka oddzielnych jed n o stek lekcyjnych.

Punktem w yjścia proponow anych definicji leksem u retoryka (w zorem prze­ kształcanym lub pow ielanym ) je st klasyczna definicja retoryki - ars bene dicencli (sztuka pięknego m ów ienia). R espondenci w w iększości zn ają tę definicję i w sw o­ ich odpow iedziach ujm u ją retorykę ja k o sztukę pięknego m ów ienia. Przy czym definicje te często m ają ch arak ter synonim iczny, więc obok tradycyjnej form uły ars bene dicendi p o jaw iają się określenia bliskie lub rów now ażne znaczeniow o, jak: retoryka to sztuka dobrego w ysław iania, sztuka p osługiw ania się słowem , sztuka przem aw iania, sztuka skutecznego i popra w n eg o przem aw iania. T akie rozum ienie retoryki je st zbieżne z definicjam i notow anym i przez słow niki języ k a p o lsk ieg o 5. W św iadom ości respondentów żyw e je st w ięc przekonanie, że retoryka je st sztuką. W zw iązku z tym uznaje się retorykę za tru d n ą dziedzinę w iedzy, w ym agającą dużego w ysiłku intelektualnego, przygotow ania i lat praktyki. Ponadto studenci, rozum iejąc retorykę ja k o sztukę, w skazują na je j zw iązek z k u ltu rą w ysoką, tym sam ym w ięc przy p isu ją je j n iezw ykłą w artość. To prześw iadczenie znajduje rów nież odbicie w języ k u studentów - obok przym iotnika piękny, określającego klasyczne rozum ienie retoryki ja k o „sztuki m ów ienia”, w w ypow iedziach stu d en ­ tów p o jaw iają się określenia: p opraw ny, stosow ny, zrozum iały, praw idłow y, skuteczny. Ł aciński leksem bene, kryjący w sobie w iele odcieni znaczenia polskiego

4 W iedza o retoryce i um iejętności retorycznej organizacji tekstu zawarta jest w standardach wym agań egzam inacyjnych. Jesl ona niezbędna nie tylko w tworzeniu w łasnego tekstu, ale i w odbiorze tekstów literackich oraz publicystycznych. W iele podręczników do nauki o języku p ośw ięca retoryce 1 erystyce cale rozdziały (np. U. i T. Z gólk ow ie, M ówią, w ięc je ste m . P o d ręczn ik ję z y k a p o lsk ie g o dla

licea listó w , Kraków 2 0 0 1: S k a r b ie c ję z y k a , literatury, sztuki. P o d ręczn ik dla kla s I-III liceum o g ó ln o k szta łc ą c e g o i p ro filo w a n e g o . Z a k re s p o d sta w o w y i ro zszerzo n y, red. B. C hrząstowska, Poznań

2002). N atomiast wśród c e ló w sz czeg ó ło w y ch kształcenia z język a p olsk iego w zakresie rozszerzonym czytam y: „uczeń podejmuje próby w ystąpień publicznych - skutecznie posługując się odmianam i języka, formami, np. referatem czy m ową, w ykorzystuje chw yty sztuki retorycznej, uw zględniając zarówno werbalne, jak pozawerbalne środki komunikacji język ow ej, skutecznie komunikuje się. bierze udział w dyskusji, p olem ice - rozpoznaje różne sp osob y manipulacji językow ej" (cyt. za: D. Pasieka, B. Pędracka, P ro g ra m n a u c za n ia ję z y k a p o lsk ie g o O p o w ie ść o c z ło w ie k u " . Kraków 2 0 0 2 , s. 14.

5 Słow niki język a p olsk iego podają następujące definicje pojęcia retoryka-, „sztuka w ym ow y, krasom ówstwo; nauka zasad spraw nego i pięknego w ysław iania się. obejmująca prawidła doboru słów , konstrukcji zdań, um iejętność argum entacji” (S ło w n ik ję z y k a p o lsk ie g o , red. M. Szym czak, W arszawa 1978); „teoria i sztuka przem awiania, k rasom ów stw o” (S ło w n ik w sp ó łcze sn eg o ję z y k a p o lsk ie g o , red. B. Dunaj, W arszawa 1996).

