Danuta Janicka
Uniwersytet Mikołoja Kopernika w Toruniu
janicka@umk.pl
O postępie badań nad historią nowoczesnej polskiej
nauki prawa karnego
On the Progress of Research on the History of Modern Criminal Law
Science in Poland
STRESZCZENIE
Niniejsze opracowanie przedstawia i ocenia stan badań nad historią nowoczesnej nauki pra-wa karnego w Polsce. Autorka wskazuje, że badania te propra-wadzą historycy prapra-wa oraz specjaliści prawa karnego. W ciągu ostatnich 30 lat ukazał się szereg przyczynków historyczno-prawnych do biografii i twórczości wybitnych polskich prawników działających w XIX i na początku XX w. Ponadto karnicy wydali monografię o najwybitniejszym polskim uczonym – Juliuszu Makarewi-czu, a także doprowadzili do reedycji jego wielu prac.
Słowa kluczowe: prawo karne XIX–XX w.; polska nauka prawa karnego; polskie piśmien-nictwo naukowe
Le monde est fait pour aboutir à un beau livre1.
Stéphane Mallarmé Dwie korzyści czerpie ludzkość z nauk – niby dwuramienną deltą wtacza się strumień wiedzy w poznanie. Jedna korzyść to dowiadywanie się nowego,
a druga lepsze pojmowanie starego. Mieczysław Szerer, Kara. Szkic socjologiczny
1 „Świat jest stworzony tak, aby dać materiał na dobrą książkę”.
DOI: 10.17951/sil.2016.25.3.345
I.
35 lat temu dwaj znakomici historycy prawa z Uniwersytetu Mikołaja
Ko-pernika – Stanisław Salmonowicz oraz Zbigniew Zdrójkowski – ogłosili
progra-mowe studium o badaniach nad historią prawa karnego w Polsce. Przedstawili
w nim, wśród wielu innych wątków, plan kwerendy w dziedzinie nowoczesnej
polskiej nauki prawa karnego, wskazując:
Sądzimy, iż właśnie w pierwszym rzędzie winniśmy podjąć w najbliższych latach prace nad dziejami narodzin i rozwojem nowoczesnej polskiej doktryny prawa karnego. W tej dziedzinie mamy szczególnie wiele do zrobienia, jeżeli pominąć niektóre drobne przyczynki i lepiej nieco znany krąg instytucjonalny krakowski (dzięki pracom związanym z jubileuszem UJ)2.
Następnie podali szczegółowe wytyczne, pisząc:
Należy zająć się charakterystyką sylwetek uczonych związanych z Warszawą i Lwowem, zwłaszcza z okresu połowy w. XIX. Na całościowe monografie oczekują m.in. nadal: Romuald Hube, Franciszek Maciejowski, Stanisław Budziński, Aleksander Moldenhawer, Włodzimierz Spasowicz. Najważniejsi – także już dla okresu międzywojennego – wielcy autorzy przełomu XIX/XX w., jak Edmund Krzymuski, nadal zasługujący na dalsze zainteresowanie, jak zwłaszcza uczony tej miary, co Juliusz Makarewicz. […] Na opracowanie czekają twórcy, których dzieło w całości już należy do historii: Wacław Makowski i Stanisław Śliwiński, Aleksander Mogilnicki i Stanisław Rappaport, Bronisław Wróblewski i Leon Peiper3.
Mimo upływu kilku dziesiątków lat od tej publikacji, główny dezyderat
to-ruńskich uczonych oraz ich dalsze szczegółowe sugestie nadal pozostają w
znacz-nym stopniu aktualne. Nowoczesne nurty w doktrynie prawa karnego zajęły
w ostatnich latach stosunkowo niewiele miejsca w polskim piśmiennictwie
na-ukowym, a jedynym chlubnym wyjątkiem jest dzieło Juliusza Makarewicza.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest próba podsumowania dorobku
polskiej nauki, zwłaszcza historii prawa z ostatnich lat, w zakresie badań nad
genezą i rozwojem nowoczesnej nauki prawa karnego na ziemiach polskich pod
zaborami i w II Rzeczypospolitej.
II.
Ogólne informacje na temat przeszłości polskiej nauki prawa karnego można
znaleźć w podręcznikach, encyklopediach i systemach prawa z ostatnich lat. Są
one, siłą rzeczy, dość ograniczone, niekiedy lapidarne. Podręczniki
historyczno-prawne zazwyczaj nie wychodzą ponad prezentację zawartą w najbardziej
popu-2 S. Salmonowicz, Z. Zdrójkowski, Uwagi o programie badań nad historią prawa karnego
w Polsce, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1981, nr 14, s. 11.
3 Ibidem, s. 11–13.
larnej Historii prawa Katarzyny Sójki-Zielińskiej
4. Podręczniki prawa karnego
z kolei ograniczają się przeważnie do kilkustronicowych, całościowych
prezenta-cji dziejów doktryny prawa karnego, traktując dokonania polskich uczonych tylko
marginalnie
5. W najlepszym wypadku można w nich odnaleźć wskazania na
do-robek lub znaczenie niektórych prawników
6. Z konieczności trzeba więc sięgać do
starszych ujęć, ale i one nie przekraczają ram syntetycznej charakterystyki
7. Nawet
najnowszy, monumentalny, wielotomowy, polski System prawa karnego wydany
przez C.H. Beck poświęca Polakom – przedstawicielom szkoły klasycznej i
socjo-logicznej – zaledwie kilka stron w tomie pierwszym
8. Z ubolewaniem odnotować
wreszcie trzeba, że polska nauka nie doczekała się, jak dotąd, żadnego podręcznika
historii polskiego prawa karnego, a tym bardziej syntezy dziejów nauki prawa
kar-nego na ziemiach polskich
9.
Luki tej nie wypełniają leksykony czy wydziałowe księgi pamiątkowe.
Bar-dzo obszerny Poczet prawników polskich Krzysztofa Pola jest wydawnictwem
pożytecznym, lecz popularnonaukowym, niewolnym od luk i uproszczeń
10.
Bio-gramy uczonych w warszawskiej księdze Wydziału Prawa, zredagowanej przez
prof. Grażynę Bałtruszajtys
11, nie przekraczają kilku stron. Zasadniczo podobną
formę mają dwie księgi krakowskie: pierwsza wydana pod kierunkiem profesorów
Jerzego Stelmacha i Wacława Uruszczaka
12oraz najnowsza, opracowana w
kla-4 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, wyd. 15, Warszawa 2015, s. 292–295. Por. też
lapidar-ne ujęcia: S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 326–332.
5 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 19, Warszawa 2015, s. 20–26 (z grona polskich uczonych
pada nazwisko Makarewicza, lecz bez rozwinięcia); A. Marek, Prawo karne, wyd. 10, Warszawa 2011, s. 25–34 (zaledwie kilka wzmianek o Polakach); W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne: część ogólna, wyd. 2, Kraków 2013, s. 50–56 (tylko napomknięcie o polskich uczonych).
