On the Progress of Research on the History of Modern Criminal Law Science in Poland

Danuta Janicka

Uniwersytet Mikołoja Kopernika w Toruniu

janicka@umk.pl

O postępie badań nad historią nowoczesnej polskiej

nauki prawa karnego

On the Progress of Research on the History of Modern Criminal Law

Science in Poland

STRESZCZENIE

Niniejsze opracowanie przedstawia i ocenia stan badań nad historią nowoczesnej nauki pra-wa karnego w Polsce. Autorka wskazuje, że badania te propra-wadzą historycy prapra-wa oraz specjaliści prawa karnego. W ciągu ostatnich 30 lat ukazał się szereg przyczynków historyczno-prawnych do biografii i twórczości wybitnych polskich prawników działających w XIX i na początku XX w. Ponadto karnicy wydali monografię o najwybitniejszym polskim uczonym – Juliuszu Makarewi-czu, a także doprowadzili do reedycji jego wielu prac.

Słowa kluczowe: prawo karne XIX–XX w.; polska nauka prawa karnego; polskie piśmien-nictwo naukowe

Le monde est fait pour aboutir à un beau livre1_.

Stéphane Mallarmé Dwie korzyści czerpie ludzkość z nauk – niby dwuramienną deltą wtacza się strumień wiedzy w poznanie. Jedna korzyść to dowiadywanie się nowego,

a druga lepsze pojmowanie starego. Mieczysław Szerer, Kara. Szkic socjologiczny

1 „Świat jest stworzony tak, aby dać materiał na dobrą książkę”.

DOI: 10.17951/sil.2016.25.3.345

I.

35 lat temu dwaj znakomici historycy prawa z Uniwersytetu Mikołaja

Ko-pernika – Stanisław Salmonowicz oraz Zbigniew Zdrójkowski – ogłosili

progra-mowe studium o badaniach nad historią prawa karnego w Polsce. Przedstawili

w nim, wśród wielu innych wątków, plan kwerendy w dziedzinie nowoczesnej

polskiej nauki prawa karnego, wskazując:

Sądzimy, iż właśnie w pierwszym rzędzie winniśmy podjąć w najbliższych latach prace nad dziejami narodzin i rozwojem nowoczesnej polskiej doktryny prawa karnego. W tej dziedzinie mamy szczególnie wiele do zrobienia, jeżeli pominąć niektóre drobne przyczynki i lepiej nieco znany krąg instytucjonalny krakowski (dzięki pracom związanym z jubileuszem UJ)2_.

Następnie podali szczegółowe wytyczne, pisząc:

Należy zająć się charakterystyką sylwetek uczonych związanych z Warszawą i Lwowem, zwłaszcza z okresu połowy w. XIX. Na całościowe monografie oczekują m.in. nadal: Romuald Hube, Franciszek Maciejowski, Stanisław Budziński, Aleksander Moldenhawer, Włodzimierz Spasowicz. Najważniejsi – także już dla okresu międzywojennego – wielcy autorzy przełomu XIX/XX w., jak Edmund Krzymuski, nadal zasługujący na dalsze zainteresowanie, jak zwłaszcza uczony tej miary, co Juliusz Makarewicz. […] Na opracowanie czekają twórcy, których dzieło w całości już należy do historii: Wacław Makowski i Stanisław Śliwiński, Aleksander Mogilnicki i Stanisław Rappaport, Bronisław Wróblewski i Leon Peiper3_.

Mimo upływu kilku dziesiątków lat od tej publikacji, główny dezyderat

to-ruńskich uczonych oraz ich dalsze szczegółowe sugestie nadal pozostają w

znacz-nym stopniu aktualne. Nowoczesne nurty w doktrynie prawa karnego zajęły

w ostatnich latach stosunkowo niewiele miejsca w polskim piśmiennictwie

na-ukowym, a jedynym chlubnym wyjątkiem jest dzieło Juliusza Makarewicza.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest próba podsumowania dorobku

polskiej nauki, zwłaszcza historii prawa z ostatnich lat, w zakresie badań nad

genezą i rozwojem nowoczesnej nauki prawa karnego na ziemiach polskich pod

zaborami i w II Rzeczypospolitej.

II.

Ogólne informacje na temat przeszłości polskiej nauki prawa karnego można

znaleźć w podręcznikach, encyklopediach i systemach prawa z ostatnich lat. Są

one, siłą rzeczy, dość ograniczone, niekiedy lapidarne. Podręczniki

historyczno-prawne zazwyczaj nie wychodzą ponad prezentację zawartą w najbardziej

popu-2 S. Salmonowicz, Z. Zdrójkowski, Uwagi o programie badań nad historią prawa karnego

w Polsce, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1981, nr 14, s. 11.

3 Ibidem, s. 11–13.

larnej Historii prawa Katarzyny Sójki-Zielińskiej

. Podręczniki prawa karnego

z kolei ograniczają się przeważnie do kilkustronicowych, całościowych

prezenta-cji dziejów doktryny prawa karnego, traktując dokonania polskich uczonych tylko

marginalnie

. W najlepszym wypadku można w nich odnaleźć wskazania na

do-robek lub znaczenie niektórych prawników

. Z konieczności trzeba więc sięgać do

starszych ujęć, ale i one nie przekraczają ram syntetycznej charakterystyki

. Nawet

najnowszy, monumentalny, wielotomowy, polski System prawa karnego wydany

przez C.H. Beck poświęca Polakom – przedstawicielom szkoły klasycznej i

socjo-logicznej – zaledwie kilka stron w tomie pierwszym

_{. Z ubolewaniem odnotować}

wreszcie trzeba, że polska nauka nie doczekała się, jak dotąd, żadnego podręcznika

historii polskiego prawa karnego, a tym bardziej syntezy dziejów nauki prawa

kar-nego na ziemiach polskich

_.

Luki tej nie wypełniają leksykony czy wydziałowe księgi pamiątkowe.

Bar-dzo obszerny Poczet prawników polskich Krzysztofa Pola jest wydawnictwem

pożytecznym, lecz popularnonaukowym, niewolnym od luk i uproszczeń

.

Bio-gramy uczonych w warszawskiej księdze Wydziału Prawa, zredagowanej przez

prof. Grażynę Bałtruszajtys

, nie przekraczają kilku stron. Zasadniczo podobną

formę mają dwie księgi krakowskie: pierwsza wydana pod kierunkiem profesorów

Jerzego Stelmacha i Wacława Uruszczaka

oraz najnowsza, opracowana w

kla-4 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, wyd. 15, Warszawa 2015, s. 292–295. Por. też

lapidar-ne ujęcia: S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 326–332.

5 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 19, Warszawa 2015, s. 20–26 (z grona polskich uczonych

pada nazwisko Makarewicza, lecz bez rozwinięcia); A. Marek, Prawo karne, wyd. 10, Warszawa 2011, s. 25–34 (zaledwie kilka wzmianek o Polakach); W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne: część ogólna, wyd. 2, Kraków 2013, s. 50–56 (tylko napomknięcie o polskich uczonych).

