C
ZES£AWO
KO£ÓWBia³owieski Park Narodowy
Park Pa³acowy 5, 17-230 Bia³owie¿a e-mail: bpn@bpn.com.pl
ZNACZENIE BIA£OWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO DLA BADAÑ NAUKOWYCH
POWSTANIE I ROZWÓJ BIA£OWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO
29 grudnia 1921 r. w Departamencie Le-œnictwa w ówczesnym Ministerstwie Rolnic-twa i Dóbr Pañstwowych odby³a siê konferen-cja poœwiêcona ochronie przyrody w Puszczy Bia³owieskiej. W jej wyniku postanowiono utworzyæ w stra¿y Browskiej w Puszczy Bia³owieskiej leœnictwo „Rezerwat”, które mia³o funkcjonowaæ w ramach administracji Lasów Pañstwowych, podlegaj¹c bezpoœred-nio Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Bia³owie-¿y.
Nowa jednostka, pod wzglêdem wartoœci chronionych ekosystemów i przyjêtej formy ich ochrony, spe³nia dzisiejsze wymogi obsza-ru chronionego kategorii II IUCN, a wiêc parku narodowego. Z tego te¿ wzglêdu dzieñ 29 grudnia 1921 r. uwa¿a siê za pocz¹tek Bia³owieskiego Parku Narodowego. Dziêki temu Polska sta³a siê czwartym pañstwem w Europie (po Szwecji, Hiszpanii i Szwajcarii ), w którym utworzono park narodowy.
Utworzenie parku by³o wynikiem starañ grupy przyrodników z prof. W³adys³awem Sza-ferem na czele, którzy ju¿ w kwietniu 1919 r., w trosce o ¿ubra, zorganizowali wyprawê do Puszczy Bia³owieskiej. ¯ubra wprawdzie nie zastano, lecz wœród uczestników zrodzi³a siê myœl o koniecznoœci ochrony fragmentu Pusz-czy w formie du¿ego rezerwatu leœnego lub parku narodowego.
Przedstawiony w³adzom w 1920 r. projekt sta³ siê podstaw¹ utworzenia leœnictwa „Rezer-wat” o powierzchni 4594,56 ha z tego 1 061,11 ha objêto ochron¹ œcis³¹.
Kolejnymi etapami rozwoju parku by³y: — 13 kwietnia 1924 r. — podniesienie rangi
nowej jednostki do nadleœnictwa o tej sa-mej nazwie;
— 1 stycznia 1929 r. — objêcie ca³ego obszaru nadleœnictwa ochron¹ œcis³¹;
— 4 sierpnia 1932 r. — powo³anie przez Mini-stra Rolnictwa i Reform Rolnych jednostki administracyjnej szczególnej „Park Narodo-wy w Bia³owie¿y” — podporz¹dkowanej nadal Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Bia³owie¿y. Opiekê naukow¹ nad now¹ jed-nostk¹ sprawuje Oddzia³ Rezerwatów In-stytutu Badawczego Lasów Pañstwowych w Warszawie;
— 21 listopada 1947 r. w oparciu o ustawê o ochronie przyrody z 1934 r. Rada Ministrów powo³uje Bia³owieski Park Narodowy; — 26 paŸdziernika 1996 r. — powiêkszenie
Bia³owieskiego Parku Narodowego do ³¹cznej powierzchni 10 501,95 ha, przez przy³¹czenie czêœci nadleœnictw Bia³owie¿a i Browsk. Wokó³ parku utworzono otulinê o powierzchni — 3224,26 ha obejmuj¹c¹ wy³¹cznie lasy nadleœnictw Browsk i Bia³owie¿a.