6 Por. szersze prezentacje: A. Grześkowiak, K. Wiak, Prawo karne, wyd. 5, Warszawa
2015, s. 39–55 (syntetyczne spojrzenie na naukę prawa karnego od Beccarii po Ancela i osobny obraz nauki polskiego prawa od czasów nowożytnych po dwudziestolecie międzywojenne); J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2015, s. 35–57 (syntetyczne spojrzenie na Polskę i inne kraje doprowadzone do współczesności).
7 Por. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 31–51 (stosunkowo szeroka charakterystyka
nauki zagranicznej i sporadyczne wzmianki o nauce polskiej).
8 J. Warylewski, Kierunki i szkoły w nauce prawa karnego, [w:] System prawa karnego, t. 1:
Zagadnienia ogólne, red. A. Marek, Warszawa 2010, s. 49–98 (zwłaszcza s. 61–81).
9 Nie ma takiego charakteru Historia prawa kryminalnego B. Sygita (Toruń 2007),
nie-uwzględniająca dziejów nauki prawa, ani tym bardziej studium J. Warylewskiego Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne (Gdańsk 2007), ponieważ jego przedmiotem jest swoista reinterpretacja pojęcia kary kryminalnej i prezentacja sprawiedliwości naprawczej.
10 K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2000; idem, Poczet prawników polskich
XIX–XX w., uzup. i popr. A. Redzik, wyd. 2, Warszawa 2011.
11 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008,
red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008.
12 Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach,
W. Uruszczak, Kraków 2000.
sycznym eleganckim stylu przez Przemysława M. Żukowskiego i zredagowana
przez Dorotę Malec
13. Analogicznych pamiątkowych wydawnictw
uniwersyte-ckich jest więcej
14, lecz ich przeważająca część ma raczej ogólnikowy charakter
15.
Jeżeli chodzi o monografie historycznoprawne dotyczące wprost trendów
w najnowszej historii nauki prawa karnego w Polsce, to z ubolewaniem należy
stwierdzić, że są one zaniedbane w polskim piśmiennictwie naukowym. Dwie
naj-bardziej znane powstały bardzo dawno temu. 50 lat liczy sobie nadzwyczaj zwięzłe
opracowanie o tzw. szkole antropologicznej w polskiej nauce prawa karnego
16. Inna
praca monograficzna, omawiająca nurt socjologiczny w doktrynie prawa karnego,
powstała 25 lat temu
17i zasadniczo ogranicza się do ukazania poglądów trzech
uczonych: Wacława Makowskiego, Juliusza Makarewicza i Bronisława
Wróblew-skiego. Niemal jej rówieśniczką jest książka Adama Lityńskiego o Wydziale
Kar-nym Komisji Kodyfikacyjnej II RP, lecz siłą rzeczy dotyczy ona dziejów doktryny
tylko marginalnie
18. Monografia Marzenny Paszkowskiej o nauce prawa karnego
w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej” daje wartościowy obraz polskiej
myśli prawnokarnej na przełomie XIX i XX w., lecz jest to odbicie ograniczone,
zawężone zasadniczo do tytułowego źródła – znanego warszawskiego periodyku
19.
Z przedstawionych powyżej uwag wynika, że badanie tendencji czy nurtów
w polskich naukach penalnych XIX i XX w. przyniosło tylko połowiczne
rezulta-ty. Lepsze są efekty szczegółowych eksploracji historycznoprawnych, o których
będzie mowa w dalszym ciągu tekstu. Tymczasem możliwości badawcze
roz-szerzyły się w ogromnym stopniu. Każdy prawnik czy historyk prawa bez trudu
znajdzie informacje o kierunkach i tematach badań poszczególnych środowisk
uniwersyteckich. Ukazują się one nie tylko na piśmie
20– dziś są stale dostępne
na stronach internetowych uniwersytetów i innych placówek naukowych. Dane
13 P.M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2: 1780–
2012, red. D. Malec, Kraków 2014.
14 Por. Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009, red. A.
Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009; 70 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, red. A. Liszewska, A. Pikulska-Radomska, Łódź 2015; Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. A. Dębiński, W.S. Staszewski, M. Wójcik, Lublin 2008.
15 Por. wyjątkowe, obszerniejsze ujęcia: M. Tarkowski, Wydział Prawa i Nauk Społecznych
Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Gdańsk 2015; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; J. Draus, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007.
16 E. Janiszewska-Talago, Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965. 17 M. Wąsowicz, Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989. 18 A. Lityński, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Katowice 1991. 19 M. Paszkowska, Nauka prawa karnego w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej”
(1873–1918), Warszawa 2010, ss. 284.
20 Por. M. Materniak-Pawłowska, Dyscypliny historycznoprawne na wydziałach prawa i
ad-ministracji, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2013, t. 65, z. 2; D. Janicka, Neuere Rechtsgeschi-chte in Polen in den Jahren 2002–2014, “Zeitschrift für Neuere RechtsgeschiRechtsgeschi-chte” 2015, Nr 37.
te unaoczniają aktualne treści badań nad dziejami nauki prawa i (przynajmniej
potencjalnie) pozwalają na wybór wolnych tematów.
Biblioteki cyfrowe udostępniają coraz więcej źródeł (podręczników,
mono-grafii, rozpraw) z XIX i początków XX w. oraz niemal pełne komplety
czaso-pism, na łamach których publikowali mistrzowie i „rzemieślnicy” nauki prawa
karnego. Do periodyków błyskawicznie i bezpłatnie dostępnych w sieci należą:
„Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” (Kraków 1900–1939, 1945), „Gazeta
Sądowa Warszawska” (Warszawa 1873–1939), „Głos Sądownictwa” (Warszawa
1929–1939), „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego” (Warszawa 1918–1920),
„Przegląd Prawa i Administracji” (Lwów 1892–1939), „Przegląd Sądowy i
Ad-ministracyjny” (Lwów 1876–1892), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i
Socjolo-giczny” (Poznań 1921–1939), „Themis Polska” (Warszawa 1828–1830) i szereg
innych. Wszystkie są skarbnicą artykułów i drobnych prac zasłużonych polskich
karników. Obok nich w sieci bez trudu można znaleźć artykuły i przyczynki z
za-kresu prawa i historii prawa, publikowane w uniwersyteckich zeszytach
nauko-wych. Są one coraz liczniejsze, ponieważ każde czasopismo – dbające o wysoką
pozycję na liście punktowanych periodyków naukowych – zapewnia możliwość
lektury swych zeszytów w Internecie.
