Kluczowe elementy rozwoju światowego i polskiego sektora energii

Kluczowe elementy rozwoju œwiatowego

i polskiego sektora energii

Na wstêpie rozwa¿añ dotycz¹cych rozwoju œwiatowe-go i polskieœwiatowe-go sektora energii warto zaakcentowaæ, ¿e wy-twarzanie i u¿ytkowanie energii le¿y u podstaw wszelkich procesów ¿ycia i dzia³alnoœci cz³owieka. Obok ¿ywnoœci i powietrza energia stanowi jedn¹ z najwa¿niejszych mate-rialnych potrzeb cz³owieka, a jej wykorzystanie umo¿liwi³o osi¹gniêcie dzisiejszego poziomu kultury i cywilizacji oraz rozwoju gospodarczego œwiata [1].

Przegl¹d rozwoju zastosowañ energii wskazuje, ¿e cz³owiek od czasu wynalezienia ognia w zamierzch³ych czasach do wykorzystania energii elektrycznej i energii atomowej przeby³ d³ug¹ drogê, wykorzystuj¹c dla swo-ich potrzeb ogromne iloœci tej energii. Kamieniami milo-wymi postêpu energetycznego ludzkoœci w ostatnich tysi¹cleciach by³y:

• zapocz¹tkowanie ok. 3 tys. lat p.n.e. wykorzystywania si³y wiatru (³odzie ¿aglowe) i pod koniec staro¿ytnoœci wykorzystanie energii wodnej (ko³o wodne),

• w XVIII i XIX w. wykorzystanie wêgla do napêdu ma-szyn (silnik parowy), co zrewolucjonizowa³o œwiat po-przez gwa³towny rozwój przemys³u i transportu, st¹d wiek XIX czêsto nazywany jest wiekiem wêgla,

• wykorzystanie w koñcu XIX, a zw³aszcza w XX wieku na wielk¹ skalê ropy naftowej, która z wielu dziedzin wypar³a wêgiel, a nastêpnie szybki wzrost wykorzysty-wania gazu ziemnego,

• zastosowanie na wielk¹ skalê energii elektrycznej, któ-ra sta³a siê najbardziej uniwersaln¹ postaci¹ energii o wszechstronnym zastosowaniu.

Po II wojnie œwiatowej wyst¹pi³ gwa³towny wzrost œwia-towego zu¿ycia energii. W latach 1950–1970 œrednie roczne tempo wzrostu zu¿ycia energii pierwotnej wynosi³o 4,9%, przy czym wzrost zu¿ycia poszczególnych Ÿróde³ tej ener-gii by³ mocno zró¿nicowany. Szybko wzrasta³o zu¿ycie ta-niej ropy naftowej i gazu ziemnego, przy równoczesnym zmniejszeniu znaczenia wêgla kamiennego. W gospodarce œwiatowej ukszta³towa³ siê model zu¿ycia energii uzale¿-niony od ropy naftowej [2].

Niestety, szybko wzrastaj¹ce zu¿ycie energii powodo-wa³o równie¿ negatywne zjawiska w œrodowisku natural-nym. Emisje gazów powstaj¹ce przy spalaniu paliw kopal-nych spowodowa³y m.in. kwaœne deszcze i znaczn¹ degra-dacjê œrodowiska, przyczyni³y siê równie¿ do powstania tzw. efektu szklarniowego wp³ywaj¹cego na ocieplenie i zmiany klimatyczne naszej planety.

Dr Jan Soliñski

Sekretarz Polskiego Komitetu Œwiatowej Rady Energetycznej

Znaczenie energii dla gospodarki œwiatowej ujawni³o siê z ca³¹ ostroœci¹ w latach siedemdziesi¹tych XX w. W 1973 r. œwiat prze¿y³ szok wywo³any kryzysem naftowym – na-zwanym I kryzysem energetycznym. Kryzys ten zosta³ spo-wodowany embargiem krajów arabskich na dostawy ropy naftowej do krajów zachodnich, przy równoczesnej gwa³-townej zwy¿ce jej cen, która poci¹gnê³a za sob¹ zwy¿kê cen innych paliw. Œwiatowa cena ropy naftowej wzros³a z ok. 2,7 USD za bary³kê (ok. 20 USD/t) do ok. 11 USD za bary³kê (ok. 83 USD/t).

Na prze³omie lat 1980/1981 dosz³o do ponownego szo-kowego wzrostu cen ropy naftowej i jej produktów, nazwa-nego II kryzysem energetycznym. W rezultacie w 1980 r. cena 1 bary³ki ropy naftowej wzros³a do ok. 36 USD (ok. 265 USD/t). By³ to ponad 12-krotny wzrost w stosunku do cen z 1972 r. [3].

Gwa³towne zwy¿ki cen ropy naftowej i ograniczenie jej dostaw spowodowa³y nasilenie siê ró¿nych negatywnych zjawisk w gospodarce œwiatowej, wœród których wymie-niæ mo¿na ograniczenia produkcji przemys³owej, spiralê in-flacyjn¹, wzrost bezrobocia i ogólny regres ekonomiczny. Powsta³y trudnoœci w pokryciu potrzeb energetycznych wielu krajów, staj¹c siê czynnikiem ograniczaj¹cym spo-³eczno-ekonomiczny rozwój œwiata. Bariera ekonomiczna wzrostu ujawni³a siê w ca³ej ostroœci.

Kryzys energetyczny i ujawnienie siê bariery energe-tycznej wzrostu gospodarczego spowodowa³y istotne prze-wartoœciowanie pogl¹dów odnoœnie do gospodarki pali-wami i energi¹. Œwiat zrozumia³, ¿e mo¿liwoœci zaopa-trzenia w ropê naftow¹ s¹ ograniczone i ¿e era taniej ropy nale¿y do przesz³oœci. Uznano wiêc, ¿e oszczêdne gospo-darowanie paliwami i energi¹, zw³aszcza rop¹ naftow¹, jest koniecznoœci¹. W wielu krajach podjêto d³ugofalowe dzia³ania i realizacjê programów zmierzaj¹cych do zaha-mowania wzrostu zu¿ycia ropy naftowej i jej substytucji innymi Ÿród³ami energii – g³ównie gazem, wêglem i ener-gi¹ j¹drow¹. Równoczeœnie rozpoczêto wdra¿anie szero-ko pojêtej racjonalizacji gospodarki energetycznej oraz dzia³ania dla ograniczenia negatywnego wp³ywu energe-tyki na œrodowisko naturalne. Efektem tych dzia³añ by³o zmniejszenie w krajach uprzemys³owionych zu¿ycia ropy naftowej o ok. 20% w 1982 r. w stosunku do zu¿ycia z 1970 r., ogólny wzrost efektywnoœci u¿ytkowania paliw i energii i w rezultacie zmniejszenie œwiatowych cen ropy naftowej, które w 1986 r. kszta³towa³y siê na poziomie sprzed II kryzysu energetycznego.

Kryzys energetyczny nie omin¹³ i Polski, ale jego ujem-ne skutki gospodarka odczu³a w mniejszym stopniu ni¿ kraje zachodnie, poniewa¿ mia³a wêglowy charakter gospodarki energetycznej z ma³ym udzia³em ropy naftowej. Jednak wzrost cen ropy naftowej, któr¹ Polska musia³a importo-waæ spowodowa³, ¿e od 1980 r. przychody z eksportu wêgla przesta³y równowa¿yæ wydatki na import ropy naftowej i ga-zu ziemnego.

Polska w ujêciu finansowym z eksportera energii pier-wotnej sta³a siê jej importerem.

Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e kryzys energetycz-ny lat 70. uœwiadomi³ œwiatu, ¿e zasoby energetyczne glo-bu s¹ ograniczone, ¿e wystêpuje bezwzglêdna koniecznoœæ bardziej efektywnego u¿ytkowania paliw i energii, a tak¿e, ¿e równoczeœnie niezbêdne jest zdecydowane ogranicze-nie negatywnego oddzia³ywania energetyki na œrodowisko naturalne. Tym samym kryzys energetyczny zapocz¹tkowa³ now¹ erê rozwoju œwiatowego sektora energii i rozwoju gospodarczego œwiata1)_.