Numer 4
(257)
BIA£OWIESKI PARK NARODOWY JAKO OBIEKT BADAWCZY
G³ównym obiektem Parku jest Obszar Ochrony Œcis³ej (4747,17 ha), po³o¿ony na pó³noc od wsi Bia³owie¿a w wid³ach rzek Hwo-Ÿna i Narewka. Lasy przy³¹czone do Parku w 1996 r. tworz¹ Obrêb Ochronny „HwoŸna” na którego terenie wykonuje siê zabiegi ochrony czynnej. W sk³ad Parku wchodzi te¿ Oœrodek Hodowlii ¯ubrów, którego pracownicy spra-wuj¹ nadzór nad wolnym stadem ¿ubrów w polskiej czêœci Puszczy Bia³owieskiej. Czêœci¹ Parku jest te¿ Park Pa³acowy wpisany do reje-stru przez w³adze konserwatorskie jako zabyt-kowe za³o¿enie parzabyt-kowe. Od wschodu, po-przez granicê pañstwow¹, Bia³owieski Park Na-rodowy graniczy z bia³oruskim Pañstwowym Parkiem Narodowym „Bie³awie¿skaja Pusz-cza”, zaœ od pó³nocy, zachodu i czêœciowo od po³udnia z lasami Leœnego Kompleksu Promo-cyjnego „Lasy Puszczy Bia³owieskiej”, dodatko-wo od po³udnia z Polan¹ Bia³owiesk¹.
Tak wiêc, dziêki dalekowzrocznym i œmia³ym decyzjom podjêtym u zarania Drugiej Rzeczpospolitej uda³o siê zachowaæ czêœæ Puszczy Bia³owieskiej, stanowi¹c¹ najlepiej za-chowany fragment nizinnych lasów strefy bo-reonemoralnej Europy. S¹ to lasy pochodzenia naturalnego, ukszta³towane bez bezpoœrednie-go wp³ywu cz³owieka, o cechach lasów pier-wotnych. Cechuje je skomplikowana struktura przestrzenna, wiekowa i gatunkowa, a tak¿e nies³ychane bogactwo œrodowisk ¿ycia, a co za tym idzie bogactwo flory i fauny. Z tego te¿ wzglêdu w 1979 r. Obszar Ochrony Œcis³ej BPN, jako jedyny obiekt przyrodniczy w Pol-sce, uzyska³ status Obiektu Dziedzictwa Œwia-towego. W 1992 r. Komitet d/s Dziedzictwa Œwiatowego rozszerzy³ ten status na przyleg³y fragment bia³oruskiego parku narodowego „Bie³awie¿skaja Puszcza” objêty ochron¹ œcis³¹. W ten sposób powsta³ jeden z oœmiu na œwie-cie, a czwarty w Europie transgraniczny, pol-sko-bia³oruski obiekt Dziedzictwa Œwiatowe-go. Nale¿y dodaæ, ¿e od 1977 r. Bia³owieski Park Narodowy jest Œwiatowym Rezerwatem Biosfery, a w 1996 r. jako pierwszy w Polsce park narodowy, zosta³ wyró¿niony Dyplomem Europy.
Powstanie parku narodowego sprzyja³o wszechstronnym badaniom naukowym i po-wstaniu w Bia³owie¿y sta³ych placówek nauko-wych. Pierwsza z nich powsta³a ju¿ w 1930 r. Obecnie dzia³aj¹ w Bia³owie¿y cztery placówki naukowe, a mianowicie: Zak³ad Lasów
Natural-nych Instytutu Badawczego Leœnictwa, Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego oraz Pracownia Demografii Roœlin Instytutu Botaniki PAN. W samym parku dzia³a niewielka pracownia naukowa. Badania w parku pro-wadz¹ te¿ liczne placówki naukowe z ca³ej Pol-ski. W ostatnich latach prowadzi siê po oko³o 70 tematów badawczych rocznie.
W Bia³owie¿y redagowane s¹ czasopisma naukowe: „Acta Theriologica” (wydawca: Zak³ad Badania Ssaków PAN), „Phytocoenosis” (wydawca: Bia³owieska Stacja Geobotaniczna UW) oraz „Parki Narodowe i Rezerwaty Przyro-dy” (wydawca: Bia³owieski Park Narodowy) Park wydaje te¿ „Ksiêgê Rodowodow¹ ¯ubrów” rejestruj¹c¹ œwiatow¹ populacjê tego gatunku. Do chwili obecnej opublikowano po-nad 2 300 publikacji prezentuj¹cych ÿwyniki oryginalnych badañ z terenu parku. Orygina³y lub kopie tych publikacji gromadzone s¹ w ksiêgozbiorze naukowym Parku. Park groma-dzi te¿ dane dotycz¹ce bibliografii Puszczy Bia³owieskiej. Ukaza³o siê dot¹d 5 tomów tej bibliografii obejmuj¹cych materia³ do koñca 1990 r. (KARPIÑSKIi OKO£ÓW1969; OKO£ÓW 1976, 1983, 1991, 1997). Pozosta³e dane w for-mie katalogu s¹ uzupe³niane na bie¿¹co.