6 Por. szersze prezentacje: A. Grześkowiak, K. Wiak, Prawo karne, wyd. 5, Warszawa

2015, s. 39–55 (syntetyczne spojrzenie na naukę prawa karnego od Beccarii po Ancela i osobny obraz nauki polskiego prawa od czasów nowożytnych po dwudziestolecie międzywojenne); J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2015, s. 35–57 (syntetyczne spojrzenie na Polskę i inne kraje doprowadzone do współczesności).

7 Por. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 31–51 (stosunkowo szeroka charakterystyka

nauki zagranicznej i sporadyczne wzmianki o nauce polskiej).

8 _{J. Warylewski, Kierunki i szkoły w nauce prawa karnego, [w:] System prawa karnego, t. 1:}

Zagadnienia ogólne, red. A. Marek, Warszawa 2010, s. 49–98 (zwłaszcza s. 61–81).

9 Nie ma takiego charakteru Historia prawa kryminalnego B. Sygita (Toruń 2007),

nie-uwzględniająca dziejów nauki prawa, ani tym bardziej studium J. Warylewskiego Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne (Gdańsk 2007), ponieważ jego przedmiotem jest swoista reinterpretacja pojęcia kary kryminalnej i prezentacja sprawiedliwości naprawczej.

10 K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2000; idem, Poczet prawników polskich

XIX–XX w., uzup. i popr. A. Redzik, wyd. 2, Warszawa 2011.

11 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008,

red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008.

12 Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach,

W. Uruszczak, Kraków 2000.

sycznym eleganckim stylu przez Przemysława M. Żukowskiego i zredagowana

przez Dorotę Malec

. Analogicznych pamiątkowych wydawnictw

uniwersyte-ckich jest więcej

, lecz ich przeważająca część ma raczej ogólnikowy charakter

_.

Jeżeli chodzi o monografie historycznoprawne dotyczące wprost trendów

w najnowszej historii nauki prawa karnego w Polsce, to z ubolewaniem należy

stwierdzić, że są one zaniedbane w polskim piśmiennictwie naukowym. Dwie

naj-bardziej znane powstały bardzo dawno temu. 50 lat liczy sobie nadzwyczaj zwięzłe

opracowanie o tzw. szkole antropologicznej w polskiej nauce prawa karnego

. Inna

praca monograficzna, omawiająca nurt socjologiczny w doktrynie prawa karnego,

powstała 25 lat temu

i zasadniczo ogranicza się do ukazania poglądów trzech

uczonych: Wacława Makowskiego, Juliusza Makarewicza i Bronisława

Wróblew-skiego. Niemal jej rówieśniczką jest książka Adama Lityńskiego o Wydziale

Kar-nym Komisji Kodyfikacyjnej II RP, lecz siłą rzeczy dotyczy ona dziejów doktryny

tylko marginalnie

_{. Monografia Marzenny Paszkowskiej o nauce prawa karnego}

w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej” daje wartościowy obraz polskiej

myśli prawnokarnej na przełomie XIX i XX w., lecz jest to odbicie ograniczone,

zawężone zasadniczo do tytułowego źródła – znanego warszawskiego periodyku

_.

Z przedstawionych powyżej uwag wynika, że badanie tendencji czy nurtów

w polskich naukach penalnych XIX i XX w. przyniosło tylko połowiczne

rezulta-ty. Lepsze są efekty szczegółowych eksploracji historycznoprawnych, o których

będzie mowa w dalszym ciągu tekstu. Tymczasem możliwości badawcze

roz-szerzyły się w ogromnym stopniu. Każdy prawnik czy historyk prawa bez trudu

znajdzie informacje o kierunkach i tematach badań poszczególnych środowisk

uniwersyteckich. Ukazują się one nie tylko na piśmie

– dziś są stale dostępne

na stronach internetowych uniwersytetów i innych placówek naukowych. Dane

13 P.M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2: 1780–

2012, red. D. Malec, Kraków 2014.

14 Por. Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009, red. A.

Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009; 70 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, red. A. Liszewska, A. Pikulska-Radomska, Łódź 2015; Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. A. Dębiński, W.S. Staszewski, M. Wójcik, Lublin 2008.

15 Por. wyjątkowe, obszerniejsze ujęcia: M. Tarkowski, Wydział Prawa i Nauk Społecznych

Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Gdańsk 2015; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; J. Draus, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007.

16 E. Janiszewska-Talago, Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965. 17 M. Wąsowicz, Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989. 18 _{A. Lityński, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Katowice 1991.} 19 M. Paszkowska, Nauka prawa karnego w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej”

(1873–1918), Warszawa 2010, ss. 284.

20 Por. M. Materniak-Pawłowska, Dyscypliny historycznoprawne na wydziałach prawa i

ad-ministracji, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2013, t. 65, z. 2; D. Janicka, Neuere Rechtsgeschi-chte in Polen in den Jahren 2002–2014, “Zeitschrift für Neuere RechtsgeschiRechtsgeschi-chte” 2015, Nr 37.

te unaoczniają aktualne treści badań nad dziejami nauki prawa i (przynajmniej

potencjalnie) pozwalają na wybór wolnych tematów.

Biblioteki cyfrowe udostępniają coraz więcej źródeł (podręczników,

mono-grafii, rozpraw) z XIX i początków XX w. oraz niemal pełne komplety

czaso-pism, na łamach których publikowali mistrzowie i „rzemieślnicy” nauki prawa

karnego. Do periodyków błyskawicznie i bezpłatnie dostępnych w sieci należą:

„Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” (Kraków 1900–1939, 1945), „Gazeta

Sądowa Warszawska” (Warszawa 1873–1939), „Głos Sądownictwa” (Warszawa

1929–1939), „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego” (Warszawa 1918–1920),

„Przegląd Prawa i Administracji” (Lwów 1892–1939), „Przegląd Sądowy i

Ad-ministracyjny” (Lwów 1876–1892), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i

Socjolo-giczny” (Poznań 1921–1939), „Themis Polska” (Warszawa 1828–1830) i szereg

innych. Wszystkie są skarbnicą artykułów i drobnych prac zasłużonych polskich

karników. Obok nich w sieci bez trudu można znaleźć artykuły i przyczynki z

za-kresu prawa i historii prawa, publikowane w uniwersyteckich zeszytach

nauko-wych. Są one coraz liczniejsze, ponieważ każde czasopismo – dbające o wysoką

pozycję na liście punktowanych periodyków naukowych – zapewnia możliwość

lektury swych zeszytów w Internecie.