Rozwój œwiatowego i polskiego sektora energii

w latach 1971—2000

Czynniki wzrostu

œwiatowego zapotrzebowania na energiê

Podstawowymi czynnikami wywo³uj¹cymi wzrost zapo-trzebowania na energiê s¹ rosn¹ca liczba ludnoœci i wzrost produktu œwiatowego brutto (PŒB), a w poszczególnych krajach produktu krajowego brutto (PKB).

Ludnoœæ. W przesz³oœci wzrost liczby ludnoœci œwia-ta by³ bardzo powolny. W 1650 r. liczba mieszkañców œwiata wynosi³a ok. 0,5 mld, w 1830 r. – 1 mld, w 1930 r. – ok. 2,1 mld, w 1960 r. – ok. 3 mld, w 1971 r. – 3,7 mld, osi¹gaj¹c w 2000 r. – 6023 mld osób. Zatem wzrost ludnoœci z 1 mld osób w 1830 r. do ok. 2 mld w 1930 r. zosta³ osi¹gniêty w ci¹gu ok. 100 lat, a wzrost o nastêpny miliard mia³ miejsce ju¿ w ci¹-gu 30 lat. Gwa³towny wzrost liczby mieszkañców na-szego globu – nazywany „eksplozj¹ demograficzn¹” – wyst¹pi³ w ostatnich dekadach XX w., kiedy to zaled-wie w ci¹gu czterdziestu lat dosz³o do podwojenia licz-by ludnoœci, a przyrost o ka¿dy nastêpny miliard nastê-powa³ œrednio w ci¹gu 13 lat.

Wzrost liczby ludnoœci w ostatnich dekadach XX w. by³ w poszczególnych regionach œwiata bardzo zró¿nicowany – bardzo wysoki w krajach rozwijaj¹cych siê, zw³aszcza w Afryce, Azji i Ameryce £aciñskiej oraz bardzo umiarkowany w rozwiniêtych krajach OECD, zw³aszcza w krajach Euro-py Zachodniej i Œrodkowej.

W Polsce w latach 1971–2000 liczba ludnoœæ wzros³a o 5,9 mln osi¹gaj¹c w 2000 r. 38,7 mln. W latach 1971– 1980 wzrost ten wynosi³ 2,8 mln, w latach 1981–1990 2,5 mln, ale w latach 1991–2000 ju¿ tylko 0,6 mln miesz-kañców.

Produkt krajowy i œwiatowy brutto. W statystykach miêdzynarodowych wielkoœci œwiatowego i krajowego pro-duktu s¹ najczêœciej podawane w dolarach amerykañskich:

• liczonych wg kursów wymiany bankowej,

• z uwzglêdnieniem parytetu si³y nabywczej dolara – ang. Purchasing Power Parities (PPP).

Parytet si³y nabywczej jest wskaŸnikiem umo¿liwiaj¹-cym porównanie si³y nabywczej dolara w ró¿nych krajach i jest okreœlany na podstawie umownego „koszyka dóbr i us³ug” dla ka¿dego kraju.

Wartoœæ PŒB i PKB podawana w USB z uwzglêdnieniem parytetu si³y nabywczej pozwala na wyeliminowanie ró¿nic spowodowanych poziomem cen wystêpuj¹cych w ró¿nych krajach. Zatem wartoœæ ta pozwala na porównanie poziomu i wzrostu ekonomicznego ró¿nych krajów oraz stanowi wa¿-ny miernik przy okreœlaniu energoch³onnoœci gospodarki tych krajów. Jest równie¿ u¿yteczna jako syntetyczny miernik w prognozowaniu zapotrzebowania energii.

W rozpatrywanym okresie PŒB, liczony wg PPP, wzrós³ z 16,3 biliona USD w 1971 r. do 41,8 biliona USD w 2000 r. W poszczególnych krajach wzrost ten by³ bardzo zró¿nico-wany. W krajach OECD by³ do wzrost 2,5-krotny, natomiast w krajach nie nale¿¹cych do OECD – 2,9-krotny, przy czym wystêpuj¹ ogromne ró¿nice wielkoœci PKB poszczególnych krajów. W wielu krajach nie nale¿¹cych do OECD, wskaŸnik PKB na mieszkañca by³ kilkanaœcie, a nawet kilkadziesi¹t razy ni¿szy od tego wskaŸnika w krajach OECD.

W Polsce w latach 1994–2000 wzrost PKB na miesz-kañca by³ znaczny, jednak nadal 3–4-krotnie ni¿szy od tego wskaŸnika osi¹ganego przez g³ówne kraje OECD.

Porównanie wskaŸników PKB na mieszkañca wybranych krajów OECD i Nie-OECD przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1 WskaŸniki PKB wg PPP na mieszkañca

w latach 1971–2000 – wybrane kraje

ród³o: [5–7].

1) _{Bardziej szczegó³owy przegl¹d rozwoju œwiatowego i polskiego sektora energii pt.}

„Sektor energii – œwiat i Polska, rozwój 1971-2000, perspektywy do 2030 r.” opubli-kowa³ Polski Komitet Œwiatowej Rady Energetycznej w kwietniu 2004 r.

ród³a i zasoby energetyczne

Œwiatowa Rada Energetyczna dzieli zasoby energetycz-ne ziemi na:

• Ÿród³a nieodnawialne (wêgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, ³upki i piaski bitumiczne, gaz ziemny i paliwa uranowe),

• Ÿród³a odnawialne (energia wód, drewno, biomasa z wy-³¹czeniem drewna, torf, energia s³oñca, energia geoter-malna).

ród³a nieodnawialne s¹ klasyfikowane jako zasoby (ang. resources) i rezerwy udokumentowane nadaj¹ce siê do eks-ploatacji (ang. reserves).

W uproszczeniu przez zasoby rozumie siê ca³kowit¹ iloœæ danych surowców energetycznych w skorupie ziemskiej, jaka jest mo¿liwa do pozyskania. Rezerwy, to Ÿród³a udokumentowane nadaj¹ce siê do eksploata-cji w obecnych warunkach technicznych i ekonomicz-nych.

Obecnie g³ówn¹ rolê w zaopatrzeniu œwiata w ener-giê odgrywaj¹ Ÿród³a nieodnawialne, zw³aszcza wê-giel, ropa naftowa i gaz ziemny, a ze Ÿróde³ odnawial-nych energia wodna.

Œwiatowe rezerwy tych surowców wg stanu na koniec 1999 r. by³y szacowane nastêpuj¹co:

– wêgiel kamienny 795,4 mld ton – wêgiel brunatny 189,1 mld ton – ropa naftowa 142,5 mld ton – gaz ziemny 151,5 bilionów m3

Rezerwy te, wyra¿one w toe, przedstawiono na rysunku 1.

Przy obecnym poziomie wydobycia œwiatowe rezerwy surowców energetycznych wystarcz¹: wêgla kamiennego i brunatnego na ok. 200 lat, ropy naftowej na ok. 40 lat i gazu ziemnego na ok. 60 lat.

Nale¿y jednak mieæ na uwadze, ¿e rozpoznanie geolo-giczne zasobów i rezerw surowców energetycznych jest wci¹¿ niepe³ne, co pozwala przypuszczaæ, ¿e po zwiêksze-niu g³êbokoœci poszukiwañ oraz dotarciu do z³ó¿ znajduj¹-cych siê w trudno dostêpnych czêœciach naszego globu ich wielkoœæ ulegnie zwiêkszeniu. Jednoczeœnie nale¿y uwzglêd-niaæ fakt, ¿e z³o¿a znanych rezerw s¹ ju¿ w znacznym stop-niu wyczerpane i ich dalsza eksploatacja bêdzie coraz trud-niejsza i dro¿sza.

Rys. 1. Œwiatowe rezerwy paliw kopalnych, mld toe

Spoœród odnawialnych Ÿróde³ energii najwiêkszy udzia³ w pokryciu potrzeb energetycznych ma energia wodna, której œwiatowy potencja³ teoretyczny ocenia siê na 40 700 TWh/rok, a rezerwy technicznie mo¿liwe do eksploatacji na 14 400 TWh/rok, wykorzystywane dotychczas w 18%. Du¿y zasób energii ma drewno i biomasa wykorzystywana g³ównie w krajach s³abo rozwiniêtych.