Specyfika Bia³owieskiego Parku Narodowe-go jako obiektu badawczeNarodowe-go wynika z: — wyj¹tkowego stanu zachowania
ekosyste-mów, zw³aszcza leœnych, które w minimal-nym stopniu uleg³y zniekszta³ceniu wsku-tek dzia³alnoœci cz³owieka. Osiemdziesi¹t lat ochrony œcis³ej pozwoli³o na regenera-cjê skutków dzia³alnoœci cz³owieka w ubieg³ych okresach;
— wielkiej wewnêtrznej z³o¿onoœci lasów Par-ku, skomplikowanej struktury przestrzen-nej oraz du¿ej stabilnoœci w tym odporno-œci na zewnêtrzne wp³ywy antropogenne. Zbiorowiska leœne obejmuj¹ ca³y zakres fi-tosocjologicznego zró¿nicowania, zacho-wa³y siê tu kompleksy przestrzenne, cha-rakterystyczne dla lasów naturalnych tej czêœci Europy;
— skomplikowanej struktury przestrzennej ekosystemów leœnych stwarzaj¹cej du¿¹ ró¿norodnoœæ mikroœrodowisk i nisz ekolo-gicznych, co sprzyja bogactwu flory i fauny. W Parku wystêpuj¹ liczne zagro¿one i rzad-kie gatunki roœlin, grzybów i zwierz¹t, w tym liczne relikty lasu pierwotnego, a tak¿e
siedliska ujête w dyrektywie siedliskowej Unii Europejskiej. Nale¿y dodaæ, ¿e ekolo-gia wielu gatunków roœlin i zwierz¹t zacho-wa³a cechy charakterystyczne dla lasów pierwotnych;
— utrzymywania ochrony œcis³ej w g³ównym obiekcie parku, co stwarza unikatowe mo-¿liwoœci realizacji wieloletnich programów badawczych, opartych o sta³e powierzch-nie badawcze i pozwala na œledzepowierzch-nie szere-gu zjawisk i procesów zachodz¹cych w eko-systemach leœnych w ci¹gu wielu lat; — szczególnego po³o¿enia Puszczy
Bia³owie-skiej przy granicy; naturalnego zasiêgu licz-nych gatunków roœlin, grzybów i zwierz¹t oraz typów roœlinnoœci;
— obecnoœci na terenie Parku ekosystemów które do 1996 r. by³y poddane gospodarce
leœnej. Nadto Park s¹siaduje z lasami Leœne-go Kompleksu PromocyjneLeœne-go „Lasy Pusz-czy Bia³owieskiej”, na terenie którego znaj-duje siê 20 rezerwatów o ró¿nym charakte-rze i sposobie ochrony. Stwarza to mo¿li-woœæ badania przebiegu szeregu zjawisk i procesów w lasach naturalnych, zbli¿-onych do lasu pierwotnego, lasach zago-spodarowanych, jak te¿ poddanych ochro-nie w ró¿nym stopniu;
— s¹siedztwa z Pañstwowym Parkiem Naro-dowym „Bie³awie¿skaja Puszcza”, obej-muj¹cym ca³¹ wschodni¹ czêœæ Puszczy Bia³owieskiej (87 500 ha), co pozwala na prowadzenie badañ porównawczych nad zjawiskami i procesami zachodz¹cymi w dwu parkach narodowych o ró¿nym sposo-bie zagospodarowania i ochrony.