Pomiędzy niewiarygodnym postępem w dostępie do źródeł a rozwojem badań

nie ma jak na razie symetrii. Kiedy Stanisław Salmonowicz i Zbigniew

Zdrójkow-ski publikowali swój program badań, wskazali na modelowe opracowanie, które

ukazało się w latach 70. XX w. i wyszło spod pióra specjalistki prawa karnego,

Alicji Grześkowiak. Była to rozprawa o ojcu polskiej nauki prawa karnego –

Ro-mualdzie Hubem (1803–1890) i jego poglądach

, która po dziś dzień pozostała

wzorcowa. Z góry należy wskazać, że wzorzec ten znalazł wśród historyków prawa

pewne grono kontynuatorów. Koncepcje samego Hubego, profesora prawa karnego

w Warszawie i Petersburgu, twórcy pierwszego systematycznego wykładu części

ogólnej prawa karnego oraz głównego autora rosyjskiego kodeksu karnego z 1845 r.

i jego polskiej wersji z 1847 r.

– także doczekały się po pewnym czasie kolejnych

przedstawień. Mowa tu głównie o opracowaniach Andrzeja Zębika

, Wojciecha

Witkowskiego

, Stefana Pałczyńskiego

i Krzysztofa Pola

_.

21 A. Grześkowiak, Poglądy Romualda Hubego na karę, „Czasopismo Prawno-Historyczne”

1974, t. 26, z. 2.

22 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 39–42;

K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX w., s. 145–164.

23 A. Zębik, Poglądy Romualda Hubego na przestępstwo, winę i karę, „Acta Universitatis

Lodziensis. Folia Iuridica” 1988, nr 35, s. 195–216.

24 W. Witkowski, Aleksander This i Jan Kanty Wołowski: wybitni prawnicy Królestwa

Polskiego, Lublin 2001, passim.

25 S. Pałczyński, Romualda Hubego teoria działania i czynu. Studium z zakresu podstaw

konstrukcyjnych pierwszego polskiego nowoczesnego systemu prawa karnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2000, nr 2, s. 15–54.

26 K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX w., s. 149–168.

Spośród uczonych środowiska warszawskiego pod zaborami na swoje

opra-cowanie nadal czekają Franciszek Maciejowski (1798–1873), profesor Szkoły

Głównej w Warszawie, oraz Stanisław Budziński (1824–1895), profesor

Cesar-skiego Uniwersytetu WarszawCesar-skiego. Ich biografie można wprawdzie odnaleźć

w wydawnictwach encyklopedycznych czy słownikowych

, lecz dorobek nadal

czeka na badania i ocenę. Tymczasem Maciejowski, profesor prawa rzymskiego

w Szkole Głównej w Warszawie, zapisał się jako autor znanego wykładu prawa

karnego z 1848 r.

_{Budziński z kolei, który uprawiał nie tylko prawo, ale i}

kry-tykę literacką, był nauczycielem Edmunda Krzymuskiego oraz autorem

pierw-szego nowoczesnego podręcznika polskiego

. Na analizę czeka także twórczość

Aleksandra Moldenhawera (1840–1909), sędziego w Królestwie Polskim, oraz

Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), profesora Uniwersytetu

Petersburskie-go, adwokata, publicysty, doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Dostępne są wprawdzie ich życiorysy w ujęciach syntetycznych

, lecz

osiągnię-cia w znacznej mierze pozostają w zapomnieniu. Na marginesie wypada

przypo-mnieć, że Moldenhawer zasłynął jako organizator i rzecznik reformy

więzienni-ctwa oraz autor szeregu rozpraw z prawa karnego wykonawczego

. Spasowicz

z kolei wszedł do historii prawa nie tylko jako autor podręcznika prawa karnego,

o którego losie pisała Marzenna Paszkowska

, lecz również jako zaangażowany

publicysta i recenzent prądów i reform prawa karnego z końca XIX w.

Na skromnym tle badań nad środowiskiem warszawskim lepiej wypadają

prace badawcze nad kręgami naukowymi Krakowa i Lwowa. Do luminarzy

na-uki galicyjskiej należał Edmund Krzymuski (1851–1928), absolwent Cesarskiego

27 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 55–56

(F. Maciejowski), 65–67 (S. Budziński). Leksykon K. Pola nie uwzględnił biogramów tych uczo-nych. Por. jedyny przyczynek: K. Sójka-Zielińska, Kartka z dziejów polskiej myśli prawnokarnej XIX w. Projekt kodeksu karnego S. Budzińskiego, „Studia Iuridica” 1991, nr 19, s. 171–183,

28 _{F. Maciejowski, Wykład prawa karnego w ogólności z zastosowaniem Kodexu kar}

głów-nych i poprawczych z dniem 20 grudnia/1 stycznia 1848 w Królestwie Polskim obowiązującego, Warszawa 1848.

29 S. Budziński, Wykład porównawczy prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1868. Por.

też: idem, Myśli do ułożenia nowego prawa karnego w formie projektu z motywami, Warszawa 1865; idem, Načala ugolovnago prava, Warszawa 1870.

30 W. Sobociński, Moldenhawer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976,

s. 614–617; J. Bardach, Spasowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa – Kra-ków 2002, s. 45–53. Por. tekst o Spasowiczu u K. Pola (Poczet prawniKra-ków polskich XIX–XX w., s. 253–271), biogramu Moldenhawera w tym leksykonie zabrakło.

31 A. Moldenhawer, O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach więziennych, cz. 1–3,

Warszawa 1866–1870. Por. K. Pawlak, Polski biograficzny słownik penitencjarny, Kalisz 2008, s. 64–65.

32 M. Paszkowska, Kartka z dziejów rosyjskiej nauki prawa karnego w XIX wieku. Uczebnik

ugołovnogo prava Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2002, nr 2, s. 101–116.

33 W. Spasowicz, Najnowsze prądy w nauce prawa karnego, Petersburg 1892.

UMCS

Uniwersytetu Warszawskiego, profesor, wielokrotny dziekan i wreszcie rektor

Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w II RP – wybitny członek Komisji

Kodyfikacyj-nej. Jego biografia jest znana z wydawnictw leksykalnych

, lecz dorobek dawno

nie był analizowany, wyjąwszy kilka artykułów, w tym zwłaszcza opracowania

Andrzeja Zębika i Józefa Koredczuka

_.

Największy i niepodważalny postęp zaznaczył się w badaniach nad życiem

i dziełem Juliusza Makarewicza (1872–1955), wychowanka Uniwersytetu

Jagiel-lońskiego, długoletniego profesora we Lwowie, senatora II Rzeczypospolitej, ojca

pierwszego polskiego nowoczesnego kodeksu karnego z 1932 r.

Należy

pod-kreślić, że opracowaniem dorobku Makarewicza zajęli się w pierwszej

kolejno-ści karnicy, a nie historycy prawa. Z inicjatywy profesor prawa karnego Alicji

Grześkowiak z KUL-u ukazała się w 2005 r., w 50. rocznicę śmierci czołowego

przedstawiciela polskich nauk penalnych, praca zbiorowa o jego poglądach

.