Pomiędzy niewiarygodnym postępem w dostępie do źródeł a rozwojem badań
nie ma jak na razie symetrii. Kiedy Stanisław Salmonowicz i Zbigniew
Zdrójkow-ski publikowali swój program badań, wskazali na modelowe opracowanie, które
ukazało się w latach 70. XX w. i wyszło spod pióra specjalistki prawa karnego,
Alicji Grześkowiak. Była to rozprawa o ojcu polskiej nauki prawa karnego –
Ro-mualdzie Hubem (1803–1890) i jego poglądach
21, która po dziś dzień pozostała
wzorcowa. Z góry należy wskazać, że wzorzec ten znalazł wśród historyków prawa
pewne grono kontynuatorów. Koncepcje samego Hubego, profesora prawa karnego
w Warszawie i Petersburgu, twórcy pierwszego systematycznego wykładu części
ogólnej prawa karnego oraz głównego autora rosyjskiego kodeksu karnego z 1845 r.
i jego polskiej wersji z 1847 r.
22– także doczekały się po pewnym czasie kolejnych
przedstawień. Mowa tu głównie o opracowaniach Andrzeja Zębika
23, Wojciecha
Witkowskiego
24, Stefana Pałczyńskiego
25i Krzysztofa Pola
26.
21 A. Grześkowiak, Poglądy Romualda Hubego na karę, „Czasopismo Prawno-Historyczne”
1974, t. 26, z. 2.
22 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 39–42;
K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX w., s. 145–164.
23 A. Zębik, Poglądy Romualda Hubego na przestępstwo, winę i karę, „Acta Universitatis
Lodziensis. Folia Iuridica” 1988, nr 35, s. 195–216.
24 W. Witkowski, Aleksander This i Jan Kanty Wołowski: wybitni prawnicy Królestwa
Polskiego, Lublin 2001, passim.
25 S. Pałczyński, Romualda Hubego teoria działania i czynu. Studium z zakresu podstaw
konstrukcyjnych pierwszego polskiego nowoczesnego systemu prawa karnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2000, nr 2, s. 15–54.
26 K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX w., s. 149–168.
Spośród uczonych środowiska warszawskiego pod zaborami na swoje
opra-cowanie nadal czekają Franciszek Maciejowski (1798–1873), profesor Szkoły
Głównej w Warszawie, oraz Stanisław Budziński (1824–1895), profesor
Cesar-skiego Uniwersytetu WarszawCesar-skiego. Ich biografie można wprawdzie odnaleźć
w wydawnictwach encyklopedycznych czy słownikowych
27, lecz dorobek nadal
czeka na badania i ocenę. Tymczasem Maciejowski, profesor prawa rzymskiego
w Szkole Głównej w Warszawie, zapisał się jako autor znanego wykładu prawa
karnego z 1848 r.
28Budziński z kolei, który uprawiał nie tylko prawo, ale i
kry-tykę literacką, był nauczycielem Edmunda Krzymuskiego oraz autorem
pierw-szego nowoczesnego podręcznika polskiego
29. Na analizę czeka także twórczość
Aleksandra Moldenhawera (1840–1909), sędziego w Królestwie Polskim, oraz
Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), profesora Uniwersytetu
Petersburskie-go, adwokata, publicysty, doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dostępne są wprawdzie ich życiorysy w ujęciach syntetycznych
30, lecz
osiągnię-cia w znacznej mierze pozostają w zapomnieniu. Na marginesie wypada
przypo-mnieć, że Moldenhawer zasłynął jako organizator i rzecznik reformy
więzienni-ctwa oraz autor szeregu rozpraw z prawa karnego wykonawczego
31. Spasowicz
z kolei wszedł do historii prawa nie tylko jako autor podręcznika prawa karnego,
o którego losie pisała Marzenna Paszkowska
32, lecz również jako zaangażowany
publicysta i recenzent prądów i reform prawa karnego z końca XIX w.
33Na skromnym tle badań nad środowiskiem warszawskim lepiej wypadają
prace badawcze nad kręgami naukowymi Krakowa i Lwowa. Do luminarzy
na-uki galicyjskiej należał Edmund Krzymuski (1851–1928), absolwent Cesarskiego
27 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 55–56
(F. Maciejowski), 65–67 (S. Budziński). Leksykon K. Pola nie uwzględnił biogramów tych uczo-nych. Por. jedyny przyczynek: K. Sójka-Zielińska, Kartka z dziejów polskiej myśli prawnokarnej XIX w. Projekt kodeksu karnego S. Budzińskiego, „Studia Iuridica” 1991, nr 19, s. 171–183,
28 F. Maciejowski, Wykład prawa karnego w ogólności z zastosowaniem Kodexu kar
głów-nych i poprawczych z dniem 20 grudnia/1 stycznia 1848 w Królestwie Polskim obowiązującego, Warszawa 1848.
29 S. Budziński, Wykład porównawczy prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1868. Por.
też: idem, Myśli do ułożenia nowego prawa karnego w formie projektu z motywami, Warszawa 1865; idem, Načala ugolovnago prava, Warszawa 1870.
30 W. Sobociński, Moldenhawer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976,
s. 614–617; J. Bardach, Spasowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa – Kra-ków 2002, s. 45–53. Por. tekst o Spasowiczu u K. Pola (Poczet prawniKra-ków polskich XIX–XX w., s. 253–271), biogramu Moldenhawera w tym leksykonie zabrakło.
31 A. Moldenhawer, O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach więziennych, cz. 1–3,
Warszawa 1866–1870. Por. K. Pawlak, Polski biograficzny słownik penitencjarny, Kalisz 2008, s. 64–65.
32 M. Paszkowska, Kartka z dziejów rosyjskiej nauki prawa karnego w XIX wieku. Uczebnik
ugołovnogo prava Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2002, nr 2, s. 101–116.
33 W. Spasowicz, Najnowsze prądy w nauce prawa karnego, Petersburg 1892.
UMCS
Uniwersytetu Warszawskiego, profesor, wielokrotny dziekan i wreszcie rektor
Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w II RP – wybitny członek Komisji
Kodyfikacyj-nej. Jego biografia jest znana z wydawnictw leksykalnych
34, lecz dorobek dawno
nie był analizowany, wyjąwszy kilka artykułów, w tym zwłaszcza opracowania
Andrzeja Zębika i Józefa Koredczuka
35.
Największy i niepodważalny postęp zaznaczył się w badaniach nad życiem
i dziełem Juliusza Makarewicza (1872–1955), wychowanka Uniwersytetu
Jagiel-lońskiego, długoletniego profesora we Lwowie, senatora II Rzeczypospolitej, ojca
pierwszego polskiego nowoczesnego kodeksu karnego z 1932 r.
36Należy
pod-kreślić, że opracowaniem dorobku Makarewicza zajęli się w pierwszej
kolejno-ści karnicy, a nie historycy prawa. Z inicjatywy profesor prawa karnego Alicji
Grześkowiak z KUL-u ukazała się w 2005 r., w 50. rocznicę śmierci czołowego
przedstawiciela polskich nauk penalnych, praca zbiorowa o jego poglądach
37.