Polska nie nale¿y do krajów zasobnych w rezerwy su-rowców energetycznych. Posiada stosunkowo du¿e rezer-wy wêgla kamiennego (ok. 2% rezerw œwiatorezer-wych) i wê-gla brunatnego (ok. 1% rezerw œwiatowych). Natomiast rezerwy ropy naftowej s¹ znikome, a gazu ziemnego nie-znaczne (ok. 0,1% rezerw œwiatowych). Równie¿ w zakre-sie odnawialnych Ÿróde³ energii nasze rezerwy tych Ÿróde³ s¹ niewielkie [4].

Produkcja i wymiana miêdzynarodowa

surowców energetycznych

W ostatnim 30-leciu œwiatowa produkcja energii pier-wotnej wzros³a o blisko 80%, z 5671 Mtoe w 1971 r. do 10 078 Mtoe w 2000 r. Najszybciej wzrasta³a produkcja energii j¹drowej oraz wydobycie gazu ziemnego, przy rów-noczesnym ograniczeniu wzrostu wydobycia ropy nafto-wej. Umiarkowany by³ wzrost wydobycia wêgla oraz po-zyskania odnawialnych Ÿróde³ energii. Dosz³o do istotnej zmiany struktury produkcji energii pierwotnej. Zmiany te przedstawiono tabela 2.

Tabela 2 Œwiatowa produkcja energii pierwotnej i jej struktura

w latach 1971–2000

ród³o: [5].

Ze wzglêdu na uwarunkowania lokalizacyjne pozyska-nie poszczególnych surowców energetycznych jest na kuli ziemskiej roz³o¿one bardzo nierównomiernie.

G³ówni producenci wêgla kamiennego to: Chiny, USA, Indie, Australia, Po³udniowa Afryka, Federacja Rosyjska i Pol-ska, a wêgla brunatnego Niemcy i Federacja Rosyjska.

G³ówni producenci ropy naftowej to Federacja Rosyj-ska i kraje Bliskiego Wschodu, a gazu ziemnego Federacja Rosyjska, USA, Kanada, W.Brytania i kraje Bliskiego Wschodu [5].

Œwiatowe wydobycie kopalnych surowców energetycz-nych przedstawiono na rysunkach: wêgla kamiennego – na rysunku 2, ropy naftowej – na rysunku 3 i gazu ziemnego – na rysunku 4.

G³ówni importerzy wêgla to Japonia, Korea, Tajwan i kra-je Europy Zachodniej, a importerzy ropy naftowej i gazu ziemnego to USA, Japonia, Korea i kraje Europy, zw³aszcza Zachodniej.

Polska w przeciwieñstwie do krajów Europy Zachodniej mia³a i ma nadal wêglow¹ strukturê pozyskiwania energii pier-wotnej. W latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX w. produkcja energii pierwotnej – g³ównie wêgla kamiennego i bru-natnego – wzrasta³a w szybkim tempie z 99,3 Mtoe w 1971 r. do 130,3 Mtoe w 1987 r. [7–8]. Nastêpnie w rezultacie pod-jêtych reform, m.in. ograniczenia produkcji przemys³u ciê¿kie-go, produkcja ta by³a stopniowo zmniejszana do ok. 80 Mtoe w 2000 r. Zmiany te przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3 Produkcja energii pierwotnej i jej struktura w Polsce

w latach 1971–2000

ród³o: [6–8].

Zu¿ycie energii pierwotnej

W ostatnim 30-leciu XX w. wyst¹pi³ szybki wzrost œwia-towego zu¿ycia energii pierwotnej, przy czym wzrost po-szczególnych Ÿróde³ energii by³ znacznie zró¿nicowany. Naj-szybciej wzrasta³a energia j¹drowa, chocia¿ jej udzia³ w œwia-towym zu¿yciu energii by³ niewielki i w 2000 r. wynosi³ 1,8%. Z paliw kopalnych najszybciej wzrasta³o zu¿ycie gazu ziem-nego przy równoczesnym spowolnieniu wzrostu zu¿ycia ropy naftowej i wêgla. Jednak nadal w strukturze œwiatowego zu¿ycia energii ropa naftowa stanowi³a 34,9%, a wêgiel 23,5% [5]. Zmiany w zu¿yciu poszczególnych Ÿróde³ energii przedstawiono w tabeli 4 i na rysunku 5.

Tabela 4 Zmiany w œwiatowym zu¿yciu energii pierwotnej

w latach 1971–2000

Ÿród³o: [5–6].

Rys. 2. Wêgiel kamienny – g³ówni producenci w 2000 r.

Rys. 3. Ropa naftowa – g³ówni producenci w 2000 r.

Rys. 4. Gaz ziemny – g³ówni producenci w 2000 r.

Pomimo znacznie wy¿szego tempa wzrostu zu¿y-cia energii w krajach Nie-OECD, wskaŸnik zu¿yzu¿y-cia tej energii na mieszkañca by³ ponad szeœciokrotnie ni¿szy od wskaŸnika w krajach OECD, co przedstawiono w ta-beli 5.

Tabela 5 Zu¿ycie energii pierwotnej w krajach OECD i Nie-OECD

Tabela 6 Œwiatowa produkcja energii elektrycznej wg regionów

w latach 1971–2000

ród³o: [5–6].

W Polsce w minionym 30-leciu wzrost zu¿ycia energii pierwotnej by³ bardzo nierównomierny – szybki w latach 70. i 80. Nastêpnie w rezultacie reformy gospodarki pol-skiej i szerokich dzia³añ racjonalizuj¹cych gospodarkê ener-getyczn¹ w latach 1990–2000 zu¿ycie energii zmala³o do poziomu 89,7 Mtoe, tj. do poziomu z 1971 r., kiedy wyno-si³o 87,5 Mtoe [8],[10].

Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e struktura zu¿ycia ener-gii pierwotnej w Polsce znacznie ró¿ni siê od struktury kra-jów wysoko uprzemys³owionych OECD. W Polsce wêgiel nadal pokrywa prawie 2/3 krajowego zu¿ycia tej energii, chocia¿ jego udzia³ z roku na rok maleje przy wzrastaj¹cej roli ropy naftowej i gazu ziemnego.

Nadal wystêpowa³o bardzo du¿e zró¿nicowanie wskaŸ-nika zu¿ycia energii na mieszkañca pomiêdzy krajami roz-winiêtymi i krajami Trzeciego Œwiata. W krañcowych przy-padkach wskaŸniki te w najbiedniejszych krajach s¹ nawet kilkadziesi¹t razy ni¿sze od zu¿ycia krajów wysoko rozwi-niêtych, co przedstawiono na rysunku 6.

Rys. 6. Kraje o najwy¿szym i najni¿szym zu¿yciu energii pierwotnej per capita w 2000 r.

Produkcja i zu¿ycie energii elektrycznej

W minionym 30-leciu wyst¹pi³ bardzo wysoki 3-krotny wzrost œwiatowej produkcji energii elektrycznej – z 5248 TWh w 1971 r. do 15 379 TWh w 2000 r., z czego nadal blisko 2/3 produkuj¹ kraje OECD, chocia¿ proporcje liczby ludnoœci s¹ odwrotne. W 2000 r. ludnoœæ krajów Nie-OECD stanowi³a 81% ludnoœci œwiata [5],[7].

Zmiany w wielkoœci produkcji energii elektrycznej w po-szczególnych regionach œwiata w latach 1971–2000 przed-stawiono w tabeli 6.

ród³o: [5], [7], [8].

G³ównym paliwem dla œwiatowej produkcji energii elektrycznej by³ i jest wêgiel, jego udzia³ utrzymuje siê na poziomie ok. 40%. Natomiast zmiany wyst¹pi³y w udziale innych paliw.

Po kryzysie lat 70. powa¿nie ograniczono zu¿ycie paliw ciek³ych do produkcji energii elektrycznej, równoczeœnie zwiêkszaj¹c znacznie produkcjê tej energii z elektrowni ato-mowych. Udzia³ poszczególnych paliw w œwiatowej pro-dukcji energii elektrycznej przedstawiono w tabeli 7.