Za-wiera ona osobny obszerny rozdział prezentujący biografię uczonego,

sporządzo-ny przez historyka prawa Adama Redzika

_{. Okrągła rocznica śmierci Juliusza}

Makarewicza przyniosła jeszcze inną publikację pokonferencyjną, w której

spe-cjaliści prawa karnego omówili wybrane aspekty dorobku uczonego. Ta książka,

wydana pod redakcją Ireneusza Nowikowskiego i Pawła Strzelca

, również

uzu-pełnia wiedzę o twórczości, a nawet biografii lwowskiego profesora

_.

34 Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 191–193; P.M. Żukowski, op. cit., s. 256–258.

Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 467–480.

35 A. Zębik, Przestępstwo, wina i kara w poglądach Edmunda Krzymuskiego, „Acta

Uni-versitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 1985, nr 22, s. 79–95; J. Koredczuk, Edmund Krzymuski jako neokantysta, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2002, nr 2367, s. 259–275. Por. D. Janicka, Spór o teorie kary w dobie klasycznej szkoły prawa karnego na ziemiach polskich i niemieckich w XIX wieku, [w:] Polska Akademia Nauk. Prace Komisji Historii Nauki, red. A. Strzałkowski, t. 2, Kraków 2000, s. 107–126.

36 P.M. Żukowski, op. cit., s. 313–315.

37 Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin

2005. Swoistą kontynuacją tej monografii jest kolejna książka wydana pod red. A. Grześkowiak i jej współpracowników z Katedry Prawa Karnego KUL pt. Kodeks karny z 1932 roku (Lublin 2015), która dotyczy wprawdzie znanej polskiej kodyfikacji, lecz zawiera cały szereg odniesień do koncepcji Makarewicza.

38 _{A. Redzik, Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, [w:] Prawo karne w poglądach…,}

s. 23–92. Uzupełnieniem tego rozdziału jest następująca bezpośrednio po nim (s. 93–117) prezentacja i ocena twórczości naukowej Makarewicza, sporządzona przez G. Rejman (Juliusz Makarewicz – polski uczony na przełomie XIX i XX wieku [1872–1955]). Oboje autorzy wyszli daleko poza skromne ustalenia A. Zolla (Juliusz Makarewicz [1872–1955], [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 275–279), nie mówiąc już o popularnonaukowym ujęciu K. Pola (Poczet prawników polskich, s. 855–878).

39 Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50.

rocz-nicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.

40 A. Redzik, Działalność dydaktyczna Profesora Juliusza Makarewicza, [w:]

Karnopoli-tyczne koncepcje…, s. 71–99; E. Skrętowicz, P. Strzelec, Ostatnie lata życia Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopolityczne koncepcje…, s. 101–106.

W następnych latach, ponownie z inicjatywy A. Grześkowiak, opublikowano

reedycje wielu dzieł Makarewicza, w tym jego wydany pierwotnie tylko po

nie-miecku Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy

historyczno-roz-wojowe

, a ponadto Kodeks karny z komentarzem

oraz dwa obszerne tomy Prac

rozproszonych

. Wznowienia dzieł lwowskiego uczonego zasługują na uznanie

tym bardziej, że niektóre zawierają odpowiednie wstępy czy komentarze

.

Na-leży mieć nadzieję, że ich udostępnienie stanie się okazją dla nowych badań nad

koncepcjami Makarewicza. Są na tym polu szerokie i różnorodne możliwości,

czego dowodzą przyczynki historyków prawa: Józefa Koredczuka

, Mariusza

Mohyluka

i innych

. Pisząca te słowa także opublikowała niedawno rozprawę

na temat relacji Makarewicza do jego mentora Franza von Liszta

_.

Na marginesie reedycji dzieł Makarewicza wypada wspomnieć, że

history-cy prawa stosunkowo rzadko przygotowują wznowienia dawnych tekstów

na-ukowych. Inicjatywę w tym zakresie podejmują natomiast niektórzy specjaliści

nauk penalnych, jak np. Jan Widacki

. Teksty prawnicze budzą wreszcie

zainte-41 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-

-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2009. Edycję otwiera Słowo wstępne A. Grześkowiak (s. 7–9) oraz Wprowadzenie G. Rejman (s. 11–16).

42 Kodeks karny z komentarzem, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2012. Jest to reprint

wyd. 5 z 1938 r., uzupełniony słowem wstępnym A. Grześkowiak (s. III–VI).

43 J. Makarewicz, Prace rozproszone, t. 1: Publikowane w latach 1895–1901, red. nauk.

A. Grześkowiak, Lublin 2010; idem, Prace rozproszone, t. 2: Publikowane w latach 1902–1913, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2012. Publikacje te nie mają szerszych wstępów, natomiast zawierają teksty Makarewicza uporządkowane tematycznie według następującego schematu: filo-zofia prawa, prawo karne i kryminologia, postępowanie karne i judykatura, prace różne (głównie recenzje). W tomie drugim znalazły się również kwestie społeczne.

44 Por. przypisy 41–43.

45 J. Koredczuk, Poglądy Juliusza Makarewicza na zmiany w prawie karnym niemieckim po

1939 roku, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, „Acta Universitatis Wratisla-viensis” 2005, t. 28, s. 379–398.

46 M. Mohyluk, Juliusz Makarewicz o radzieckim prawie karnym, [w:] Między I a III

Rze-cząpospolitą. Kształtowanie europejskiej kultury prawnej. Prace ofiarowane prof. zw. dr. hab. Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Mikołajczyk, A. Drogoń, „Miscellanea Iuridica” 2005, t. 7, s. 218–231.

47 Por. M. Wąsowicz, Kara w polskiej myśli prawniczej w XIX wieku, „Czasopismo

Prawno--Historyczne” 1987, t. 39, z. 1.

48 _{D. Janicka, Makarewicz a Liszt. Próba analizy porównawczej, „Czasopismo}

Prawno-Hi-storyczne” 2015, t. 67, z. 1, s. 107–128. Por. eadem, Kodeks Makarewicza w opiniach niemieckich autorów, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 501–516; eadem, O pionierach nauk krymino-logicznych w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, t. 68, z. 1, s. 29–50.

49 J. Widacki wydał z przedmowami kilka prac Edmunda Krzymuskiego (Szkoła klasyczna

w defensywie, wyb. i przedm. J. Widacki, Kraków 2013; Szkoła pozytywna prawa karnego we Włoszech, przedm. J. Widacki, Kraków 2015; Teoria karna Kanta: ze stanowiska jego ogólnej nauki o rozumie praktycznym, przedm. J. Widacki, Kraków 2013) oraz rozprawę profesora medy-cyny sądowej Leona Wachholza (Rozważania o przyczynach zbrodni, Kraków 2008).

resowanie przedstawicieli innych nauk społecznych niż prawo, np. pedagogów.