Za-wiera ona osobny obszerny rozdział prezentujący biografię uczonego,
sporządzo-ny przez historyka prawa Adama Redzika
38. Okrągła rocznica śmierci Juliusza
Makarewicza przyniosła jeszcze inną publikację pokonferencyjną, w której
spe-cjaliści prawa karnego omówili wybrane aspekty dorobku uczonego. Ta książka,
wydana pod redakcją Ireneusza Nowikowskiego i Pawła Strzelca
39, również
uzu-pełnia wiedzę o twórczości, a nawet biografii lwowskiego profesora
40.
34 Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 191–193; P.M. Żukowski, op. cit., s. 256–258.
Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 467–480.
35 A. Zębik, Przestępstwo, wina i kara w poglądach Edmunda Krzymuskiego, „Acta
Uni-versitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 1985, nr 22, s. 79–95; J. Koredczuk, Edmund Krzymuski jako neokantysta, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2002, nr 2367, s. 259–275. Por. D. Janicka, Spór o teorie kary w dobie klasycznej szkoły prawa karnego na ziemiach polskich i niemieckich w XIX wieku, [w:] Polska Akademia Nauk. Prace Komisji Historii Nauki, red. A. Strzałkowski, t. 2, Kraków 2000, s. 107–126.
36 P.M. Żukowski, op. cit., s. 313–315.
37 Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin
2005. Swoistą kontynuacją tej monografii jest kolejna książka wydana pod red. A. Grześkowiak i jej współpracowników z Katedry Prawa Karnego KUL pt. Kodeks karny z 1932 roku (Lublin 2015), która dotyczy wprawdzie znanej polskiej kodyfikacji, lecz zawiera cały szereg odniesień do koncepcji Makarewicza.
38 A. Redzik, Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, [w:] Prawo karne w poglądach…,
s. 23–92. Uzupełnieniem tego rozdziału jest następująca bezpośrednio po nim (s. 93–117) prezentacja i ocena twórczości naukowej Makarewicza, sporządzona przez G. Rejman (Juliusz Makarewicz – polski uczony na przełomie XIX i XX wieku [1872–1955]). Oboje autorzy wyszli daleko poza skromne ustalenia A. Zolla (Juliusz Makarewicz [1872–1955], [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 275–279), nie mówiąc już o popularnonaukowym ujęciu K. Pola (Poczet prawników polskich, s. 855–878).
39 Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50.
rocz-nicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.
40 A. Redzik, Działalność dydaktyczna Profesora Juliusza Makarewicza, [w:]
Karnopoli-tyczne koncepcje…, s. 71–99; E. Skrętowicz, P. Strzelec, Ostatnie lata życia Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopolityczne koncepcje…, s. 101–106.
W następnych latach, ponownie z inicjatywy A. Grześkowiak, opublikowano
reedycje wielu dzieł Makarewicza, w tym jego wydany pierwotnie tylko po
nie-miecku Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy
historyczno-roz-wojowe
41, a ponadto Kodeks karny z komentarzem
42oraz dwa obszerne tomy Prac
rozproszonych
43. Wznowienia dzieł lwowskiego uczonego zasługują na uznanie
tym bardziej, że niektóre zawierają odpowiednie wstępy czy komentarze
44.
Na-leży mieć nadzieję, że ich udostępnienie stanie się okazją dla nowych badań nad
koncepcjami Makarewicza. Są na tym polu szerokie i różnorodne możliwości,
czego dowodzą przyczynki historyków prawa: Józefa Koredczuka
45, Mariusza
Mohyluka
46i innych
47. Pisząca te słowa także opublikowała niedawno rozprawę
na temat relacji Makarewicza do jego mentora Franza von Liszta
48.
Na marginesie reedycji dzieł Makarewicza wypada wspomnieć, że
history-cy prawa stosunkowo rzadko przygotowują wznowienia dawnych tekstów
na-ukowych. Inicjatywę w tym zakresie podejmują natomiast niektórzy specjaliści
nauk penalnych, jak np. Jan Widacki
49. Teksty prawnicze budzą wreszcie
zainte-41 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-
-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2009. Edycję otwiera Słowo wstępne A. Grześkowiak (s. 7–9) oraz Wprowadzenie G. Rejman (s. 11–16).
42 Kodeks karny z komentarzem, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2012. Jest to reprint
wyd. 5 z 1938 r., uzupełniony słowem wstępnym A. Grześkowiak (s. III–VI).
43 J. Makarewicz, Prace rozproszone, t. 1: Publikowane w latach 1895–1901, red. nauk.
A. Grześkowiak, Lublin 2010; idem, Prace rozproszone, t. 2: Publikowane w latach 1902–1913, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2012. Publikacje te nie mają szerszych wstępów, natomiast zawierają teksty Makarewicza uporządkowane tematycznie według następującego schematu: filo-zofia prawa, prawo karne i kryminologia, postępowanie karne i judykatura, prace różne (głównie recenzje). W tomie drugim znalazły się również kwestie społeczne.
44 Por. przypisy 41–43.
45 J. Koredczuk, Poglądy Juliusza Makarewicza na zmiany w prawie karnym niemieckim po
1939 roku, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, „Acta Universitatis Wratisla-viensis” 2005, t. 28, s. 379–398.
46 M. Mohyluk, Juliusz Makarewicz o radzieckim prawie karnym, [w:] Między I a III
Rze-cząpospolitą. Kształtowanie europejskiej kultury prawnej. Prace ofiarowane prof. zw. dr. hab. Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Mikołajczyk, A. Drogoń, „Miscellanea Iuridica” 2005, t. 7, s. 218–231.
47 Por. M. Wąsowicz, Kara w polskiej myśli prawniczej w XIX wieku, „Czasopismo
Prawno--Historyczne” 1987, t. 39, z. 1.
48 D. Janicka, Makarewicz a Liszt. Próba analizy porównawczej, „Czasopismo
Prawno-Hi-storyczne” 2015, t. 67, z. 1, s. 107–128. Por. eadem, Kodeks Makarewicza w opiniach niemieckich autorów, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 501–516; eadem, O pionierach nauk krymino-logicznych w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, t. 68, z. 1, s. 29–50.
49 J. Widacki wydał z przedmowami kilka prac Edmunda Krzymuskiego (Szkoła klasyczna
w defensywie, wyb. i przedm. J. Widacki, Kraków 2013; Szkoła pozytywna prawa karnego we Włoszech, przedm. J. Widacki, Kraków 2015; Teoria karna Kanta: ze stanowiska jego ogólnej nauki o rozumie praktycznym, przedm. J. Widacki, Kraków 2013) oraz rozprawę profesora medy-cyny sądowej Leona Wachholza (Rozważania o przyczynach zbrodni, Kraków 2008).
resowanie przedstawicieli innych nauk społecznych niż prawo, np. pedagogów.