54 M o n ik a P e p liń s k a , M a łg o r z a ta Ś w ię c ic k a

słow a do b rze, je s t szczególnie trudny do w yjaśnienia w kontekście definicji retoryki. Słow o dobry znaczy w ięc tyle, co tra fn y, stosow ny, odpow iedni do retorycznych zasad i reguł, ale rów nież w zorów tekstow ych i osobow ych. T rzeba jed n ak pam iętać, że w odniesieniu do retoryki dobro należy zaw sze łączyć z pożytkiem i pięknem i że bez kw alifikacji etycznej w yraz dobry znaczy jed y n ie spraw ny, w ykw alifikow any, biegły w dziedzinie słow a, um iejętnie p o słu g u ją cy się p e w n ą techniką. D latego też retoryka je s t sztuką przem aw iania zgodnego z zasada­ mi uczciw ości, a w ięc p rzem aw iania (i pisania) rzetelnego, tj. zgodnego z regułam i językow ego rzem iosła i etosu h u m an isty 6. W ydaje się jed n ak , że respondenci traktują oddzielnie w artości estetyczne i etyczne w alory m ów cy (pisarza), w iększą uw agę zw racając na skuteczność p rzem aw iania (przekonyw ania), naw et jeśli w iązałoby się to z ko n ieczn o ścią o drzucenia zasad uczciw ości i praw dom ów ności (np. retoryka to p rzed e w szystkim przekonyw anie ko g o ś do czegoś, zachęcenie do zm iany stanow iska, niekoniecznie w taki sposób, by odbiorca był św iadom y p raw dziw ych intencji nadaw cy; retoryka to sztuka przekonyw ania, czasam i w brew w oli słuchacza; retoryka to trafne i um iejętne dobieranie słów, m ające na celu w płynąć na słuchacza, n a kło n ić go, p rze k o n a ć do po sta w io n ej tezy, do w łasnej racji - d ziś często p rzyp o m in a m a nipulow anie drugim człow iekiem ; retoryka oznacza w szelkie nakłanianie odbiorcy, aby ten p rzeją ł nasze poglądy, aby zm u sić go do podjęcia takiej, a nie innej decyzji).

Taki sposób rozum ienia retoryki zdaje się m ieć sw oje uzasadnienie w niepełnym obrazie retoryki i retoryczności, ja k i prop o n u ją m edia, a zw łaszcza reklam a i w ystąpienia osób publicznych. P rzem ów ienia polityków m ają często charakter m anipulacyjny, rzadko kiedy o d w o łu ją się do zasad retorycznej persw azji, za ­ pew niającej partnerskie relacje pom iędzy n ad aw cą a odbiorcą, dającej m ożliw ość w yboru obu stronom oraz przede w szystkim opierającej się na uczciw ych zasadach przekonyw ania. Stąd w św iadom ości studentów obserw uje się zarów no funk­ cjonow anie obrazu w spółczesnego m ów cy w postaci w ykreow anej przez m edia, nie m ającego w iele w spólnego z w izerunkiem oratora w klasycznym rozum ieniu, ja k i ujm ow anie pojęcia „reto ry k a” oparte na eksponow aniu skuteczności i prak- tyczności.

W św iadom ości studentów funkcjonuje rów nież przekonanie, iż retoryka to „mniej lub bardziej ozdobne g adulstw o” 7. N iestety, pojaw iające się w spółcześnie negatyw ne konotacje retoryki, w y n ik ają niew ątpliw ie z faktu, iż niem al codziennie spotyka się w prasie, radiu i telew izji w ypow iedzi, w których m ianem retoryki określa się zarów no banał, ja k i pustosłow ie, beztreściow ość, zaś cechy reto ry czn o ­ ści przypisuje się każdem u zdaniu, które do czegoś nakłania. Pogląd ten podzielają rów nież studenci, którzy u to żsam iają retorykę ze zbiorem gotow ych schem atów językow ych, które w ykorzystuje się w konkretnych sytuacjach kom unikacyjnych. Pozw alają one stereotypow o interpretow ać oraz oceniać rzeczyw istość. P otw ier­ dzają to prześw iadczenie następujące egzem plifikacje: retoryka to u m iejętność