Na wzmiankę zasługują w tym miejscu antologie przygotowane i wydane przez

Danutę Raś, obejmujące przede wszystkim opracowania z zakresu kryminologii

i nauki o więziennictwie

. Chociaż są one pozbawione większych wskazówek

czy komentarzy, demonstrują kwestie i tematy, które roztrząsali uczeni przed 100

czy 200 laty. Od 2015 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest realizowany

zespołowy grant Narodowego Centrum Nauki, którego celem jest przygotowanie

i opublikowanie w 2017 r. dokumentacji historyczno-prawnej w postaci swoistej

antologii fragmentów tekstów luminarzy polskiej nauki prawa karnego,

zaopa-trzonej dodatkowo we wstęp i komentarz

_.

Wracając do charakterystyki właściwych badań historycznoprawnych nad

polską nauką prawa karnego, należy stwierdzić, że znacznie częściej obejmują

one okres dwudziestolecia międzywojennego w Polsce.

Uwagę badaczy przyciągał w ostatnich latach przede wszystkim Wacław

Makowski (1880–1942), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, adwokat,

znako-mity członek Komisji Kodyfikacyjnej, senator i współautor konstytucji

kwietnio-wej

. Najgłębsze zainteresowanie wzbudziła jego teoria państwa, którą

opraco-wał Grzegorz Ławnikowicz

. Na temat koncepcji prawnokarnych Makowskiego

w ostatnim czasie wypowiadali się m.in. Andrzej Pasek

i Mariusz Mohyluk

_.

Monografii doczekał się Bronisław Wróblewski (1888–1941), absolwent

Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor i rektor Uniwersytetu Stefana Batorego

w Wilnie. Niestety, opracowanie wykonane przez Jerzego Kolarzowskiego nie

doczekało się publikacji i jest dostępne tylko w maszynopisie

. Przyszłych

bada-czy czeka więc niełatwa praca

. Dorobek Wróblewskiego jest tymczasem

poważ-50 D. Raś, Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży: wybór

tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011; eadem, Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym: wybór tekstów, Kraków 2011.

51 Kierownikiem grantu jest pisząca te słowa, a współwykonawcami: prof. Jerzy Lachowski

(karnik) oraz mgr Maciej Mazurkiewicz (uczestnik studiów doktoranckich w zakresie prawa).

52 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 105–

108. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 1049–1065.

53 G. Ławnikowicz, Między koniecznością państwa a pochwałą autorytaryzmu. Koncepcja

państwa społecznego Wacława Makowskiego, Lublin 2014.

54 A. Pasek, Znaczenie profesora Wacława Makowskiego dla rozwoju polskiego prawa

karnego, [w:] Nauka i nauczanie prawa w dziejach, red. T. Kruszewski, Wrocław 2011, s. 81–90.

55 M. Mohyluk, Wacław Makowski o radzieckim prawie karnym, „Miscellanea Historico-

-Iuridica” 2009, nr 7, s. 85–94.

56 J. Kolarzowski, Myśl prawnicza Bronisława Wróblewskiego, Warszawa 1996

(maszyno-pis, Biblioteka Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego). Por. idem, Definicja i funkcje poli-tyki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica” 1996, t. 31.

57 Por. cząstkowe informacje zebrane przez M. Tarkowskiego (op. cit., s. 97–103, 231–237).

Por. też: K. Buchała, Koncepcja polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Prawnicze” 1983, nr 3, s. 9–19. Biogramu Wróblewskiego zabrakło w leksykonie K. Pola.

ny i interesujący nie tylko dla prawników, ale i dla socjologów

_{. Jego oryginalne}

koncepcje z zakresu kryminologii czy penologii lub polityki kryminalnej są

za-wiłe, ponieważ mieszczą się na pograniczu kilku dyscyplin społecznych

_.

Nie popadł w zapomnienie Ludwik Dworzak (1900–1941 [?]), uczeń

Maka-rewicza, profesor prawa i procesu karnego oraz polityki kryminalnej, sędzia we

Lwowie i – przez krótki czas – na lubelskim KUL-u

. W ostatnich latach na

te-mat jego życia i dorobku głos zabrał Adam Redzik

. To samo można powiedzieć

o kolejnym uczniu Makarewicza – Stanisławie Śliwińskim (1887–1959),

profe-sorze Uniwersytetu Warszawskiego i członku Komisji Kodyfikacyjnej

, który

pracował naukowo nad prawem i procesem karnym nawet w okresie okupacji

hitlerowskiej, nauczając i publikując podręcznik

. Pamięć o jego działalności nie

wygasła, chociaż o szerszym zainteresowaniu naukowym jego postacią i

dorob-kiem nie ma na razie mowy

_.

Badaniami objęto natomiast w ostatnim czasie myśl Aleksandra

Mogilni-ckiego (1875–1957), sędziego i adwokata, profesora Uniwersytetu

Warszawskie-go, autora wielu prac z zakresu prawa i procesu karnego

. Znany jest bogaty

życiorys tego teoretyka i praktyka prawa, członka Komisji Kodyfikacyjnej (gdzie

był głównym referentem ustawy o sądach dla nieletnich i kodeksu postępowania

karnego), więźnia Pawiaka, uczestnika powstania warszawskiego

. W 2015 r. na

UMCS-ie w Lublinie odbyła się obrona pracy doktorskiej Agaty Grudzińskiej

za-tytułowanej Koncepcje prawne Aleksandra Mogilnickiego. Można przypuszczać,

że doktorat ukaże się wkrótce w druku.

58 _{Por. U. Moś, Bronisław Wróblewski: przypadek socjologizmu polskiego, [w:] Szkice z}

hi-storii socjologii polskiej, red. K. Sowa, Warszawa 1983, s. 136–152.

59 B. Wróblewski, Wstęp do polityki kryminalnej, Wilno 1922; idem, Penologia. Socjologia

kar, t. 1–2, Wilno 1926.

60 Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu…, s. 119–122. K. Pol pominął postać

Dworzaka w swoim leksykonie.

61 A. Redzik, Ludwik Dworzak (1900–1940?) – najbliższy uczeń Juliusza Makarewicza, [w:]

Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczo-wi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007, s. 605–615.

62 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 136–137. 63 Por. S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946.

64 S. Kalinowski, Profesor Stanisław Śliwiński, „Studia Iuridica” 1993, nr 25, s. 135–139;

G. Rejman, Wykłady prof. Stanisława Śliwińskiego w okresie tajnego nauczania (polskie prawo karne materialne), „Studia Iuridica” 1993, nr 25, s. 141–152; M. Cieślak, Spuścizna naukowa Sta-nisława Śliwińskiego, „Sprawozdania Wydziału Nauk Społecznych PAN” 1965, z. 1, s. 39–56. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 1183–1196.