Na wzmiankę zasługują w tym miejscu antologie przygotowane i wydane przez
Danutę Raś, obejmujące przede wszystkim opracowania z zakresu kryminologii
i nauki o więziennictwie
50. Chociaż są one pozbawione większych wskazówek
czy komentarzy, demonstrują kwestie i tematy, które roztrząsali uczeni przed 100
czy 200 laty. Od 2015 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest realizowany
zespołowy grant Narodowego Centrum Nauki, którego celem jest przygotowanie
i opublikowanie w 2017 r. dokumentacji historyczno-prawnej w postaci swoistej
antologii fragmentów tekstów luminarzy polskiej nauki prawa karnego,
zaopa-trzonej dodatkowo we wstęp i komentarz
51.
Wracając do charakterystyki właściwych badań historycznoprawnych nad
polską nauką prawa karnego, należy stwierdzić, że znacznie częściej obejmują
one okres dwudziestolecia międzywojennego w Polsce.
Uwagę badaczy przyciągał w ostatnich latach przede wszystkim Wacław
Makowski (1880–1942), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, adwokat,
znako-mity członek Komisji Kodyfikacyjnej, senator i współautor konstytucji
kwietnio-wej
52. Najgłębsze zainteresowanie wzbudziła jego teoria państwa, którą
opraco-wał Grzegorz Ławnikowicz
53. Na temat koncepcji prawnokarnych Makowskiego
w ostatnim czasie wypowiadali się m.in. Andrzej Pasek
54i Mariusz Mohyluk
55.
Monografii doczekał się Bronisław Wróblewski (1888–1941), absolwent
Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor i rektor Uniwersytetu Stefana Batorego
w Wilnie. Niestety, opracowanie wykonane przez Jerzego Kolarzowskiego nie
doczekało się publikacji i jest dostępne tylko w maszynopisie
56. Przyszłych
bada-czy czeka więc niełatwa praca
57. Dorobek Wróblewskiego jest tymczasem
poważ-50 D. Raś, Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży: wybór
tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011; eadem, Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym: wybór tekstów, Kraków 2011.
51 Kierownikiem grantu jest pisząca te słowa, a współwykonawcami: prof. Jerzy Lachowski
(karnik) oraz mgr Maciej Mazurkiewicz (uczestnik studiów doktoranckich w zakresie prawa).
52 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 105–
108. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 1049–1065.
53 G. Ławnikowicz, Między koniecznością państwa a pochwałą autorytaryzmu. Koncepcja
państwa społecznego Wacława Makowskiego, Lublin 2014.
54 A. Pasek, Znaczenie profesora Wacława Makowskiego dla rozwoju polskiego prawa
karnego, [w:] Nauka i nauczanie prawa w dziejach, red. T. Kruszewski, Wrocław 2011, s. 81–90.
55 M. Mohyluk, Wacław Makowski o radzieckim prawie karnym, „Miscellanea Historico-
-Iuridica” 2009, nr 7, s. 85–94.
56 J. Kolarzowski, Myśl prawnicza Bronisława Wróblewskiego, Warszawa 1996
(maszyno-pis, Biblioteka Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego). Por. idem, Definicja i funkcje poli-tyki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica” 1996, t. 31.
57 Por. cząstkowe informacje zebrane przez M. Tarkowskiego (op. cit., s. 97–103, 231–237).
Por. też: K. Buchała, Koncepcja polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Prawnicze” 1983, nr 3, s. 9–19. Biogramu Wróblewskiego zabrakło w leksykonie K. Pola.
ny i interesujący nie tylko dla prawników, ale i dla socjologów
58. Jego oryginalne
koncepcje z zakresu kryminologii czy penologii lub polityki kryminalnej są
za-wiłe, ponieważ mieszczą się na pograniczu kilku dyscyplin społecznych
59.
Nie popadł w zapomnienie Ludwik Dworzak (1900–1941 [?]), uczeń
Maka-rewicza, profesor prawa i procesu karnego oraz polityki kryminalnej, sędzia we
Lwowie i – przez krótki czas – na lubelskim KUL-u
60. W ostatnich latach na
te-mat jego życia i dorobku głos zabrał Adam Redzik
61. To samo można powiedzieć
o kolejnym uczniu Makarewicza – Stanisławie Śliwińskim (1887–1959),
profe-sorze Uniwersytetu Warszawskiego i członku Komisji Kodyfikacyjnej
62, który
pracował naukowo nad prawem i procesem karnym nawet w okresie okupacji
hitlerowskiej, nauczając i publikując podręcznik
63. Pamięć o jego działalności nie
wygasła, chociaż o szerszym zainteresowaniu naukowym jego postacią i
dorob-kiem nie ma na razie mowy
64.
Badaniami objęto natomiast w ostatnim czasie myśl Aleksandra
Mogilni-ckiego (1875–1957), sędziego i adwokata, profesora Uniwersytetu
Warszawskie-go, autora wielu prac z zakresu prawa i procesu karnego
65. Znany jest bogaty
życiorys tego teoretyka i praktyka prawa, członka Komisji Kodyfikacyjnej (gdzie
był głównym referentem ustawy o sądach dla nieletnich i kodeksu postępowania
karnego), więźnia Pawiaka, uczestnika powstania warszawskiego
66. W 2015 r. na
UMCS-ie w Lublinie odbyła się obrona pracy doktorskiej Agaty Grudzińskiej
za-tytułowanej Koncepcje prawne Aleksandra Mogilnickiego. Można przypuszczać,
że doktorat ukaże się wkrótce w druku.
58 Por. U. Moś, Bronisław Wróblewski: przypadek socjologizmu polskiego, [w:] Szkice z
hi-storii socjologii polskiej, red. K. Sowa, Warszawa 1983, s. 136–152.
59 B. Wróblewski, Wstęp do polityki kryminalnej, Wilno 1922; idem, Penologia. Socjologia
kar, t. 1–2, Wilno 1926.
60 Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu…, s. 119–122. K. Pol pominął postać
Dworzaka w swoim leksykonie.
61 A. Redzik, Ludwik Dworzak (1900–1940?) – najbliższy uczeń Juliusza Makarewicza, [w:]
Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczo-wi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007, s. 605–615.
62 Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego…, s. 136–137. 63 Por. S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946.
64 S. Kalinowski, Profesor Stanisław Śliwiński, „Studia Iuridica” 1993, nr 25, s. 135–139;
G. Rejman, Wykłady prof. Stanisława Śliwińskiego w okresie tajnego nauczania (polskie prawo karne materialne), „Studia Iuridica” 1993, nr 25, s. 141–152; M. Cieślak, Spuścizna naukowa Sta-nisława Śliwińskiego, „Sprawozdania Wydziału Nauk Społecznych PAN” 1965, z. 1, s. 39–56. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 1183–1196.
65 A. Mogilnicki, Indywidualizacja kary, Warszawa 1900; idem, Kary dodatkowe: kary
cie-lesne, kary hańbiące, pozbawienie czci i praw, Warszawa 1907; idem, Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916.