6 Zob. M. K orolko. S ztu k a retoryki. P rze w o d n ik en cy k lo p e d y c zn y , W arszawa 1990, s. 42-45. 7 J. Ziom ek, R e to ry k a o p iso w a , W rocław 2 0 0 0 , s. 7.

przekonania rozm ów cy co do sw oich poglądów ; retoryka to w szelkie nakłanianie w erbalne i p iśm ien n e odbiorcy, aby ten p rze ją ł nasze poglądy. R espondenci w skazują rów nież na negatyw ne nacechow anie term inu retoryka: w dzisiejszych czasach nasuw a się także często zabarw ione negatyw nie znaczenia słow a retoryka oznaczające m ów ienie składne, patetyczne, ale nie na tem at (zw łaszcza w o d n ie­ sieniu do polityków ).

A ktualizow any w tej w ypow iedzi profil retoryki ja k o m ów ienia patetycznego i em ocjonalnego bazuje o tyle na teorii antycznej sztuki oratorskiej, że w ykorzystuje te figury retoryczne, których celem je st w zbudzanie em ocji słuchaczy, poruszanie ich uczuć, jed n ak w teorii A rystotelesa czy C ycerona środki em ocjonalne nie przew ażały nad technikam i argum entacji logicznej, intelektualnej. N atom iast w sp ó ł­ czesne definicje retoryki często u w zględniają w yłącznie jej aspekt em ocjonalny, rzadko zaś - rozum ow y. W takim ujęciu „retoryka, rozum iana zbyt w ąsko, w ydaje się czym ś zbytecznym , a m oże naw et szkodliw ym , drugi raz - pojm ow ana zbyt szeroko, przekształca się w slogan, tym bardziej groźny, że m odny” s. R espondenci w artościują zatem pojęcie „retoryka” zarów no pozytyw nie, jak i negatyw nie, czyniąc z niej rów nież synonim pustosłow ia, frazesu, stosow anego w celu przyozdo­ bienia lub teatralizacji przem ów ienia, na przykład w sytuacjach oficjalnych uroczystości, ale zbędnego z punktu w idzenia istoty spraw y. Na szczególną jed n ak uw agę, ja k o przeciw staw ienie tego ogólnego, pow szechnego poglądu, zasługują użyte przez studentów przym iotniki szlachetny, doskonały, kunsztow ny określające retorykę definiow aną ja k o sz tu k ę 9. W ich znaczeniu zaw iera się bow iem dodatni elem ent w artościujący, a użycie tych określeń m oże św iadczyć o tym , iż studenci m im o pow szechnej tendencji traktow ania retoryki ja k o um iejętności skutecznego przekonyw ania (choćby i za w szelką cenę), uzn ają j ą rów nież za w ysoko cenioną sztukę, łączącą to, co dobre z tym , co piękne, ale rów nocześnie skuteczne.

W św iadom ości respondentów funkcjonuje rów nież rozum ienie retoryki ja k o pewnej um iejętności, kom petencji językow ej. Z w raca się w ięc uw agę na aspekt praktyczny i stronę czy n n o ścio w ą pojęcia „retoryka”, pom ija zaś zagadnienia teoretyczne i kw estie etyczne. T akie ujm ow anie retoryki niew ątpliw ie je st rezul­ tatem potocznej w iedzy na tem at retoryki, ale też w ynika z ujm ow ania retoryki jak o dziedziny w iedzy zajm ującej się badaniem relacji interpersonalnych, a także form am i w pływ ania na innych. E ksponuje się w ięc aspekt społeczny, kom unikacyj­ ny retoryki, który choć istotny, to jed n ak nie je st jedyny. Ponadto takie rozum ienie retoryki w skazuje na fakt, jak o b y „sztuki pięknego m ów ienia” m ożna było się nauczyć, w yćw iczyć. G dyby przyjąć takie stanow isko, w ów czas retoryka m usiałaby być rozpatryw ana w yłącznie ja k o pew na technika, działalność czysto praktyczna.