65 A. Mogilnicki, Indywidualizacja kary, Warszawa 1900; idem, Kary dodatkowe: kary

cie-lesne, kary hańbiące, pozbawienie czci i praw, Warszawa 1907; idem, Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916.

66 W. Szczygielski, Mogilnicki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976,

s. 559–562. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 903–914.

Na swojego autora czeka Emil Stanisław Rappaport (1877–1965), absolwent

Uniwersytetu Warszawskiego, adwokat, sędzia, profesor Wolnej Wszechnicy

Pol-skiej, wykładowca we Lwowie, członek Komisji Kodyfikacyjnej II

Rzeczypospo-litej, a po II wojnie światowej – profesor Uniwersytetu Łódzkiego

. Jego długa,

bogata i różnorodna twórczość, znana swego czasu także za granicą, z pewnością

zasługuje na opracowanie. Jak dotąd pojawiły się tylko przyczynki, między

in-nymi Andrzeja Paska

_.

Odnowiona została pamięć o Leonie Peiperze (1865–1942), doktorze prawa,

który łączył zawód adwokata z działalnością naukową, stając się jednym z

naj-aktywniejszych krytyków i komentatorów prawa karnego II Rzeczypospolitej.

Jego postać i dorobek zostały niedawno przypomniane przez Zenona

Andrze-jewskiego i Adama Redzika

. To samo można powiedzieć o Józefie Reinholdzie

(1884–1928), przedwcześnie zmarłym profesorze Uniwersytetu Jagiellońskiego,

jednym z twórców polskiej polityki kryminalnej

. Jego osiągnięcia odświeżył

ostatnio Andrzej Dziadzio

. Wydobyta z niepamięci została też postać Józefa

Rosenblatta (1853–1917), uczonego i adwokata, profesora Uniwersytetu

Jagielloń-skiego, autora licznych prac z prawa i procesu karnego

. Niedawno przypomniał

o nim specjalista prawa karnego Jan Widacki

_.

W cieniu pozostaje wyjątkowy uczony Stefan Glaser (1895–1984), profesor

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Uniwersytetu Wileńskiego, zmuszony

po procesie brzeskim do przejścia do adwokatury

. Ten wybitny specjalista prawa

i procesu karnego, który po wojnie zdecydował się na pozostanie w Belgii, gdzie

stworzono specjalnie dla niego nową katedrę uniwersytecką, wsławił się na

Zacho-dzie jako wybitny specjalista międzynarodowego prawa karnego

. Zignorowany

w polskim piśmiennictwie epoki PRL-u, nadal czeka na odsłonięcie swego dorobku.

67 ₇0 lat Wydziału Prawa i Administracji…, s. 155–161. Por. K. Pol, Poczet prawników

polskich XIX–XX w., s. 949–968.

68 _{A. Pasek, Udział profesora Emila Stanisława Rappaporta w pracach Komisji}

Kodyfikacyj-nej Rzeczypospolitej Polskiej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2006, nr 2887, s. 261–273.

69 Z. Andrzejewski, A. Redzik, Leon Peiper (1865–1942) – zapomniany wybitny uczony

i adwokat, „Palestra” 2008, nr 1–2, s. 177–190. K. Pol nie umieścił biogramu Peipera w swoim leksykonie.

70 P.M. Żukowski, op. cit., s. 418–419.

71 A. Dziadzio, Józef Reinhold (1884–1928) – „zapomniany” profesor prawa karnego

Uni-wersytetu Jagiellońskiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2014, nr 2, s. 263–272.

72 J. Malec, Rosenblatt, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław – Warszawa –

Kraków 1989–1991, s. 69–71. Por. P.M. Żukowski, op. cit., s. 426–428.

73 Por. J. Widacki, Zapomniany profesor prawa karnego, [w:] Szkice z dziejów prawa karnego

i kryminologii w Krakowie: myśli i ludzie, Kraków 2014, s. 127–159.

74 M. Cieślak, Stefan Glaser (1895–1984), „Państwo i Prawo” 1985, z. 4, s. 104–106 (nekrolog).

Por. M. Tarkowski, op. cit., s. 104–108, 239–243.

75 Wybitni prawnicy na przestrzeni wieków, red. M. Marszał, J. Przygodzki, Wrocław 2006,

s. 229–230. Por. M. Tarkowski, op. cit., s. 104–108, 239–243.

Uzupełniając program badań, nakreślony przed laty przez Stanisława

Sal-monowicza i Zbigniewa Zdrójkowskiego, trzeba zauważyć, że przyszedł już czas

na opracowanie biografii i dorobku młodszych liderów polskiej nauki prawa

kar-nego pierwszej połowy XX w. Można tu wskazać na takie osobistości, jak

Mie-czysław Szerer (1884–1981), adwokat, sędzia i autor wielu oryginalnych prac

;

Zdzisław Papierkowski (1903–1980), uczeń Makarewicza, wykładowca i sędzia

we Lwowie

; Jerzy Śliwowski (1907–1983), specjalista prawa karnego i

peniten-cjarnego

_{, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; Władysław Wolter (1897–}

1986), uczeń Edmunda Krzymuskiego, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego

_.

Spośród wymienionych pewne zainteresowanie wzbudziła twórczość

Mie-czysława Szerera, a właściwie jego prace z zakresu gwarancji praw

obywatel-skich i praworządności oraz dorobek o charakterze socjologicznym

_{. Władysław}

Wolter stał się bohaterem tomiku pokonferencyjnego, opracowanego przez

kar-ników

_{. O innych czołowych przedstawicielach najnowszej nauki prawa karnego}

niewiele wiadomo, chociaż pojawiają się pierwsze wycinkowe opracowania

_.

III.

Historycy prawa dostarczyli w ostatnich latach zaledwie kilku większych

opracowań z dziejów nowoczesnej nauki prawa karnego. Nie zabrakło natomiast

przyczynków, a zwłaszcza publikacji o charakterze encyklopedycznym czy

lek-sykalnym. Dzięki nim prawie już nie ma zasłużonych przedstawicieli nauki

pra-wa, którzy byliby zapomniani, chociaż wielu uczonych nadal pozostaje w cieniu.

Polska doktryna prawa karnego przełomu XIX i XX w. oraz pierwszej połowy

XX w. jest jednocześnie przedmiotem zainteresowania i eksploracji karników,

którzy na tym polu uczynili szczególnie wiele dla przypomnienia życia i dorobku

Juliusza Makarewicza. Zaangażowanie specjalistów prawa karnego w badania

76 T. Latos, P. Żukowski, Szerer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 48, z. 2, Warszawa –

Kraków 2012, s. 261–265.

77 Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu…, s. 341–349.

78 _{Por. A. Michalska-Warias, Jerzy Śliwowski (1907–1983), [w:] Profesorowie Wydziału}

Prawa i Administracji UMCS 1949–2009. Księga jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wy-działu Prawa i Administracji UMCS w Lublinie, red. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009, s. 288–301.