PRZYK£ADY BADAÑ WYKONANYCH NA TERENIE BPN
Od czasu powstania parku trwa³y badania nad inwentarzem flory i fauny samego Parku, jak i ca³ej Puszczy Bia³owieskiej. Obecnie dys-ponujemy kompletnymi danymi o florze roœlin naczyniowych (SOKO£OWSKI1995), porostów (CIEŒLIÑSKIi TOBOLEWSKI1988), a tak¿e szere-gu grup roœlin zarodnikowych. Istnieje pe³ny wykaz zbiorowisk roœlinnych, w tym mapa zbiorowisk leœnych (SOKO£OWSKI 1995, KWIATKOWSKI 1994).
Wieloletnie badania nad poszczególnymi grupami systematycznymi œwiata zwierz¹t da³y pe³ny wykaz fauny ssaków, ptaków i pozo-sta³ych krêgowców parku, jak te¿ wykazy licz-nych grup bezkrêgowców. W 2001 r. ukaza³ siê drukiem „Katalog fauny Puszczy Bia³owie-skiej”, opracowany przez 101 autorów z 4 kra-jów, który to katalog zawiera zweryfikowany wykaz 11 564 gatunków zwierz¹t, poczynaj¹c od pierwotniaków, a na ¿ubrze koñcz¹c (GUTOWSKIi JAROSZEWICZ 2001).
Z innych badañ warto wymieniæ opracowa-nie gleb wraz z map¹ (PRUSINKIEWICZ i MICHALCZUK1998), a tak¿e inwentaryzacjê sie-dlisk i drzewostanów, wraz z map¹ (MICHALCZUK 2001). W wyniku ponad 50-let-niego funkcjonowania stacji meteorologicznej zebrano dane dotycz¹ce charakterystyki klima-tu. Z tej dziedziny na uwagê zas³uguj¹ badania mikroklimatyczne lasu i opracowanie do-tycz¹ce modyfikuj¹cej funkcji lasu w
odniesie-niu do temperatury powietrza (OLSZEWSKI 1986).
Na szczególne podkreœlenie zas³uguj¹ licz-ne badania wieloletnie realizowalicz-ne w parku, czêsto nieprzerwanie przez ponad 50 lat. I tak, 24-letnie badania fenologiczne na sta³ych po-wierzchniach w latach 1963–1986 pos³u¿y³y do opracowania atlasu fenologicznego zbioro-wisk i gatunków leœnych (FALIÑSKI2001). Wy-kazano, ¿e poszczególne zbiorowiska leœne po-siadaj¹ w³asny, powtarzany ka¿dego roku, typ rozwoju w sensie indywidualnoœci fenologicz-nej. Co wiêcej, okazuje siê, ¿e wewn¹trz zbioro-wiska gr¹du (Tilio-Carpinetum) istnieje zró¿-nicowanie fenologiczne odpowiadaj¹ce po-szczególnym podzespo³om.
Przyk³adem kompleksowych badañ roœlin zarodnikowych mo¿e byæ program CRYPTO, realizowany w latach 1987–1996 z inicjatywy Bia³owieskiej Stacji Geobotanicznej UW. Bada-nia prowadzono na sta³ej ÿpowierzchni 144 ha. Wykazano 1862 gatunki roœlin zarodnikowych, w tym: 1 380 gatunków grzybów, 156 gatun-ków aerofitycznych glonów, 104 gatunki mchów i 41 gatunków porostów.
Nale¿y dodaæ, ¿e, ze wzglêdu na brak spe-cjalistów, nie wszystkie grupy roœlin zarodni-kowych (np. grzybów) by³y badane (FALIÑSKIi MU£ENKO 1992, 1995, 1996, 1997).
Najstarsze, wieloletnie badania realizowa-ne w BPN przez Katedrê Hodowli Lasu SGGW
trwaj¹ od 1936 r. i dotycz¹ rozwoju natural-nych drzewostanów rozwijaj¹cych siê bez bez-poœredniego wp³ywu cz³owieka (BERNADZKIi wspó³aut. 1998). Na piêciu transektach doko-nywane s¹ pomiary pierœnicy (œrednica pnia drzewa na wysokoœci ok. 1,3 m od powierzchni ziemi) wraz z kartowaniem drzew (nanoszenie na mapach rozmieszczenia drzew) w regular-nych odstêpach czasu, ostatnio co 10 lat. Celem badañ jest okreœlenie zmian sk³adu gatunkowe-go drzewostanu w konkretnych drzewosta-nach, okreœlenie intensywnoœci obumierania i dorastania drzew oraz odtworzenie dynamiki faz rozwojowych w przesz³oœci.