“ J. Ziom ek, R eto ryka o p iso w a , s. 7.

9 S łow nikow e definicje tych pojęć m ocno eksponują dodatnie cech y znaczeniow e: szlachetny „odznaczający się harmonią, prostotą, umiarem; w yw ołujący wrażenie god n ości, spokoju, piękna" (N o w y

sło w n ik ję z y k a p o lsk ie g o , red. E. Sobol, W arszawa 2002, s. 992); k u n szto w n y „w ykonany z artyzmem,

umiejętnie; m istrzow ski, artystyczny, misterny, ozdobny” (ibidem , s. 386): d o sk o n a ły „odznaczający się n ajw yższą jakością, w oln y od błędów , usterek, wad, mający w szelk ie cech y dodatnie; najlepszy, celujący, w zorow y” (ibidem , s. 148).

56 M o n ik a P e p liń s k a , M a łg o r z a ta Ś w ię c ic k a

N atom iast - i to je s t drugie, co zw róciło n aszą uw agę w zgrom adzonym m ateriale - dość w yraźne zróżnicow anie zauw ażam y w odpow iedzi na pytanie o m e c h a n iz m y /c h w y ty /śro d k i retoryczne. Po pierw sze, udzielane odpow iedzi są nieprecyzyjne, ogólnikow e, zw ykle jedn o zd an io w e, w w ielu przypadkach resp o n ­ denci nie rozw ijają sw oich m yśli lub nie objaśn iają znaczenia w ym ienionych m echanizm ów retorycznych. P rzyczyną takiego stanu rzeczy je st być m oże niezbyt pogłębiona i usystem atyzow ana w iedza retoryczna ankietow anej grupy studentów . Po drugie, na tym tle pozytyw nie w yróżniają się studenci specjalizacji d ziennikars­ kiej, którzy w ydają się m ieć bardziej u p orządkow aną w iedzę na tem at retoryki i retoryki dziennikarskiej, o d p o w iad ają precyzyjniej, bardziej szczegółow o, u w zględ­ niają przy tym cele poszczególnych środków retorycznych oraz podejm ują się prób ich definiow ania. R espondenci zw racają rów nież uw agę na pojęcie dobrego stylu oraz na zasady skutecznego oddziaływ ania na odbiorcę. W skazują przede w szy st­ kim na regułę bardzo dobrze zn an ą praktykom nauczania retoryki, zaw ierającą się w zdaniu: Pow iedz słuchaczom , o czym im pow iesz, pow iedz im to, a następnie pow iedz, o czym im p o w ie d z ia łe ś10, ale rów nież na celow y i przem yślany dobór przykładów , argum entów ilustrujących p ostaw ioną tezę (np. o dw oływ anie się do historii; staw ianie p e w n ikó w - tez, które logicznie się uzasadnia; p rzem yśla n y dob ó r argum entów ; żyw e obrazow anie problem u). Stosow anie pow tórzeń w w ypo­ w iedziach retorycznych ułatw ia odbiorcy zapam iętanie tego, co zostało celow o podkreślone przez nadaw cę, a w ięc pom aga osiągnąć sukces persw azyjny. Studenci pow ołując się na tę zasadę zd ają sobie spraw ę, że w szystkie w ażne kom unikaty pow inny być pow tórzone co najm niej trzykrotnie (np. trzykrotne p ow tarzanie tej sam ej treści - utrw ala p rze k a zy w a n ą inform acją u odbiorców ; trzykrotne m ów ienie o tem acie - p o m aga za p a m ięta ć m eritum spraw y). R espondenci często w ym ieniają jak o je d n ą ze skuteczniejszych m etod retorycznych parafrazow anie kluczow ych punktów w ypow iedzi. Z w racają także uw agę na środki niew erbalne, tj. m ow ę ciała. Studenci św iadom i są, że to, ja k m ów i ciało m ów cy nie stanow i dodatku do przem ów ienia, ale m a ścisły zw iązek z tym , o czym się m ów i, stosow nie do okazji i nastroju. K o ncentrują się przede w szystkim na zachow aniu kontaktu w zrokow ego m ów cy ze słuchaczam i oraz na odpow iedniej gestykulacji - ja k o najw ażniejszych, zdaniem studentów , środkach pozajęzykow ych.