79 Por. P.M. Żukowski, op. cit., s. 570–571; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 337–345. 80 _{A. Puchejda, Odpowiedzialność i polityka wolności. Rzecz o Mieczysławie Szererze, [w:]}

M. Szerer, Śmiertelni Bogowie. Rzecz o demokracji i dyktaturze, Warszawa 2014; P. Kwiatkowski, Mieczysław Szerer, [w:] Sto lat socjologii polskiej, red. J. Szacki, Warszawa 1995.

81 _{Seminarium z okazji 110. rocznicy urodzin Profesora Władysława Woltera, red. K. Dyl,}

Kraków 2007. Nagranie konferencji jest dostępne w Internecie: www.czpk.pl/index.php/wideo/ czy-istnieje-krakowska-szkola-prawa-karnego [dostęp: 25.01.2016].

82 _{Por. P. Sendecki, Adwokat profesor Zdzisław Papierkowski (1903–1980) – w 110. rocznicę}

urodzin, „Palestra” 2013, nr 3–4, s. 256–261.

nad historią nowoczesnej nauki prawa karnego zasługuje na uznanie, chociaż –

co warto przypomnieć – ich spojrzenie ewidentnie różni się od podejścia

history-ków prawa. Ci ostatni zawsze będą zmierzać do wyjaśnienia genezy i ukazania

szerszego kontekstu danych poglądów, nurtów czy szkół oraz będą je osadzać

w ramach epoki, na tle uwarunkowań społecznych i politycznych.

Niezależnie od Stanisława Salmonowicza i Zbigniewa Zdrójkowskiego

pięk-ną zachętę do podejmowania badań nad historią myśli prawniczej wypowiedziała

Katarzyna Sójka-Zielińska. Przytacza ją w jednej ze swych oryginalnych

mono-grafii historycznoprawnych Wojciech Witkowski. Oto ta celna rada:

Już od dawna pojawiają się postulaty gromadzenia wiedzy o życiu i dziełach ważniejszych postaci z kręgów nauki i praktyki prawa z myślą ocalenia przed zapomnieniem ich dorobku, utrwalenia w świadomości przyszłych generacji więzi z wielkimi tradycjami naszej juryspruden-cji kultywującej w trudnych czasach niewoli poczucie narodowej tożsamości. A w dalszej per-spektywie – całościowej syntezy dziejów polskiej myśli prawniczej83_.

Laborare necesse est…

BIBLIOGRAFIA

70 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, red. A. Liszewska, A. Pikulska--Radomska, Łódź 2015.

Andrzejewski Z., Redzik A., Leon Peiper (1865–1942) – zapomniany wybitny uczony i adwokat, „Palestra” 2008, nr 1–2.

Bardach J., Spasowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa – Kraków 2002. Buchała K., Koncepcja polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia

Praw-nicze” 1983, nr 3.

Budziński S., Myśli do ułożenia nowego prawa karnego w formie projektu z motywami, Warszawa 1865.

Budziński S., Načala ugolovnago prava, Warszawa 1870.

Budziński S., Wykład porównawczy prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1868.

Cieślak M., Spuścizna naukowa Stanisława Śliwińskiego, „Sprawozdania Wydziału Nauk Spo-łecznych PAN” 1965, z. 1.

Cieślak M., Stefan Glaser (1895–1984), „Państwo i Prawo” 1985, z. 4.

Draus J., Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007.

Dziadzio A., Józef Reinhold (1884–1928) – „zapomniany” profesor prawa karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2014, nr 2.

Gardocki L., Prawo karne, wyd. 19, Warszawa 2015.

Grześkowiak A., Poglądy Romualda Hubego na karę, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1974, t. 26, z. 2.

Grześkowiak A., Wiak K., Prawo karne, wyd. 5, Warszawa 2015.

Janicka D., Kodeks Makarewicza w opiniach niemieckich autorów, [w:] Nil nisi veritas. Księga de-dykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016.

83 _{W. Witkowski, op. cit., s. 10.}

Janicka D., Makarewicz a Liszt. Próba analizy porównawczej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2015, t. 67, z. 1.

Janicka D., Neuere Rechtsgeschichte in Polen in den Jahren 2002–2014, “Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte” 2015, Nr 37.

Janicka D., O pionierach nauk kryminologicznych w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, t. 68, z. 1.

Janicka D., Spór o teorie kary w dobie klasycznej szkoły prawa karnego na ziemiach polskich i niemieckich w XIX wieku, [w:] Polska Akademia Nauk. Prace Komisji Historii Nauki, red. A. Strzałkowski, t. 2, Kraków 2000.

Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965. Kalinowski S., Profesor Stanisław Śliwiński, „Studia Iuridica” 1993, nr 25.

Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.

Kodeks karny z 1932 roku, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, M. Gałązka, R.G. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, Lublin 2015.

Kodeks karny z komentarzem, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2012.

Kolarzowski J., Definicja i funkcje polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica” 1996, t. 31.

Kolarzowski J., Myśl prawnicza Bronisława Wróblewskiego, Warszawa 1996 (maszynopis, Biblio-teka Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego).

Koredczuk J., Edmund Krzymuski jako neokantysta, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2002, nr 2367.

Koredczuk J., Poglądy Juliusza Makarewicza na zmiany w prawie karnym niemieckim po 1939 roku, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, „Acta Universitatis Wratisla-viensis” 2005, t. 28.

Krzymuski E., Szkoła klasyczna w defensywie, wyb. i przedm. J. Widacki, Kraków 2013. Krzymuski E., Szkoła pozytywna prawa karnego we Włoszech, przedm. J. Widacki, Kraków 2015. Krzymuski E., Teoria karna Kanta: ze stanowiska jego ogólnej nauki o rozumie praktycznym,

przedm. J. Widacki, Kraków 2013.

Kwiatkowski P., Mieczysław Szerer, [w:] Sto lat socjologii polskiej, red. J. Szacki, Warszawa 1995. Lityński A., Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Katowice 1991.

Ławnikowicz G., Między koniecznością państwa a pochwałą autorytaryzmu. Koncepcja państwa społecznego Wacława Makowskiego, Lublin 2014.

Maciejowski F., Wykład prawa karnego w ogólności z zastosowaniem Kodexu kar głównych i po-prawczych z dniem 20 grudnia/1 stycznia 1848 w Królestwie Polskim obowiązującego, War-szawa 1848.

Makarewicz J., Prace rozproszone, t. 1: Publikowane w latach 1895–1901, red. nauk. A. Grześko-wiak, Lublin 2010.

Makarewicz J., Prace rozproszone, t. 2: Publikowane w latach 1902–1913, red. nauk. A. Grześko-wiak, Lublin 2012.

Makarewicz J., Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2009.

Malec J., Rosenblatt, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław – Warszawa – Kraków 1989–1991.