Tabela 7 Udzia³ poszczególnych paliw

w œwiatowej produkcji energii elektrycznej w latach 1971–2000

Energoch³onnoœæ i elektroch³onnoœæ gospodarki

Syntetycznym miernikiem okreœlaj¹cym energoch³on-noœæ gospodarki jest iloœæ energii pierwotnej zu¿yta na wytworzenie jednostki Produktu Œwiatowego lub Krajowe-go Brutto (PŒB i PKB) wg PPP. Analogicznie elektroch³on-noœæ gospodarki to iloœæ energii elektrycznej zu¿yta na jed-nostkê tego produktu.

W minionym 30-leciu w gospodarce œwiatowej wyst¹-pi³o korzystne zjawisko blisko 30-procentowego zmniejsze-nia energoch³onnoœci PŒB – z 0,33 toe/1000 USD w 1971 r. do 0,24 toe/1000 USD w 2000 r. [7–8].

Korzystna zmiana energoch³onnoœci gospodarki œwiatowej zosta³a osi¹gniêta dziêki wdra¿aniu nowych energooszczêdnych technologii w przemyœle, w trans-porcie i innych dzia³ach gospodarki, strukturalnym zmianom w gospodarce wielu krajów, ograniczeniu strat energii itp.

W przeciwieñstwie do zmniejszenia energoch³onnoœci PSB wyst¹pi³o ponad 10-procentowe zwiêkszenie wskaŸ-nika elektroch³onnoœci – z 0,30 kWh/USD w 1971 r. do 0,34 kWh/USD w 2000 r., co by³o rezultatem szerokiego wdra¿ania zastosowañ energii elektrycznej w gospodarce œwiatowej.

Odnoœnie do Polski, to w ca³ym okresie powojennym, a¿ do lat osiemdziesi¹tych, gospodarkê polsk¹ cechowa³a wysoka energoch³onnoœæ spowodowana wêglow¹ struktu-r¹ gospodarki, niskim udzia³em paliw wêglowodorowych w strukturze zu¿ywanej energii, niekorzystn¹ struktur¹ pro-dukcji przemys³owej oraz niskimi cenami energii sprzyjaj¹-cymi rozwijaniu produkcji wyrobów energoch³onnych, jak równie¿ marnotrawstwo paliw i energii.

WskaŸniki energii i elektroch³onnoœci w gospodarce œwiatowej i w Polsce przedstawiono w tabeli 8.

W Polsce g³ównym paliwem do produkcji energii elek-trycznej jest wêgiel (kamienny i brunatny), z którego wy-twarza siê ok. 95% energii elektrycznej.

Pomimo znacznego wzrostu œwiatowej produkcji i zu¿y-cia energii elektrycznej, wskaŸniki zu¿yzu¿y-cia tej energii na mieszkañca, z uwagi na wysoki przyrost liczby ludnoœci, wzros³y w znacznie mniejszym stopniu – w krajach OECD z 4011 kWh w 1971 r. do 8089 kWh w 2000 r., a w kra-jach nienale¿¹cych do OECD z 454 kWh w 1971 r. do 1028 kWh w 2000 r., zatem wskaŸniki zu¿ycia energii elektrycz-nej liczone per capita2)_{dla ca³ej grupy krajów nienale¿¹cych}

do OECD by³y oœmiokrotnie ni¿sze od wskaŸników w kra-jach OECD.

W wielu krajach Trzeciego Œwiata wskaŸniki te s¹ kilka-dziesi¹t, a nawet kilkaset razy ni¿sze od wskaŸników kra-jów wysoko rozwiniêtych. Porównanie takie przedstawio-no na rysunku 7.

Rys. 7. Kraje o najwy¿szym i najni¿szym zu¿yciu energii elektrycznej per capita w 2000 r.

2) _{Per capita – zwrot ³aciñski oznaczaj¹cy na ka¿d¹ g³owê, pog³ównie (Red.)}

Ceny finalne paliw i energii

W krajach OECD stosowane s¹ doœæ przejrzyste syste-my kreowania cen paliw i energii, a informacje o poziomie tych cen s¹ dostêpne w publikowanych statystykach.

Podstawowymi czynnikami decyduj¹cymi o poziomie cen finalnych (detalicznych) paliw i energii s¹:

• ceny surowców energetycznych na œwiatowym rynku energii,

• koszty wytwarzania, przetwarzania, transportu i dys-trybucji,

• polityka wewnêtrzna ka¿dego kraju w zakresie podat-ków, ochrony socjalnej okreœlonych grup odbiorców, stosowanych subsydiów itp.

W wielu krajach nie bêd¹cych cz³onkami OECD, zw³asz-cza w krajach Trzeciego Œwiata, czêsto ceny paliw i energii nie pokrywaj¹ ponoszonych kosztów, s¹ tam stosowane ró¿ne systemy subsydiowania itp.

Ceny paliw i energii w krajach OECD s¹ znacznie zró¿-nicowane w zale¿noœci od polityki tych krajów w odniesie-niu do poszczególnych grup odbiorców. Na ogó³ ceny paliw i energii dla odbiorców przemys³owych s¹ obci¹¿one niski-mi lub zerowyniski-mi stawkaniski-mi podatkowyniski-mi. Wysoko s¹ opo-datkowane paliwa ciek³e.

Tabela 8 WskaŸniki energo- i elektroch³onnoœci

gospodarki œwiatowej i Polski

Na przyk³ad opodatkowanie benzyny dochodzi do 70% ceny p³aconej przez odbiorców. Opodatkowanie gazu i ener-gii elektrycznej dla odbiorców komunalno-bytowych kszta³-tuje siê w granicach 10-30% cen finalnych [9].

Najni¿sze ceny paliw i energii dla gospodarstw domo-wych liczone w USD wg PPP maj¹ kraje:

• benzyna – USA, Kanada, Meksyk,

• gaz – W.Brytania, Kanada, USA, Niemcy, Francja, Ho-landia,

• energia elektryczna – USA, Norwegia, W.Brytania, Mek-syk, Francja.

Wysokie ceny paliw i energii stosuj¹ kraje: – benzyna: Wêgry, S³owacja, Turcja, Polska, – gaz – Japonia, Hiszpania, Dania, Turcja, Polska, – energia elektryczna – Dania, Turcja, Portugalia, Wêgry,

Hiszpania.

W Polsce a¿ do koñca lat osiemdziesi¹tych by³a prowa-dzona polityka niskich cen paliw i energii. Mia³y one cha-rakter cen urzêdowych, by³y instrumentem gospodarki na-kazowo-rozdzielczej i nie odzwierciedla³y realnej wartoœci paliw i energii. Taka polityka cenowa doprowadzi³a do po-wstania w gospodarce polskiej wielu niekorzystnych zja-wisk, zw³aszcza:

• rozwijania energoch³onnych technologii w przemyœle i budownictwie,

• powszechnego braku zainteresowania odbiorców zarów-no przemys³owych jak i bytowo-komunalnych racjonal-nym u¿ytkowaniem paliw i energii,

• zniekszta³cenia mechanizmów ekonomicznych w gospo-darce energetycznej.

Radykaln¹ reformê cen paliw i energii rozpoczêto w 1990 r. wraz z reform¹ ca³ej gospodarki. Obecnie ceny wêgla i paliw ciek³ych ustalane s¹ przez rynek, natomiast ceny sieciowych noœników energii s¹ cenami regulowany-mi zatwierdzanyregulowany-mi przez Urz¹d Regulacji Energetyki.

Obecnie w Polsce ceny paliw i energii dla gospodarstw domowych, w przeliczeniu na USD wg parytetu si³y nabyw-czej (PPP), kszta³tuj¹ siê na poziomie nieco wy¿szym od cen krajów UE, a w zakresie paliw ciek³ych znacznie przekracza-j¹ te ceny, co przedstawionio w tabeli 9.

Energia i œrodowisko

Intensywny rozwój przemys³u, powstanie wielkich aglo-meracji miejskich, wzrost wydobycia surowców energetycz-nych, a zw³aszcza wzrost produkcji i zu¿ycia energii jaki wyst¹pi³ po II wojnie œwiatowej, spowodowa³y ogromn¹ degradacjê œrodowiska naturalnego, zarówno w skali glo-balnej, jak i lokalnej.