66 W. Szczygielski, Mogilnicki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976,
s. 559–562. Por. K. Pol, Poczet prawników polskich, s. 903–914.
Na swojego autora czeka Emil Stanisław Rappaport (1877–1965), absolwent
Uniwersytetu Warszawskiego, adwokat, sędzia, profesor Wolnej Wszechnicy
Pol-skiej, wykładowca we Lwowie, członek Komisji Kodyfikacyjnej II
Rzeczypospo-litej, a po II wojnie światowej – profesor Uniwersytetu Łódzkiego
67. Jego długa,
bogata i różnorodna twórczość, znana swego czasu także za granicą, z pewnością
zasługuje na opracowanie. Jak dotąd pojawiły się tylko przyczynki, między
in-nymi Andrzeja Paska
68.
Odnowiona została pamięć o Leonie Peiperze (1865–1942), doktorze prawa,
który łączył zawód adwokata z działalnością naukową, stając się jednym z
naj-aktywniejszych krytyków i komentatorów prawa karnego II Rzeczypospolitej.
Jego postać i dorobek zostały niedawno przypomniane przez Zenona
Andrze-jewskiego i Adama Redzika
69. To samo można powiedzieć o Józefie Reinholdzie
(1884–1928), przedwcześnie zmarłym profesorze Uniwersytetu Jagiellońskiego,
jednym z twórców polskiej polityki kryminalnej
70. Jego osiągnięcia odświeżył
ostatnio Andrzej Dziadzio
71. Wydobyta z niepamięci została też postać Józefa
Rosenblatta (1853–1917), uczonego i adwokata, profesora Uniwersytetu
Jagielloń-skiego, autora licznych prac z prawa i procesu karnego
72. Niedawno przypomniał
o nim specjalista prawa karnego Jan Widacki
73.
W cieniu pozostaje wyjątkowy uczony Stefan Glaser (1895–1984), profesor
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Uniwersytetu Wileńskiego, zmuszony
po procesie brzeskim do przejścia do adwokatury
74. Ten wybitny specjalista prawa
i procesu karnego, który po wojnie zdecydował się na pozostanie w Belgii, gdzie
stworzono specjalnie dla niego nową katedrę uniwersytecką, wsławił się na
Zacho-dzie jako wybitny specjalista międzynarodowego prawa karnego
75. Zignorowany
w polskim piśmiennictwie epoki PRL-u, nadal czeka na odsłonięcie swego dorobku.
67 70 lat Wydziału Prawa i Administracji…, s. 155–161. Por. K. Pol, Poczet prawników
polskich XIX–XX w., s. 949–968.
68 A. Pasek, Udział profesora Emila Stanisława Rappaporta w pracach Komisji
Kodyfikacyj-nej Rzeczypospolitej Polskiej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2006, nr 2887, s. 261–273.
69 Z. Andrzejewski, A. Redzik, Leon Peiper (1865–1942) – zapomniany wybitny uczony
i adwokat, „Palestra” 2008, nr 1–2, s. 177–190. K. Pol nie umieścił biogramu Peipera w swoim leksykonie.
70 P.M. Żukowski, op. cit., s. 418–419.
71 A. Dziadzio, Józef Reinhold (1884–1928) – „zapomniany” profesor prawa karnego
Uni-wersytetu Jagiellońskiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2014, nr 2, s. 263–272.
72 J. Malec, Rosenblatt, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław – Warszawa –
Kraków 1989–1991, s. 69–71. Por. P.M. Żukowski, op. cit., s. 426–428.
73 Por. J. Widacki, Zapomniany profesor prawa karnego, [w:] Szkice z dziejów prawa karnego
i kryminologii w Krakowie: myśli i ludzie, Kraków 2014, s. 127–159.
74 M. Cieślak, Stefan Glaser (1895–1984), „Państwo i Prawo” 1985, z. 4, s. 104–106 (nekrolog).
Por. M. Tarkowski, op. cit., s. 104–108, 239–243.
75 Wybitni prawnicy na przestrzeni wieków, red. M. Marszał, J. Przygodzki, Wrocław 2006,
s. 229–230. Por. M. Tarkowski, op. cit., s. 104–108, 239–243.
Uzupełniając program badań, nakreślony przed laty przez Stanisława
Sal-monowicza i Zbigniewa Zdrójkowskiego, trzeba zauważyć, że przyszedł już czas
na opracowanie biografii i dorobku młodszych liderów polskiej nauki prawa
kar-nego pierwszej połowy XX w. Można tu wskazać na takie osobistości, jak
Mie-czysław Szerer (1884–1981), adwokat, sędzia i autor wielu oryginalnych prac
76;
Zdzisław Papierkowski (1903–1980), uczeń Makarewicza, wykładowca i sędzia
we Lwowie
77; Jerzy Śliwowski (1907–1983), specjalista prawa karnego i
peniten-cjarnego
78, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; Władysław Wolter (1897–
1986), uczeń Edmunda Krzymuskiego, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego
79.
Spośród wymienionych pewne zainteresowanie wzbudziła twórczość
Mie-czysława Szerera, a właściwie jego prace z zakresu gwarancji praw
obywatel-skich i praworządności oraz dorobek o charakterze socjologicznym
80. Władysław
Wolter stał się bohaterem tomiku pokonferencyjnego, opracowanego przez
kar-ników
81. O innych czołowych przedstawicielach najnowszej nauki prawa karnego
niewiele wiadomo, chociaż pojawiają się pierwsze wycinkowe opracowania
82.
III.
Historycy prawa dostarczyli w ostatnich latach zaledwie kilku większych
opracowań z dziejów nowoczesnej nauki prawa karnego. Nie zabrakło natomiast
przyczynków, a zwłaszcza publikacji o charakterze encyklopedycznym czy
lek-sykalnym. Dzięki nim prawie już nie ma zasłużonych przedstawicieli nauki
pra-wa, którzy byliby zapomniani, chociaż wielu uczonych nadal pozostaje w cieniu.
Polska doktryna prawa karnego przełomu XIX i XX w. oraz pierwszej połowy
XX w. jest jednocześnie przedmiotem zainteresowania i eksploracji karników,
którzy na tym polu uczynili szczególnie wiele dla przypomnienia życia i dorobku
Juliusza Makarewicza. Zaangażowanie specjalistów prawa karnego w badania
76 T. Latos, P. Żukowski, Szerer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 48, z. 2, Warszawa –
Kraków 2012, s. 261–265.
77 Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu…, s. 341–349.
78 Por. A. Michalska-Warias, Jerzy Śliwowski (1907–1983), [w:] Profesorowie Wydziału
Prawa i Administracji UMCS 1949–2009. Księga jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wy-działu Prawa i Administracji UMCS w Lublinie, red. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009, s. 288–301.