Badania nad sukcesj¹, regeneracj¹ i fluktu-acj¹ w ekosystemach leœnych oraz rol¹ pionier-skich gatunków drzew lekkonasiennych wyka-za³y m. in., ¿e wierzba iwa kolonizuje wszelkie luki w drzewostanie. Iwa zamiera, gdy drzewo-stan siê zregeneruje, z regu³y w wieku 50–60 lat, przy czym okazy ¿eñskie zamieraj¹ szybciej. W ci¹gu 19 lat obserwacji uleg³a przemianie proporcja p³ci z 1:1,5 na 1:1 (FALIÑSKI 1997). Ustalono te¿, ¿e w przypadku gr¹du, do powro-tu lasu na terenie odlesionym wskutek sukcesji wtórnej potrzeba 60 lat. Jednak¿e, dla odtwo-rzenia pe³nego sk³adu gatunkowego i struktury przestrzennej charakterystycznej dla lasu natu-ralnego potrzeba 350 lat. Dla ³êgu olszowo-je-sionowego okresy te wynosz¹ odpowiednio 80 i 150 lat, a dla olsu 80 i 100 lat (FALIÑSKI1986).
Od 1974 r. badano procesy populacyjne ro-œlin w trakcie sukcesji lasu na porzuconych ³¹kach koœnych. Wykazano: (i) zmiany ró¿no-rodnoœci i zmiennoœci sk³adu gatunkowego oraz biologiczne mechanizmy zmiany gatun-ków, (ii) demografiê promotorów sukcesji (FALIÑSKA 1991).
Poczynaj¹c od 1975 r. zespó³ ornitologów z Wroc³awia pod kierunkiem prof. Ludwika To-mia³ojcia realizuje sta³e badania fauny ptaków lêgowych na sta³ych powierzchniach w trzech typach zbiorowisk lasu naturalnego. Stwierdzo-no stosunkowo niewielkie zagêszczenie w po-równaniu z lasami gospodarczymi du¿¹ ró¿no-rodnoœæ gatunkow¹ oraz zachowanie
pierwot-nych cech ekologii lêgowej i behavioru u po-szczególnych gatunków. Ponadto obserwuje siê wysokie straty lêgowe spowodowane presj¹ drapie¿ników (TOMIA£OJÆ i WESO£OWSKI 1990,1996; WESO£OWSKI i TOMIA£OJÆ 1995).
Przyk³adem badañ wieloletnich s¹ badania nad dynamik¹ drobnych ssaków, prowadzone od 1946 r. na sta³ych powierzchniach przez Zak³ad Badania Ssaków PAN (PUCEK i wspó³aut. 1993). Poczynaj¹c od 1991 r. zak³ad ten prowadzi badania nad ssakami drapie¿ny-mi. Pocz¹tkowo dotyczy³y one wilka i rysia, przy czym by³ to jeden z pierwszych projektów badawczych, w którym uda³o siê obj¹æ tak polsk¹, jak i bia³orusk¹ czêœæ Puszczy Bia³owie-skiej. Kolejno objêto badaniami tak¿e kunê leœn¹, tchórza, ³asicê, a ostatnio jenota i borsu-ka (JÊDRZEJEWSKA i JÊDZEJEWSKI 2001).
Dobrym przyk³adem wieloletnich badañ realizowanych w BPN mog¹ byæ prace nad ¿u-brem. Równolegle do udanej restytucji tego ga-tunku, trwa³y prace nad ró¿nymi aspektami morfologii, anatomii, fizjologii, ekologii i be-havioru ¿ubra. Pocz¹tkowo badania te prowa-dzono oddzielnie w obydwu czêœciach Puszczy Bia³owieskiej, przy czym stosowano ró¿n¹ me-todykê. Dopiero od 1993 r. badania prowadzo-no wspólnie, co pozwoli³o m. in. na stwierdze-nie ró¿nicy w przestrzennym rozmieszczeniu ¿ubrów w obydwu czêœciach Puszczy, wyni-kaj¹cej z ró¿nego sposobu zagospodarowania. (KRASIÑSKI i wspó³aut. 1994, 1999).