W arto w reszcie choć pokrótce rozpatrzyć kw estię w ykorzystania w iedzy i um iejętności z zakresu retoryki. R espondenci są jed n o m y śln i co do tw ierdzenia, iż retoryka sw oje zastosow anie znajduje niem al w każdej dziedzinie życia ludzkiego, a zw łaszcza w tych, które m ają ch arak ter działalności społecznej, publicznej. Jednak najw iększe m ożliw ości w y korzystania retoryki otw iera, zdaniem studentów w szy st­ kich specjalności, polityka i reklam a (np. retoryka znajduje zastosow anie przede w szystkim w polityce, gdzie w ażne je s t kto i ja k przem aw ia; p ubliczne w ystąpienia

10 W ielu w spółczesn ych badaczy, dziennikarzy, osób publicznych jest zgodnych, że dobry styl w ypow iedzi retorycznej opiera się na pięciu zasadach: 1) używaj krótkich w yrażeń, 2) używaj krótkich zdań, 3) stosuj powtórzenia, 4) stosuj drogow skazy, 5) używaj zw rotów osob ow ych (zob. M. M cK ay, M. D avis, P. Fanning, S ztu k a sk u te c zn e g o p o ro zu m ie w a n ia się, Gdańsk 2 004, s. 265-279; J. D etz, Sztu ka

p o litykó w o p iera ją się na głów nych zasadach retorycznych; m ow y p o litykó w s ą przekonujące, nakłaniające do oddania głosu na d a n ą partią, argum entacja oparta na obietnicach i deklaracjach; retoryka je s t często w ykorzystyw ana w p olityce -p r z e k o n y w a n ie to 80% sukcesu; retoryką w ykorzystuje się z p e w n o ś c ią w polityce, zw łaszcza w trakcie p rzem ó w ień p o słó w w sejm ie; retoryką w ykorzystuje się w reklam ie - hasła reklam ow e s to s u ją chw yty retoryczne, persw azją, aby p rzeko n a ć do kupna; w reklam ie, która m a nas za c h ęc ić do produktu; p rzekonanie konsum enta, że tow ar x je s t najlepszym z m ożliw ych, je s t celem reklam y).

N adto studenci specjalizacji dziennikarskiej - obok zastosow ania retoryki w pracy zaw odow ej (w zaw odach polityka, dziennikarza, nauczyciela, praw nika, obrońcy sądow ego, księdza) - p o d ają rów nież m ożliw ość stosow ania w iedzy retorycznej w życiu pryw atnym , w sytuacjach nieoficjalnych, co potw ierdzają następujące egzem plifikacje: retoryką stosują p o d cza s rozm ow y z rodzicam i po oblanym egzam inie - m ogą w tedy skiero w a ć rozm ow ą na bezpieczne tory; retoryka m oże nam p o m ó c w życiu pryw atnym , w kontaktach ogólnoludzkich. Z najom ość w iedzy z zakresu retoryki pozw ala respondentom przygotow ać atrakcyjniejszą autoprezentację, ułatw ia naw iązyw anie kontaktów i utrzym yw anie dobrych stosun­ ków w grupie rów ieśniczej, do której należą, a także pom aga zw alczyć trem ę (np. sytuacje, w których w ykorzystuje sią retoryką, s ą różne, np. w domu, we w łasnym środow isku, w p ra cy - „zrobienie w ra że n ia ” na przełożonych; wiedzą tą m ożna w ykorzystać w życiu codziennym p o d cza s rozm ów ze znajom ym i czy ro d zin ą - łatw iej p rzeko n a m y ich do w łasnych poglądów , p rzed sta w im y sw ój p u n kt w idzenia; retoryką w yko rzysta ć m ożna p o d cza s rozm ow y kw alifikacyjnej - pozw a la nam lepiej się zaprezentow ać, zw ię ksza nasze szanse zdobycia danego stanow iska).