79 Por. P.M. Żukowski, op. cit., s. 570–571; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga…, s. 337–345. 80 A. Puchejda, Odpowiedzialność i polityka wolności. Rzecz o Mieczysławie Szererze, [w:]
M. Szerer, Śmiertelni Bogowie. Rzecz o demokracji i dyktaturze, Warszawa 2014; P. Kwiatkowski, Mieczysław Szerer, [w:] Sto lat socjologii polskiej, red. J. Szacki, Warszawa 1995.
81 Seminarium z okazji 110. rocznicy urodzin Profesora Władysława Woltera, red. K. Dyl,
Kraków 2007. Nagranie konferencji jest dostępne w Internecie: www.czpk.pl/index.php/wideo/ czy-istnieje-krakowska-szkola-prawa-karnego [dostęp: 25.01.2016].
82 Por. P. Sendecki, Adwokat profesor Zdzisław Papierkowski (1903–1980) – w 110. rocznicę
urodzin, „Palestra” 2013, nr 3–4, s. 256–261.
nad historią nowoczesnej nauki prawa karnego zasługuje na uznanie, chociaż –
co warto przypomnieć – ich spojrzenie ewidentnie różni się od podejścia
history-ków prawa. Ci ostatni zawsze będą zmierzać do wyjaśnienia genezy i ukazania
szerszego kontekstu danych poglądów, nurtów czy szkół oraz będą je osadzać
w ramach epoki, na tle uwarunkowań społecznych i politycznych.
Niezależnie od Stanisława Salmonowicza i Zbigniewa Zdrójkowskiego
pięk-ną zachętę do podejmowania badań nad historią myśli prawniczej wypowiedziała
Katarzyna Sójka-Zielińska. Przytacza ją w jednej ze swych oryginalnych
mono-grafii historycznoprawnych Wojciech Witkowski. Oto ta celna rada:
Już od dawna pojawiają się postulaty gromadzenia wiedzy o życiu i dziełach ważniejszych postaci z kręgów nauki i praktyki prawa z myślą ocalenia przed zapomnieniem ich dorobku, utrwalenia w świadomości przyszłych generacji więzi z wielkimi tradycjami naszej juryspruden-cji kultywującej w trudnych czasach niewoli poczucie narodowej tożsamości. A w dalszej per-spektywie – całościowej syntezy dziejów polskiej myśli prawniczej83.
Laborare necesse est…
BIBLIOGRAFIA
70 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, red. A. Liszewska, A. Pikulska--Radomska, Łódź 2015.
Andrzejewski Z., Redzik A., Leon Peiper (1865–1942) – zapomniany wybitny uczony i adwokat, „Palestra” 2008, nr 1–2.
Bardach J., Spasowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 41, Warszawa – Kraków 2002. Buchała K., Koncepcja polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia
Praw-nicze” 1983, nr 3.
Budziński S., Myśli do ułożenia nowego prawa karnego w formie projektu z motywami, Warszawa 1865.
Budziński S., Načala ugolovnago prava, Warszawa 1870.
Budziński S., Wykład porównawczy prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1868.
Cieślak M., Spuścizna naukowa Stanisława Śliwińskiego, „Sprawozdania Wydziału Nauk Spo-łecznych PAN” 1965, z. 1.
Cieślak M., Stefan Glaser (1895–1984), „Państwo i Prawo” 1985, z. 4.
Draus J., Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007.
Dziadzio A., Józef Reinhold (1884–1928) – „zapomniany” profesor prawa karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2014, nr 2.
Gardocki L., Prawo karne, wyd. 19, Warszawa 2015.
Grześkowiak A., Poglądy Romualda Hubego na karę, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1974, t. 26, z. 2.
Grześkowiak A., Wiak K., Prawo karne, wyd. 5, Warszawa 2015.
Janicka D., Kodeks Makarewicza w opiniach niemieckich autorów, [w:] Nil nisi veritas. Księga de-dykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016.
83 W. Witkowski, op. cit., s. 10.
Janicka D., Makarewicz a Liszt. Próba analizy porównawczej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2015, t. 67, z. 1.
Janicka D., Neuere Rechtsgeschichte in Polen in den Jahren 2002–2014, “Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte” 2015, Nr 37.
Janicka D., O pionierach nauk kryminologicznych w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, t. 68, z. 1.
Janicka D., Spór o teorie kary w dobie klasycznej szkoły prawa karnego na ziemiach polskich i niemieckich w XIX wieku, [w:] Polska Akademia Nauk. Prace Komisji Historii Nauki, red. A. Strzałkowski, t. 2, Kraków 2000.
Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965. Kalinowski S., Profesor Stanisław Śliwiński, „Studia Iuridica” 1993, nr 25.
Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.
Kodeks karny z 1932 roku, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, M. Gałązka, R.G. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, Lublin 2015.
Kodeks karny z komentarzem, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2012.
Kolarzowski J., Definicja i funkcje polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica” 1996, t. 31.
Kolarzowski J., Myśl prawnicza Bronisława Wróblewskiego, Warszawa 1996 (maszynopis, Biblio-teka Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego).
Koredczuk J., Edmund Krzymuski jako neokantysta, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2002, nr 2367.
Koredczuk J., Poglądy Juliusza Makarewicza na zmiany w prawie karnym niemieckim po 1939 roku, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, „Acta Universitatis Wratisla-viensis” 2005, t. 28.
Krzymuski E., Szkoła klasyczna w defensywie, wyb. i przedm. J. Widacki, Kraków 2013. Krzymuski E., Szkoła pozytywna prawa karnego we Włoszech, przedm. J. Widacki, Kraków 2015. Krzymuski E., Teoria karna Kanta: ze stanowiska jego ogólnej nauki o rozumie praktycznym,
przedm. J. Widacki, Kraków 2013.
Kwiatkowski P., Mieczysław Szerer, [w:] Sto lat socjologii polskiej, red. J. Szacki, Warszawa 1995. Lityński A., Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Katowice 1991.
Ławnikowicz G., Między koniecznością państwa a pochwałą autorytaryzmu. Koncepcja państwa społecznego Wacława Makowskiego, Lublin 2014.
Maciejowski F., Wykład prawa karnego w ogólności z zastosowaniem Kodexu kar głównych i po-prawczych z dniem 20 grudnia/1 stycznia 1848 w Królestwie Polskim obowiązującego, War-szawa 1848.
Makarewicz J., Prace rozproszone, t. 1: Publikowane w latach 1895–1901, red. nauk. A. Grześko-wiak, Lublin 2010.
Makarewicz J., Prace rozproszone, t. 2: Publikowane w latach 1902–1913, red. nauk. A. Grześko-wiak, Lublin 2012.
Makarewicz J., Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Lublin 2009.
Malec J., Rosenblatt, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław – Warszawa – Kraków 1989–1991.
Marek A., Prawo karne, wyd. 10, Warszawa 2011.