Przedstawione wy¿ej badania to tylko przyk³ady potwierdzaj¹ce wyj¹tkowe znacze-nie Bia³owieskiego Parku Narodowego dla ba-dañ naukowych. Wiele z nich to prace pionier-skie, nie tylko w skali Polski, lecz i w skali miê-dzynarodowej. Przyk³adem tych ostatnich mo¿e byæ stwierdzenie zmian wymiarów cza-szki ryjówkowatych znane w nauce œwiatowej jako „zjawisko Dehnela” (DEHNEL 1949), czy badania prowadzone przez pierwszego kie-rownika Parku, prof. Józefa Paczoskiego, które da³y podstawy nowej ga³êzi wiedzy — „fitoso-cjologii” (PACZOSKI 1930).
THE VALUE OF BIA£OWIE¯A NATIONAL PARK FOR THE DEVELOPMENT OF BIOLOGICAL SCIENCES
S u m m a r y Bia³owie¿a National Park has been explored by
re-searches since its very beginning. The role of the Park for the development of biological sciences is based on very good preservation of forest ecosystems, which
have retained their primeval character. These woodstands have a very complicated spatial structure, and biodiversity of their fungi, flora and fauna are ex-tremely rich. As soon as in 1930’ties the first scientific
institution was developed in Bia³owie¿a: a branch of the State Forest Research Institute. After World War II were founded: Mammal Research Institute of Polish Academy of Sciences (PAS), Bia³owie¿a Geobotanical Station of Warsaw University, and Laboratory of Plants Demography of Botanical Institute of PAS. The most important are long-term studies based on permanent plots, and monitoring of natural processes
progress-ing in the forest ecosystems. The oldest research plots were established as early as in 1936. The bibliography of Bia³owie¿a National Park studies is composed of 2300 original articles and books. A lot of them were pi-oneering research works on the national and interna-tional scale.
LITERATURA
BERNADZKIE., BOLIBOKL., BRZEZIECKIB., ZAJ¥CZKOWSKIJ., ¯YBURAH.,1996. Rozwój drzewostanów natural-nych Bia³owieskiego Parku Narodowego w okre-sie od 1936 do 1996 roku. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa.
CIEŒLIÑSKIS., TOBOLEWSKIZ., 1988. Porosty (Lichenes) Puszczy Bia³owieskiej i jej zachodniego przedpo-la. Phytocoenosis (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 1, 1–216.
DEHNELA., 1949. Badania nad rodzajem Sorex. Ann.
UMCS S.C, 4, 17–102.
FALIÑSKA K., 1991. Plant demography in vegetation succession. Kluvier Ac. Publ., Dordrecht.
FALIÑSKIJ. B., 1986. Vegetation dynamics in temperate
lowland primeval forests. W. Junk Publ., Dor-drecht.
FALIÑSKIJ. B., 1997. Declines in populations of Salix ca-prea L. during forest regeneration after strong herbivorous pressure. Acta Soc. Bot. Pol. 66, 87–100.
FALIÑSKIJ. B., 2001. Phytophenological atlas of the fo-rest communities and species of Bia³owie¿a Na-tional Park. Phytocoenosis (N.S.) 13, Arch. Geobot. 8, 1–176.
FALIÑSKIJ. B., MU£ENKOW. (red.) 1992. Cryptogamous
plants in the forest communities of Bia³owie¿a National Park. Phytocoenosis 4 (N.S.), Arch. Geobot. 3, 1–48.
FALIÑSKIJ. B., MU£ENKOW. (red.) 1995. Cryptogamous
plants in the forest communities of Bia³owie¿a National Park. Phytocoenosis 7 (N.S.), Arch. Geobot. 7, 1–176.