G³ówne szkodliwe substancje emitowane przez energe-tykê ze spalania paliw kopalnych to tlenki siarki, tlenki azo-tu, dwutlenek wêgla, py³y i odpady paleniskowe. W mia-stach g³ówne Ÿród³o zanieczyszczeñ œrodowiska to piece wêglowe ogrzewaj¹ce pomieszczenia oraz pojazdy napê-dzane silnikami spalinowymi.

W latach piêædziesi¹tych i szeœædziesi¹tych XX w. de-gradacja œrodowiska, zw³aszcza w wielkich aglomeracjach przemys³owych i miejskich, nabra³a zatrwa¿aj¹cych rozmia-rów. Negatywne oddzia³ywanie ró¿nych emisji przejawia³o siê g³ównie w postaci:

• emisji SO2 i NOx powoduj¹cych degradacjê lasów i gleb,

obumieranie ¿ycia w rzekach i jeziorach, spadek zdro-wotnoœci ludzi i wszelkich ¿ywych organizmów,

• niszczenia warstwy ozonowej chroni¹cej ziemiê przed promieniowaniem ultrafioletowym,

• efektu cieplarnianego powoduj¹cego zmiany klimatycz-ne i ocieplenie globu ziemskiego.

Istotnym sygna³em wskazuj¹cym na zagro¿enia zwi¹-zane z degradacj¹ œrodowiska naturalnego by³ raport Se-kretarza Generalnego ONZ U Thanta w 1969 r. Nastêp-nie w rezultacie ró¿nych konferencji miêdzynarodowych oraz Deklaracji Sztokholmskiej w 1972 r., kraje uprze-mys³owione podjê³y szereg intensywnych dzia³añ, któ-rych celem by³o ograniczenie negatywnego oddzia³ywa-nia, zw³aszcza energetyki na œrodowisko.

Efekt tych dzia³añ to radykalna poprawa sytuacji w ochronie œrodowiska, zw³aszcza znaczne ogranicze-nie emisji tlenków siarki i tlenków azotu, emisji py³ów, poprawa czystoœci wód itp. [14].

Obecnie najwa¿niejszym i najtrudniejszym problemem w skali globalnej jest ograniczenie emisji CO2, która w

ostat-nim 30-leciu wzros³a z 15,7 mld ton w 1971 r. do 22,6 mld ton w 2000 r. [12]. W tej sytuacji w grudniu 1997 r. przed-stawiciele rz¹dów na konferencji w Kioto podjêli szereg decyzji zmierzaj¹cych do ograniczenia emisji CO2, które

zawarto w dokumencie „Protokó³ z Kioto”. Niestety dotych-czas nie wszystkie kraje ten dokument ratyfikowa³y, m.in. USA i Federacja Rosyjska [13].

W Polsce w latach 1950–1990 dosz³o do ogromnej de-gradacji œrodowiska przyrodniczego, do której w znacznej mierze przyczyni³ siê sektor paliw i energii.

Negatywne skutki tej degradacji wyst¹pi³y g³ównie na terenach po³udniowo-zachodnich Polski oraz w du-¿ych aglomeracjach przemys³owych i miejskich na tere-nie ca³ego kraju. Na tere-niektórych obszarach, zw³aszcza Górnym Œl¹sku i w rejonie tzw. czarnego trójk¹ta na Dolnym Œl¹sku sytuacja by³a wrêcz katastrofalna. Ob-szary te by³y zaliczane do najbardziej zanieczyszczonych regionów Europy.

Tabela 9 Ceny paliw i energii dla gospodarstw domowych w Polsce

w 2000 r.

Wraz z rozpoczêciem reformy polskiej gospodarki oraz reform w sektorze energii, realizowanych w latach 1990– 2000, wprowadzono stosowne regulacje, podjêto wielo-kierunkowe dzia³ania dla ograniczenia negatywnego oddzia-³ywania energetyki na œrodowisko oraz zminimalizowania szkód w tym œrodowisku. Polska zosta³a sygnatariuszem szeregu umów i konwencji miêdzynarodowych, m.in. Kon-wencji Genewskiej i jej protoko³ów siarkowego i azotowe-go, Konwencji Klimatycznej ONZ oraz Protokó³u z Kioto. Wdro¿ono równie¿ Dyrektywê Rady Wspólnoty Europej-skiej w sprawie ograniczenia emisji z du¿ych elektrowni.

Podejmowane dzia³ania w zakresie œrodowiska, zmniej-szenie ogólnego zu¿ycia emisji pierwotnej – w tym g³ów-nie wêgla, zwiêkszeg³ów-nie w strukturze zu¿ycia energii paliw wêglowodorowych spowodowa³y znaczne ograniczenie emisji zanieczyszczaj¹cych œrodowisko. Szczególnie du¿e ograniczenie tych emisji osi¹gnê³a elektroenergetyka. Dziê-ki temu obecnie emisje podstawowych zanieczyszczeñ at-mosfery w odniesieniu do mieszkañca nie odbiegaj¹ w Pol-sce od œrednich w krajach UE. Jedynie wy¿szy jest wskaŸ-nik emisji SO2 [15].

Zmiany wielkoœci emisji zanieczyszczeñ w Polsce w la-tach 1988–2000 przedstawiono w tabeli 10.

Zaopatrzenie energetyczne œwiata do 2030 r.

Prognoza œwiatowego zapotrzebowania

energii pierwotnej

G³ówn¹ si³¹ sprawcz¹ rozwoju œwiatowego sektora ener-gii jest, jak ju¿ wspomniano, przewidywany wzrost ekono-miczny wyra¿ony wielkoœci¹ Produktu Œwiatowego Brutto (PŒB) oraz wzrost liczby ludnoœci.

Miêdzynarodowa Agencja Energii (OECD-IEA) w progno-zie z 2002 r. przewiduje, ¿e œwiatowy œredni roczny wzrost PŒB wyniesie 3,2% w latach 2000–2010 oraz 2,8% w la-tach 2010–2030. Wzrost ten jest zró¿nicowany dla ró¿nych Tabela 10 Emisje zanieczyszczeñ powietrza w Polsce

w latach 1988–2000

ród³o: [15].

regionów – ni¿szy dla krajów wysoko rozwiniêtych i wy¿szy dla krajów Trzeciego Œwiata. Przewiduje siê równie¿, ¿e lud-noœæ œwiata do 2030 r. wzroœnie do 8,2 mld osób, a œrednie roczne tempo wzrostu liczby ludnoœci bêdzie mia³o tendencjê malej¹c¹ – 1,2% w latach 2001–2010, 1% w latach 2011– 2020 oraz 0,9% w latach 2021–2030 [12]. Prognozy Œwia-towej Rady Energetycznej s¹ zbie¿ne z prognoz¹ OECD-IEA3)_.

Wed³ug najbardziej prawdopodobnego scenariusza pro-gnozy ocenia siê, ¿e œwiatowe zapotrzebowanie energii pier-wotnej wzroœnie z 10 mld toe w 2000 r. do 16,3 mld toe w 2030 r. W krajach OECD zapotrzebowanie to wzroœnie o 34% – z 5,3 mld toe w 2000 r. do 7,2 mld toe w 2030 r., a w krajach Nie-OECD o 92% – z 4,8 mld toe w 2000 r. do 9,2 mld toe w 2030 r.

Zapotrzebowanie energii pierwotnej na mieszkañca wzro-œnie w skali globalnej z ok. 1,7 toe do ok. 2,0 toe w 2030 r., z czego w krajach OECD z ok. 4,7 toe w 2000r. do ok. 5,7 toe w 2030 r., a w krajach Nie-OECD z 0,95 toe w 2000 r. do ok. 1,3 toe w 2030 r. (rys. 8).

3) _{W niniejszym przegl¹dzie wykorzystano g³ównie dane prognozy OECD-IEA jako}

naj-bardziej aktualne.

4) _{Œwiatowa Rada Energetyczna uwa¿a, ¿e w najbli¿szych latach wyst¹pi nawrót do}

energetyki j¹drowej.

Tabela 11 Prognoza œwiatowego zapotrzebowania energii i jego struktura,

w latach 2000–2030

ród³o: [12]

1) _{£¹cznie z paliwem dla statków.}

Uwaga: Niewielkie ró¿nice danych za 2000 r. w tabelach wynikaj¹ z korekty wykona-nia po opracowaniu prognozy.