Marek A., Prawo karne, wyd. 10, Warszawa 2011.

Materniak-Pawłowska M., Dyscypliny historycznoprawne na wydziałach prawa i administracji, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2013, t. 65, z. 2.

Michalska-Warias A., Jerzy Śliwowski (1907–1983), [w:] Profesorowie Wydziału Prawa i Admini-stracji UMCS 1949–2009. Księga jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie, red. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009.

Mogilnicki A., Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916. Mogilnicki A., Indywidualizacja kary, Warszawa 1900.

Mogilnicki A., Kary dodatkowe: kary cielesne, kary hańbiące, pozbawienie czci i praw, Warsza-wa 1907.

Mohyluk M., Juliusz Makarewicz o radzieckim prawie karnym, [w:] Między I a III Rzecząpo-spolitą. Kształtowanie europejskiej kultury prawnej. Prace ofiarowane prof. zw. dr. hab. Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Mikołajczyk, A. Drogoń, „Miscellanea Iuridica” 2005, t. 7.

Mohyluk M., Wacław Makowski o radzieckim prawie karnym, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2009, nr 7.

Moldenhawer A., O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach więziennych, cz. 1–3, Warszawa 1866–1870.

Moś U., Bronisław Wróblewski: przypadek socjologizmu polskiego, [w:] Szkice z historii socjolo-gii polskiej, red. K. Sowa, Warszawa 1983.

Pałczyński S., Romualda Hubego teoria działania i czynu. Studium z zakresu podstaw konstruk-cyjnych pierwszego polskiego nowoczesnego systemu prawa karnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2000, nr 2.

Pasek A., Udział profesora Emila Stanisława Rappaporta w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rze-czypospolitej Polskiej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2006, nr 2887.

Pasek A., Znaczenie profesora Wacława Makowskiego dla rozwoju polskiego prawa karnego, [w:] Nauka i nauczanie prawa w dziejach, red. T. Kruszewski, Wrocław 2011.

Paszkowska M., Kartka z dziejów rosyjskiej nauki prawa karnego w XIX wieku. Uczebnik ugo-łovnogo prava Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2002, nr 2.

Paszkowska M., Nauka prawa karnego w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej” (1873– 1918), Warszawa 2010.

Pawlak K., Polski biograficzny słownik penitencjarny, Kalisz 2008.

Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001.

Pol K., Poczet prawników polskich, Warszawa 2000.

Pol K., Poczet prawników polskich XIX–XX w., uzup. i popr. A. Redzik, wyd. 2, Warszawa 2011. Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005. Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. A. Dębiński, W.S. Staszewski,

M. Wójcik, Lublin 2008.

Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009, red. A. Przyborowska-Klim-czak, Lublin 2009.

Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008.

Puchejda A., Odpowiedzialność i polityka wolności. Rzecz o Mieczysławie Szererze, [w:] M. Sze-rer, Śmiertelni Bogowie. Rzecz o demokracji i dyktaturze, Warszawa 2014.

Raś D., Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym: wybór tekstów, Kraków 2011.

Raś D., Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży: wybór tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011.

Redzik A., Działalność dydaktyczna Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.

Redzik A., Ludwik Dworzak (1900–1940?) – najbliższy uczeń Juliusza Makarewicza, [w:] Proble-my stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczo-wi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007.

Redzik A., Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, [w:] Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005.

Redzik A., Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006.

Rejman G., Juliusz Makarewicz – polski uczony na przełomie XIX i XX wieku (1872–1955), [w:] Pra-wo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005. Rejman G., Wykłady prof. Stanisława Śliwińskiego w okresie tajnego nauczania (polskie prawo

karne materialne), „Studia Iuridica” 1993, nr 25.

Salmonowicz S., Zdrójkowski Z., Uwagi o programie badań nad historią prawa karnego w Pol-sce, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1981, nr 14.

Seminarium z okazji 110. rocznicy urodzin Profesora Władysława Woltera, red. K. Dyl, Kraków 2007.

Sendecki P., Adwokat profesor Zdzisław Papierkowski (1903–1980) – w 110. rocznicę urodzin, „Palestra” 2013, nr 3–4.

Skrętowicz E., Strzelec P., Ostatnie lata życia Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopoli-tyczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.

Sobociński W., Moldenhawer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976. Sójka-Zielińska K., Historia prawa, wyd. 15, Warszawa 2015.

Spasowicz W., Najnowsze prądy w nauce prawa karnego, Petersburg 1892. Sygit B., Historia prawa kryminalnego, Toruń 2007.

Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946. Świda W., Prawo karne, Warszawa 1989.

Tarkowski M., Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w la-tach 1919–1939, Gdańsk 2015.

Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000.

Wachholz L., Rozważania o przyczynach zbrodni, Kraków 2008. Warylewski J., Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Gdańsk 2007.

Warylewski J., Kierunki i szkoły w nauce prawa karnego, [w:] System prawa karnego, t. 1: Zagad-nienia ogólne, red. A. Marek, Warszawa 2010.

Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2015.

Wąsowicz M., Kara w polskiej myśli prawniczej w XIX wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1987, t. 39, z. 1.

Wąsowicz M., Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989.

Widacki J., Zapomniany profesor prawa karnego, [w:] Szkice z dziejów prawa karnego i krymino-logii w Krakowie: myśli i ludzie, Kraków 2014.

Witkowski W., Aleksander This i Jan Kanty Wołowski: wybitni prawnicy Królestwa Polskiego, Lublin 2001.

Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne: część ogólna, wyd. 2, Kraków 2013. Wróblewski B., Penologia. Socjologia kar, t. 1–2, Wilno 1926.

Wróblewski B., Wstęp do polityki kryminalnej, Wilno 1922.

Wybitni prawnicy na przestrzeni wieków, red. M. Marszał, J. Przygodzki, Wrocław 2006. Zębik A., Poglądy Romualda Hubego na przestępstwo, winę i karę, „Acta Universitatis

Lodzien-sis. Folia Iuridica” 1988, nr 35.

Zębik A., Przestępstwo, wina i kara w poglądach Edmunda Krzymuskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 1985, nr 22.

Zoll A., Juliusz Makarewicz (1872–1955), [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000.

Żukowski P.M., Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2: 1780–2012, red. D. Malec, Kraków 2014.

SUMMARY

The article presents and evaluates the state of research concerning the history of modern criminal law science in Poland. The author indicates that these studies have been conducted by legal historians and criminal law experts. Over the last 30 years, there appeared a number of historical and legal contributions to the biographies and works of distinguished Polish lawyers of the 19th _{and early 20}th _{centuries. In addition, criminal lawyers published a monograph on the most}

eminent Polish scholar – Juliusz Makarewicz. They also contributed to re-edition of many works by Makarewicz.

Keywords: criminal law of the 19th_–20th _{century; criminal law science in Poland; Polish}

academic literature

UMCS