FALIÑSKIJ. B., MU£ENKOW. (red.) 1996. Cryptogamous plants in the forest communities of Bia³owie¿a National Park. Phytocoenosis 8 (N.S.), Arch. Geobot. 6, 1–223.
FALIÑSKIJ. B., MU£ENKOW. (red.) 1997. Cryptogamous plants in the forest communities of Bia³owie¿a National Park. Phytocoenosis 9 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 7, 1–552.
GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZB., 2001. Katalog fauny Puszczy Bia³owieskiej. Inst. Bad. Leœn. Warszawa. JÊDRZEJEWSKA B., JÊDRZEJEWSKI W., 2001. Ekologia
zwierz¹t drapie¿nych Puszczy Bia³owieskiej. PWN, Warszawa.
KARPIÑSKI J. J., OKO£ÓW C., 1969. Bibliografia Bia³owieska (do koñca 1996 r.). Min. Leœn. i Przem. Drz., Warszawa.
KRASIÑSKI Z. A., BUNEVICHA. N., KRASIÑSKA M., 1994. Charakterystyka populacji ¿ubra nizinnego w
polskiej i bia³oruskiej czêœci Puszczy Bia³owie-skiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 13, 25–67.
KRASIÑSKIZ.A., KRASIÑSKAM., BUNEVICHA.N., 1999. Wol-ne populacje ¿ubrów nizinnych w Puszczy Bia³owieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 18, 3–21. KWIATKOWSKIW., 1994. Krajobrazy roœlinne Puszczy
Bia³owieskiej. Phytocoenosis 6 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 6, 35–88.
MICHALCZUK C. 2001. Siedliska i drzewostany Bia³owieskiego Parku Narodowego, Phytocoeno-sis 13 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 13, 1–22. OKO£ÓWC., 1976. Bibliografia Puszczy Bia³owieskiej.
Cz. II 67–72, BPN, Bia³owie¿a.
OKO£ÓWC., 1983. Bibliografia Puszczy Bia³owieskiej. Cz. III. 73–80, BPN, Bia³owie¿a.
OKO£ÓWC., 1991. Bibliografia Puszczy Bia³owieskiej. Cz. IV, 81–85, BPN, Bia³owie¿a.
OKO£ÓWC., 1997. Bibliografia Puszczy Bia³owieskiej. Cz. V. 86–90, BPN, Bia³owie¿a.
OLSZEWSKIJ. L., 1986. Rola ekosystemów leœnych w mo-dyfikacji klimatu lokalnego Puszczy Bia³owie-skiej. Ossolineum, Wroc³aw.
PACZOSKIJ., 1930. Lasy Bia³owie¿y. PROP, Poznañ. PRUSINKIEWICZ Z., MICHALCZUK C., 1998. Gleby
Bia³owieskiego Parku Narodowego. Phytocoeno-sis 10 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 10, 1–40. PUCEKZ., JÊDRZEJEWSKIW., JÊDRZEJEWSKAB., PUCEKM.,
1993. Rodent population dynamics in a primeval decidous forest (Bia³owie¿a National Park) in re-lation to weather, seed crop and predation. Acta Theriol. 38, 199–222.
SOKO£OWSKI A.W., 1994. Flora roœlin naczyniowych Puszczy Bia³owieskiej. BPN. Bia³owie¿a.
SOKO£OWSKIA.W., 1995. Fitosocjologiczna charaktery-styka zbiorowisk leœnych Bia³owieskiego Parku Narodowego. Parki Nar., Rez. Przyr. 12, 1–190. TOMIA£OJÆL., WESO£OWSKIT., 1990. Bird communities
of the primeval temperate forest of Bia³owie¿a, Poland. [W:] Biogeography and ecology of forest birds communities. KEAST A. (red.), Academic Publ., Hague, 141–165.
TOMIA£OJÆL., WESO£OWSKIT., 1996. Structure of a pri-meval forest bird community during 1970s and 1990s (Bia³owie¿a National Park, Poland). Acta Ornith. 31, 133–154.
WESO£OWSKI T., TOMIA£OJÆ L., 1995. Ornithologische Untersuchungen im Urwald von Bia³owie¿a — eine Ubersicht. Ornith. Beob. 92, 111–145.