W badanym okresie zmieni siê udzia³ poszczególnych paliw w globalnym zapotrzebowaniu energii pierwotnej – znacznie wzroœnie udzia³ gazu ziemnego, natomiast zmaleje udzia³ wêgla i energii j¹drowej4)_{, co przedstawiono w tabeli 11.}

Rys. 8. Prognoza œwiatowego zapotrzebowania energii pierwotnej w latach 2000–2030

Ograniczenie przyrostu emisji CO2 i realizacja Protoko³u

z Kioto jest celem strategicznym. Ponadto w celu ograni-czenia oddzia³ywania CO2 na ocieplenie atmosfery

ziem-skiej rozwa¿a siê przechwytywanie tych emisji i sk³adowa-nie w wyrobiskach soli, w wodach oceanicznych itp. Jed-nak dotychczas brak jest pewnoœci, jak zachowaj¹ siê sys-temy sk³adowania CO2 na du¿¹ skalê. Wa¿nym czynnikiem

ograniczaj¹cym takie rozwi¹zania s¹ wysokie koszty prze-chwytywania, transportu i sk³adowania CO2, szacowane

na 30–50 z³/t. Dlatego wielu ekspertów uwa¿a, ¿e wa¿-nym sposobem ograniczenia emisji CO2 jest rozwój

energe-tyki j¹drowej i znaczny wzrost produkcji energii elektrycz-nej z tej energetyki.

Perspektywy zaopatrzenia w paliwa i energiê

gospodarki polskiej do 2030 r.

Ogólna charakterystyka

„Za³o¿eñ polityki energetycznej Polski do 2020 r.”

Podstawowym dokumentem rz¹dowym okreœlaj¹cym kierunki rozwoju polskiego sektora energii w obecnym dwudziestoleciu s¹ „Za³o¿enia polityki energetycznej Pol-ski do 2020 r.”, zatwierdzone przez Radê Ministrów 22 lutego 2000 r. [16]. Dokument ten zawiera: g³ówne cele krajowej polityki energetycznej, prognozê krajowego zapo-trzebowania na energiê i Ÿród³a jego pokrycia, kierunki dzia-³añ dla zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego kraju i dzia³añ dla minimalizacji negatywnego oddzia³ywania sek-tora energii na œrodowisko oraz strategiczne kierunki dzia-³añ pañstwa dla realizacji nakreœlonych celów polityki ener-getycznej.

Prognoza œwiatowej produkcji

energii elektrycznej

Wed³ug prognozy œwiatowa produkcja energii elektrycz-nej zostanie podwojona – z 15,4 PWh w 2000 r. do 31,4 PWh w 2030 r., a œredni roczny wzrost wyniesie ok. 2,4%. W krajach OECD produkcja ta wzroœnie o ok. 55% z 9,6 PWh w 2000 r. do 14,9 PWh w 2030 r., a w krajach niena-le¿¹cych do OECD wzroœnie 3-krotnie, z 5,8 PWh w 2000 r. do 16,6 PWh w 2030 r., co przedstawiono na rysunku 9.

Pomimo szybkiego wzrostu produkcji energii elektrycz-nej w krajach nienale¿¹cych do OECD w 2030 r. wskaŸnik tej produkcji na mieszkañca bêdzie nadal trzykrotnie ni¿szy od wskaŸnika krajów OECD. W OECD wskaŸnik ten wynie-sie 11,8 MWh, a w krajach nienale¿¹cych do OECD ok. 3,8 MWh, przy czym w tych ostatnich bêd¹ nadal wystêpo-waæ du¿e ró¿nice pomiêdzy poszczególnymi krajami.

W badanym okresie wyst¹pi¹ istotne zmiany w produk-cji energii elektrycznej z ró¿nych paliw. Wêgiel bêdzie na-dal g³ównym paliwem do produkcji tej energii z udzia³em ok. 37%, tj. zbli¿onym do obecnego. Najszybciej wzroœnie produkcja z gazu ziemnego. Wzroœnie równie¿ produkcja z odnawialnych Ÿróde³ energii. Natomiast wyst¹pi stagna-cja produkcji z paliw ciek³ych i z energii j¹drowej. Ostatnio pojawiaj¹ siê g³osy ekspertów Œwiatowej Rady Energetycz-nej przewiduj¹cych nawrót do energetyki j¹drowej. Prognozê produkcji energii elektrycznej wed³ug rodzajów paliw przed-stawiono w tabeli 12.

Perspektywy ochrony œrodowiska

Podejmowane w minionym 30-leciu wielokierunkowe dzia³ania w dziedzinie ochrony œrodowiska doprowadzi³y do radykalnego ograniczenia degradacji œrodowiska powo-dowanego przez energetykê, zw³aszcza w zakresie emisji SO2, NOx, py³ów i zanieczyszczenia wód.

W 30-leciu 2000–2030 najwa¿niejszym problemem jest ograniczenie wzrostu emisji gazów szklarniowych, a zw³asz-cza minimalizacja emisji CO2, jej przechwytywanie i

sk³a-dowanie. Przewiduje siê, ¿e emisja CO2 wzroœnie z 22,6

mld t w 2000 r. do 38,2 mld t w 2030 r., z czego 16,5 mld t wyemituj¹ elektrownie, w których spalanie wêgla bê-dzie Ÿród³em 10,7 mld t emisji CO2 [12].

Wysoki przyrost emisji CO2 wyst¹pi w krajach

nienale-¿¹cych do OECD, chocia¿ emisja ta przypadaj¹ca na jed-nego mieszkañca tych krajów bêdzie prawie 5-krotnie ni¿-sza od emisji krajów OECD, co obrazuj¹ poni¿sze dane, w t/capita:

Tabela 12 Prognoza œwiatowej produkcji energii elektrycznej wed³ug

rodzajów paliw, w latach 2000–2030

ród³o: [12]

Rys. 9. Prognoza œwiatowego zapotrzebowania energii elektrycznej w latach 2000–2030

2000 2030 2000=100

OECD 9,8 13,0 133

Nienale¿¹ce

Tabela 13 Prognoza zapotrzebowania energii pierwotnej i elektrycznej dla Polski do 2020 r. (scen. „odniesienia” i scen. „postêpu plus”

wg dokumentu rz¹dowego)

ród³o: [16].

W tabeli pominiêto scenariusz przetrwania, który ma jedynie charakter ostrzegawczy.

Badanie zale¿noœci pomiêdzy wzrostem zu¿ycia energii i wzrostem PKB w krajach OECD w latach 1980–2000 wskazuje, ¿e wzrost PKB o 1% powodowa³ œrednio wzrost zu¿ycia energii pierwotnej o 0,5–0,6% oraz zu¿ycia energii elektrycznej o 0,9–1,0%. Celowe jest wykorzystanie tych zale¿noœci dla okreœlenia przysz³ego zapotrzebowania energii w Polsce.

Prognoza zapotrzebowania energii pierwotnej

i energii elektrycznej

(szacowana przez autora artyku³u)

Wzrost zapotrzebowania energii w Polsce bêdzie g³ównie zale¿a³ od wzrostu gospodarczego wyra¿onego wzrostem PKB. Minimalny wzrost liczby ludnoœci z 38,6 mln mieszkañców w 2000 r. do 39,0-39,3 mln nie bê-dzie istotn¹ si³¹ sprawcz¹ zapotrzebowania energetycz-nego kraju.

W prognozie do 2030 r. za³o¿ono dwa scenariusze wzro-stu PKB, mianowicie:

• scenariusz 1 – umiarkowanego wzrostu PKB, ze œred-ni¹ roczn¹ stop¹ wzrostu 3,5%,

• scenariusz 2 – po¿¹danego wzrostu PKB przy œredniej rocznej stopie wzrostu 4,5%.

Bior¹c za podstawê za³o¿one scenariusze wzrostu PKB oraz wspó³czynnik elastycznoœci zu¿ycia energii pier-wotnej do PKB w wysokoœci 0,5 i wspó³czynnik ela-stycznoœci energii elektrycznej do PKB w wysokoœci 0,9, oszacowano zapotrzebowanie energii w perspektywie do 2030 r. Wynik przedstawiono w tabeli 14.