N atom iast znajom ość podręczników retoryki w śród studentów je st raczej znikom a. W łaściw ie tylko studenci specjalizacji dziennikarskiej podają po kilka tytułów podręczników re to ry k i11, w pozostałych przypadkach nie udziela się odpow iedzi na to pytanie, m im o że literatura proponow ana przez prow adzącego zajęcia je st bardzo bogata i ro z le g ła 12. T endencja ta je st potw ierdzeniem o g ó ln iej­ szej praw idłow ości, m ianow icie studenci, którzy w czasie kształcenia nie mieli zajęć w ram ach przedm iotu re to ry k a /re to ry k a dziennikarska lub ich kontakt z retoryką byl przypadkow y lub niew ielki, nie m ają pogłębionej w iedzy retorycznej. W ich św iadom ości funkcjonuje raczej potoczne, intuicyjne rozum ienie retoryki, brakuje jed n ak m ocnej podbudow y teoretycznej i rzetelnej w iedzy książkow ej, co uw idacznia się choćby w posługiw aniu się term inam i specjalistycznym i.

11 Studenci na pierw szym m iejscu w ym ieniają podręcznik M. Korolki (S ztu k a retoryki. P rze w o d n ik

e n cyk lo p e d yczn y), uw zględniają rów nież książki: J. Ziom ka (R eto ryka o p iso w a ). W. Pisarka (N ow a retoryka d zie n n ik a rska ), II. Lemm erm anna (S zko ta retoryki).

12 Prowadzący uw zględniają w literaturze przedmiotu w iele propozycji tytułów (np. 11. C ichockiej, J.Z. Lichańskiego, Z a ry s h isto rii re to ry k i; R. VoIkmanna, W p ro w a d zen ie d o re to ry k i; A. Schopenhauera,

E rystyka, czyli sztu k a p ro w a d ze n ia sp o ró w , K. Szym anka, S ztu k a argum entacji-, A. Sznajdera, Sztu ka p ro m o cji: P. L ew ińskiego, R eto ryka re k la m y ; J. D etz, N ie co m ów ić, a le ja k m ów ić!: R.B. C ialdiniego, W yw ieranie w p ływ u na ludzi. T eo ria i p ra k tyka : M. Karwat, Sztu k a m a n ip u la c ji p o lityczn e j:

H. Lemmermanna, S zk o ła d e b a ty ), w ieloaspektow o ujmujących retorykę, pogłębiających i poszerzają­ cych w ied zę z zakresu retoryki.

58 M o n ik a P e p liń s k a , M a łg o r z a ta Ś w ię c ic k a

O gólnie biorąc, m ateriał ankietow y - przy w szystkich zasygnalizow anych na początku ograniczeniach - pozw ala na stw ierdzenie, iż św iadom ość retoryczna studentów je st na bardzo różnym poziom ie - od znikom ej w iedzy w tym zakresie po w iedzę dość usystem atyzow aną i ugruntow aną. Bez w ątpienia czynnikiem d eter­ m inującym poziom św iadom ości retorycznej studentów je st rodzaj specjalizacji, znacznie m niejszy w pływ m a tu typ ukończonej szkoły i ew entualna w iedza w yniesiona z lekcji ję z y k a polskiego czy łaciny. Istotnym czynnikiem w p ływ ają­ cym na św iadom ość reto ry czn ą są rów nież m edia. N ależy jednak pam iętać, że m edia kreują zarów no niekom pletny obraz m ów cy, ja k i obraz „retoryki” ja k o pew nej um iejętności skutecznych działań kom unikacyjnych. Studenci specjalności, które nie realizują przedm iotu re to ry k a /reto ryka dziennikarska, odznaczają się niem al w yłącznie tzw. w iedzą zasłyszaną, potoczną, opartą na w łasnych do św iad ­ czeniach i obserw acjach. M ateriał dow odzi, iż znacznej części respondentów raczej obce je st rozum ienie retoryki oparte na klasycznych badaniach i tradycyjnych poglądach. W reszcie, m ateriał ten św iadczy o istnieniu w św iadom ości studentów przekonania o nieograniczonych w ręcz m ożliw ościach zastosow ania w iedzy i um ie­ jętności z zakresu retoryki.