Materniak-Pawłowska M., Dyscypliny historycznoprawne na wydziałach prawa i administracji, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2013, t. 65, z. 2.
Michalska-Warias A., Jerzy Śliwowski (1907–1983), [w:] Profesorowie Wydziału Prawa i Admini-stracji UMCS 1949–2009. Księga jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie, red. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009.
Mogilnicki A., Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916. Mogilnicki A., Indywidualizacja kary, Warszawa 1900.
Mogilnicki A., Kary dodatkowe: kary cielesne, kary hańbiące, pozbawienie czci i praw, Warsza-wa 1907.
Mohyluk M., Juliusz Makarewicz o radzieckim prawie karnym, [w:] Między I a III Rzecząpo-spolitą. Kształtowanie europejskiej kultury prawnej. Prace ofiarowane prof. zw. dr. hab. Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Mikołajczyk, A. Drogoń, „Miscellanea Iuridica” 2005, t. 7.
Mohyluk M., Wacław Makowski o radzieckim prawie karnym, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2009, nr 7.
Moldenhawer A., O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach więziennych, cz. 1–3, Warszawa 1866–1870.
Moś U., Bronisław Wróblewski: przypadek socjologizmu polskiego, [w:] Szkice z historii socjolo-gii polskiej, red. K. Sowa, Warszawa 1983.
Pałczyński S., Romualda Hubego teoria działania i czynu. Studium z zakresu podstaw konstruk-cyjnych pierwszego polskiego nowoczesnego systemu prawa karnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2000, nr 2.
Pasek A., Udział profesora Emila Stanisława Rappaporta w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rze-czypospolitej Polskiej, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2006, nr 2887.
Pasek A., Znaczenie profesora Wacława Makowskiego dla rozwoju polskiego prawa karnego, [w:] Nauka i nauczanie prawa w dziejach, red. T. Kruszewski, Wrocław 2011.
Paszkowska M., Kartka z dziejów rosyjskiej nauki prawa karnego w XIX wieku. Uczebnik ugo-łovnogo prava Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2002, nr 2.
Paszkowska M., Nauka prawa karnego w środowisku „Gazety Sądowej Warszawskiej” (1873– 1918), Warszawa 2010.
Pawlak K., Polski biograficzny słownik penitencjarny, Kalisz 2008.
Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001.
Pol K., Poczet prawników polskich, Warszawa 2000.
Pol K., Poczet prawników polskich XIX–XX w., uzup. i popr. A. Redzik, wyd. 2, Warszawa 2011. Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005. Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. A. Dębiński, W.S. Staszewski,
M. Wójcik, Lublin 2008.
Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009, red. A. Przyborowska-Klim-czak, Lublin 2009.
Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008.
Puchejda A., Odpowiedzialność i polityka wolności. Rzecz o Mieczysławie Szererze, [w:] M. Sze-rer, Śmiertelni Bogowie. Rzecz o demokracji i dyktaturze, Warszawa 2014.
Raś D., Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym: wybór tekstów, Kraków 2011.
Raś D., Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży: wybór tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011.
Redzik A., Działalność dydaktyczna Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopolityczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.
Redzik A., Ludwik Dworzak (1900–1940?) – najbliższy uczeń Juliusza Makarewicza, [w:] Proble-my stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczo-wi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007.
Redzik A., Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, [w:] Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005.
Redzik A., Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006.
Rejman G., Juliusz Makarewicz – polski uczony na przełomie XIX i XX wieku (1872–1955), [w:] Pra-wo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak, Lublin 2005. Rejman G., Wykłady prof. Stanisława Śliwińskiego w okresie tajnego nauczania (polskie prawo
karne materialne), „Studia Iuridica” 1993, nr 25.
Salmonowicz S., Zdrójkowski Z., Uwagi o programie badań nad historią prawa karnego w Pol-sce, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1981, nr 14.
Seminarium z okazji 110. rocznicy urodzin Profesora Władysława Woltera, red. K. Dyl, Kraków 2007.
Sendecki P., Adwokat profesor Zdzisław Papierkowski (1903–1980) – w 110. rocznicę urodzin, „Palestra” 2013, nr 3–4.
Skrętowicz E., Strzelec P., Ostatnie lata życia Profesora Juliusza Makarewicza, [w:] Karnopoli-tyczne koncepcje profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocznicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin 2006.
Sobociński W., Moldenhawer, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław 1976. Sójka-Zielińska K., Historia prawa, wyd. 15, Warszawa 2015.
Spasowicz W., Najnowsze prądy w nauce prawa karnego, Petersburg 1892. Sygit B., Historia prawa kryminalnego, Toruń 2007.
Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946. Świda W., Prawo karne, Warszawa 1989.
Tarkowski M., Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w la-tach 1919–1939, Gdańsk 2015.
Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000.
Wachholz L., Rozważania o przyczynach zbrodni, Kraków 2008. Warylewski J., Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Gdańsk 2007.
Warylewski J., Kierunki i szkoły w nauce prawa karnego, [w:] System prawa karnego, t. 1: Zagad-nienia ogólne, red. A. Marek, Warszawa 2010.
Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2015.
Wąsowicz M., Kara w polskiej myśli prawniczej w XIX wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1987, t. 39, z. 1.
Wąsowicz M., Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989.
Widacki J., Zapomniany profesor prawa karnego, [w:] Szkice z dziejów prawa karnego i krymino-logii w Krakowie: myśli i ludzie, Kraków 2014.
Witkowski W., Aleksander This i Jan Kanty Wołowski: wybitni prawnicy Królestwa Polskiego, Lublin 2001.
Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne: część ogólna, wyd. 2, Kraków 2013. Wróblewski B., Penologia. Socjologia kar, t. 1–2, Wilno 1926.
Wróblewski B., Wstęp do polityki kryminalnej, Wilno 1922.
Wybitni prawnicy na przestrzeni wieków, red. M. Marszał, J. Przygodzki, Wrocław 2006. Zębik A., Poglądy Romualda Hubego na przestępstwo, winę i karę, „Acta Universitatis
Lodzien-sis. Folia Iuridica” 1988, nr 35.
Zębik A., Przestępstwo, wina i kara w poglądach Edmunda Krzymuskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 1985, nr 22.
Zoll A., Juliusz Makarewicz (1872–1955), [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000.
Żukowski P.M., Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2: 1780–2012, red. D. Malec, Kraków 2014.
SUMMARY
The article presents and evaluates the state of research concerning the history of modern criminal law science in Poland. The author indicates that these studies have been conducted by legal historians and criminal law experts. Over the last 30 years, there appeared a number of historical and legal contributions to the biographies and works of distinguished Polish lawyers of the 19th and early 20th centuries. In addition, criminal lawyers published a monograph on the most
eminent Polish scholar – Juliusz Makarewicz. They also contributed to re-edition of many works by Makarewicz.
Keywords: criminal law of the 19th–20th century; criminal law science in Poland; Polish
academic literature