Przyjête w „Za³o¿eniach” kluczowe kierunki polityki energetycznej s¹ nadal aktualne, jednak w œwietle obecne-go rozpoznania wystêpuje potrzeba ich aktualizacji, zw³asz-cza aktualizacji prognozy zapotrzebowania energii pierwot-nej i elektryczpierwot-nej, które zdaniem autora niniejszego artyku-³u wymagaj¹ korekty. St¹d poni¿ej przedstawiono warian-tow¹ ocenê zapotrzebowania energii pierwotnej i elektrycz-nej opracowan¹ w sposób uproszczony na podstawie po-równañ miêdzynarodowych, z uwzglêdnieniem prawdopo-dobnych dwóch scenariuszy wzrostu PKB do 2030 r. Przed-stawiona prognoza nie mo¿e zast¹piæ prognozy komplekso-wej, która powinna byæ opracowana w najbli¿szym czasie.

Stan wyjœciowy prognozy

zapotrzebowania energii do 2030 r.

W latach 1990–2000 dziêki reformie gospodarczej i wie-lokierunkowym dzia³aniom racjonalizuj¹cym polsk¹ gospo-darkê energetyczn¹ osi¹gniêto:

• wzrost PKB przy znacznym obni¿eniu zu¿ycia energii,

• radykalne zmniejszenie energoch³onnoœci PKB,

• zmianê struktury zu¿ycia energii pierwotnej przez ograni-czenie udzia³u wêgla na rzecz paliw wêglowodorowych,

• istotn¹ poprawê w zakresie negatywnego oddzia³ywa-nia energetyki na œrodowisko przyrodnicze.

W latach 1990–2000 zosta³y wykorzystane tzw. re-zerwy proste u¿ytkowania energii. St¹d w obecnym 30-leciu dalsze obni¿enie energoch³onnoœci PKB bêdzie wolniejsze, zatem wzrost PKB bêdzie powodowa³ wzrost zu¿ycia energii. Wzrost ten wyst¹pi³ ju¿ w 2002 i w 2003 r. Oczekuje siê równie¿, ¿e przyst¹pienie do UE stworzy warunki do szybszego wzrostu gospodarki polskiej i wzrostu zapotrzebowania energii. Zjawisko to wyst¹pi³o w Hiszpanii, Portugalii i Grecji, które wcze-œniej uzyska³y cz³onkostwo w UE.

Dobrym przyk³adem uzyskania szybkiego wzrostu PKB i wzrostu zu¿ycia energii jest Hiszpania, która przed wej-œciem do UE mia³a zbli¿on¹ do Polski liczbê ludnoœci i znacz-nie ni¿sze zu¿ycie energii. Natomiast w ostatnich latach osi¹gnê³a wysoki wzrost PKB i wzrost zu¿ycia energii. Wynika to z poni¿szego porównania.

¯ród³o: [6],[7]. POLSKA HISZPANIA 1970 2000 Wzrost 1970 2000 Wzrost (%) (%) • Ludnoœæ, mln 32,5 38,6 119 33,9 39,9 118 • Zu¿ycie energii – pierwotnej, Mtoe 83,5 90,0 108 34,8 124,9 259 – elektrycznej, TWh 59,0 124,5 211 47,9 209,6 438

W „Za³o¿eniach” przedstawiono trzy makroekonomicz-ne scenariusze rozwoju kraju i prognozy emakroekonomicz-nergetyczmakroekonomicz-nej, tj.:

• scenariusz „przetrwania”, w którym œrednia roczna stopa wzrostu PKB wynosi tylko 2,3%,

• scenariusz „odniesienia”, w którym za³o¿ono œredni¹ roczn¹ stopê wzrostu w wysokoœci ok. 4%,

• scenariusz „postêpu plus”, zak³adaj¹cy szybki rozwój gospodarczy ze œredni¹ roczn¹ stop¹ wzrostu ok. 5,5%, wysok¹ spo³eczn¹ wydajnoœci¹ pracy oraz wysok¹ pro-duktywnoœci¹ energii.

Scenariusz „przetrwania” uznano jako nie gwarantuj¹cy odrobienia luki rozwojowej w stosunku do krajów wysoko rozwiniêtych. Jako po¿¹dany uznano scenariusz „postêpu plus”. Podstawowe wielkoœci tej prognozy dla scenariusza „odniesienia” i „postêpu plus” przedstawiono w tabeli 13.

Realizacja scenariusza 1 prognozy pozwoli³aby na osi¹-gniêcie przez Polskê:

• ok. 2030 r. obecnego poziomu zu¿ycia energii pierwot-nej per capita w W. Brytanii,

• ok. 2032 r. obecnego poziomu zu¿ycia energii elektrycz-nej per capita we Francji.

Realizacja scenariusza 2 prognozy pozwoli³aby na osi¹-gniêcie:

• ok. 2027 r. obecnego wskaŸnika zu¿ycia energii pier-wotnej we Francji i w Niemczech,

• ok. 2026 r. obecnego wskaŸnika zu¿ycia energii elek-trycznej we Francji.

Realizacja scenariusza 2 prognozy, z uwagi na potrzeby rozwojowe kraju, by³aby po¿¹dana. Umo¿liwi³aby szybsze zbli¿enie Polski do poziomu gospodarczego krajów Zachod-niej Europy. Jednak zarówno przy realizacji scenariusza 1, jak i 2 prognozy szybko bêdzie wzrastaæ zale¿noœæ Polski od importu surowców energetycznych. Szacuje siê, ¿e z uwagi na brak mo¿liwoœci istotnego wzrostu pozyskania surowców energetycznych ze Ÿróde³ krajowych, zale¿noœæ ta wzroœnie z ok. 12% w 2000 r. do 45–55% w 2030 r.

Kierunki rozwoju sektora energii

Nadrzêdnym celem polskiej polityki energetycznej jest zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego i ekologicz-nego kraju. Realizacja tego celu wymaga:

• zdolnoœci sektora energii do pe³nego i niezawodnego zaspokojenia potrzeb gospodarki i ludnoœci w energiê odpowiedniego rodzaju i jakoœci, po uzasadnionych spo-³ecznie i ekonomicznie cenach energii,

• minimalizacji negatywnego oddzia³ywania sektora energii na œrodowisko przyrodnicze,

• zapewnienia mo¿liwie wysokiego stopnia niezale¿-noœci energetycznej kraju przez pokrywanie zapotrze-bowania g³ównie krajow¹ produkcj¹ noœników ener-gii, przy mo¿liwie wysokim i uzasadnionym ekono-micznie wykorzystaniu krajowych zasobów energe-tycznych oraz dywersyfikacji i korzystania z importu paliw i energii w stopniu niezbêdnym dla uzupe³nie-nia produkcji krajowej.

Realizacja tego nadrzêdnego celu wymaga odpowied-niego rozwoju poszczególnych podsektorów energii.

Górnictwo wêgla kamiennego

W rezultacie wdra¿ania reformy górnictwa wêgla kamien-nego zlikwidowano 33 nierentowne kopalnie, ograniczono wydobycie wêgla o ok. 50% w stosunku do maksymalnego wydobycia sprzed reformy (z 201 mln t w 1979 r. do 102 mln t w 2000 r.), zwiêkszono jakoœæ wydobywanego wêgla, ograniczono jego eksport z 43 mln t w 1984 r. do 23 mln t w 2000 r. oraz ograniczono zatrudnienie z 416 tys. osób w 1989 r. do 155 tys. w 2000 r. Ponadto zgodnie z progra-mem rz¹dowym zamierza siê dalej ograniczyæ wydobycie wêgla do ok. 90 mln t w 2010 r. i ok. 80 mln t w 2020 r. Ograniczenie wydobycia wêgla ma na celu zapewnienie ren-townoœci kopalñ bez dotowania z bud¿etu pañstwa.

Z uwagi na wymagania œrodowiska zmniejszenie wydo-bycia i zu¿ycia wêgla by³o korzystne – wp³ynê³o na znacz-ne ograniczenie szkodliwych emisji gazów, zw³aszcza CO2,

SO2 i NOx oraz py³ów i ¿u¿la. Jednak w œwietle

zwiêkszaj¹-cego siê zapotrzebowania na energiê nasuwa siê pytanie, czy dalsze ograniczenie wydobycia wêgla jest uzasadnio-ne, zw³aszcza ¿e jego ceny na œwiatowym rynku energii ostatnio znacznie wzros³y. Wydaje siê, ¿e z uwagi na bez-pieczeñstwo energetyczne kraju, bardziej celowe by³oby nieograniczanie wydobycia wêgla, lecz w przysz³oœci jego zwiêkszenie przy wzmo¿eniu dzia³añ ukierunkowanych na czyste technologie spalania wêgla.

Prognozowany wzrost zapotrzebowania energii, zw³asz-cza energii elektrycznej, spowoduje w nadchodz¹cych de-kadach wzrost zapotrzebowania elektroenergetyki na wê-giel, który nadal bêdzie podstawowym paliwem do produk-cji energii elektrycznej, zw³aszcza ¿e Polska nie posiada elektrowni j¹drowych. Ograniczone wydobycie wêgla do ok. 80 mln t nie zapewni pokrycia potrzeb krajowych. Ko-nieczny bêdzie jego import, a przy tym nale¿y siê liczyæ ze wzrostem cen wêgla na œwiatowym rynku energii.

W tej sytuacji obecna zdolnoœæ produkcyjna górnictwa wêgla kamiennego powinna byæ utrzymana, co nie wyklu-cza koncentracji jego wydobycia, dzia³añ dla poprawy wskaŸ-ników wydajnoœci i wywskaŸ-ników ekonomicznych.

Górnictwo wêgla brunatnego

Obecne wydobycie wêgla brunatnego wynosi ok. 60 mln t i prawie w ca³oœci jest przeznaczone do produkcji energii elektrycznej. Przewiduje siê, ¿e do 2020 r. jego wydobycie utrzymane zostanie na zbli¿onym do obecnego poziomie.

Tabela 14 Prognoza zapotrzebowania energii pierwotnej

i energii elektrycznej do 2030 r.

Jednak obecnie eksploatowane z³o¿a wêgla brunatne-go malej¹ i po 2020 r. zostan¹ w znacznym stopniu wy-czerpane, zw³aszcza w zag³êbiu koniñskim i turoszowskim. W tej sytuacji niezbêdne bêd¹ inwestycje i eksploatacja nowych z³ó¿, g³ównie z³ó¿ po³o¿onych ko³o Legnicy, co z uwagi na uwarunkowania lokalizacyjne bêdzie bardziej skomplikowane i kapita³och³onne ni¿ z³ó¿ dotychczas eks-ploatowanych.

Ropa naftowa

Krajowe wydobycie ropy naftowej jest bardzo ma³e, w 2000 r. zaspokaja³o tylko ok. 4% jej zu¿ycia wynosz¹ce-go 18 mln t. Przewiduje siê, ¿e w okresie do 2030 r. wy-st¹pi znaczny wzrost zapotrzebowania ropy naftowej i jej produktów. Zatem z uwagi na znikome zasoby tego surow-ca prawie surow-ca³e zapotrzebowanie bêdzie musia³o pochodziæ z importu. Konieczna wiêc bêdzie rozbudowa zdolnoœci prze-twórczych polskich rafinerii, wynosz¹cych obecnie ok. 24 mln t, rozbudowa ruroci¹gów przesy³owych, jak równie¿ budowa zbiorników dla utworzenia wymaganej przez UE rezerwy paliw ciek³ych. Utworzenie takiej rezerwy bêdzie stanowiæ wa¿ny element bezpieczeñstwa energetycznego kraju.

Gazownictwo

W 2000 r. zu¿ycie gazu ziemnego w przeliczeniu na gaz wysokometanowy (34,3 MJ/m3_{) wynosi³o 12,2 mld}

m3_{, tj. 10 Mtoe, co stanowi³o 11% krajowego zu¿ycia}

energii pierwotnej, 1/3 zu¿ywanego gazu pochodzi³o z w³asnych zasobów, a 2/3 z importu, g³ównie z Fede-racji Rosyjskiej.

Przewiduje siê, ¿e w okresie do 2030 r. gazownictwo bêdzie najszybciej rozwijaj¹cym siê podsektorem energii i za-potrzebowanie na gaz ziemny wzroœnie ponad dwukrotnie. Pokrycie takiego zapotrzebowania zapewni³oby zmianê struk-tury krajowego bilansu energii pierwotnej, pokrycie wzra-staj¹cych potrzeb gospodarki i ludnoœci oraz by³oby korzyst-ne dla œrodowiska naturalkorzyst-nego.

Z uwagi na stosunkowo ma³e krajowe zasoby gazu ziem-nego szybko wzrastaj¹ce jego zapotrzebowanie bêdzie po-krywane g³ównie gazem z importu, przy czym konieczna jest dywersyfikacja kierunków jego importu.

W tej sytuacji wyst¹pi koniecznoœæ rozbudowy sieci przesy³owej, dynamicznego rozwoju sieci dystrybucyjnej oraz budowy podziemnych zbiorników dla magazynowania rezerwy operacyjnej i strategicznej gazu ziemnego.

Odnawialne Ÿród³a energii

W Polsce z odnawialnych Ÿróde³ energii licz¹ siê g³ów-nie energia wodna, drewno i inne rodzaje biomasy. Jest równie¿ szansa na wiêksze wykorzystanie energii wiatru i geotermalnej oraz biopaliw dodawanych do paliw napê-dowych.

Zasoby energii wodnej s¹ niewielkie, a energiê mo¿liw¹ do praktycznego wykorzystania ocenia siê na 12–15 TWh/a, z czego obecnie wykorzystuje siê ok. 4 TWh/a.

Uzysk drewna wykorzystywany dla celów energe-tycznych wynosi 3-4 mln toe/a. Mo¿liwe do wykorzy-stania zasoby s³omy i odpadów rolniczych szacuje siê na ok. 10 mln t. Zasoby energii geotermalnej s¹ znacz-ne, lecz jest to g³ównie ciep³o niskotemperaturowe. Ostatnio doœæ szybko wzrasta iloœæ i moc instalacji wia-trowych, a ponadto Parlament uchwali³ ustawê w spra-wie produkcji biopaliw.

Obecnie udzia³ odnawialnych Ÿróde³ energii, ³¹cznie z energi¹ z odpadów, w bilansie energii pierwotnej jest nieznaczny – nie przekracza 5%. Ocenia siê, ¿e w przy-sz³oœci mimo zaleceñ i dyrektyw UE dotycz¹cych znacz-nego wzrostu tych Ÿróde³ – udzia³ ten nie przekroczy 6–7%, poniewa¿ Polska nie posiada znacz¹cych zaso-bów wodnych.

Wzrost wykorzystania odnawialnych Ÿróde³ energii bê-dzie istotny dla œrodowiska, chocia¿ ich bezpoœredni wp³yw na bezpieczeñstwo energetyczne w skali kraju bêdzie sto-sunkowo ma³y. Natomiast Ÿród³a te mog¹ odgrywaæ znacz-n¹ rolê w lokalnych bilansach energii.

Kierunki rozwoju elektroenergetyki

Reforma gospodarki polskiej, ograniczenie produkcji prze-mys³ów energoch³onnych i wzrost efektywnoœci u¿ytko-wania energii przyczyni³y siê do ok. 15-procentowego zmniejszenia zu¿ycia energii elektrycznej w latach 1990– 1993, a nastêpnie do stopniowego wzrostu tego zu¿ycia do poziomu z koñca lat osiemdziesi¹tych. Pozwoli³o to ³¹cz-nie ze wzrostem eksportu energii elektrycznej osi¹gn¹æ w 2000 r. produkcjê tej energii w wysokoœci 145 TWh, tj. poziom sprzed 1989 r.

Aktualnie polski system elektroenergetyczny dysponu-je znaczn¹ rezerw¹ mocy. W 2000 r. moc zainstalowana elektrowni wynosi³a 34,6 GW, moc osi¹galna 33,4 GW, a szczytowe zapotrzebowanie 22,3 GW. Zatem w 2000 r. ró¿nica pomiêdzy moc¹ osi¹galn¹ i szczytowym zapotrze-bowaniem wynosi³a 11,1 GW, co œwiadczy o znacznej re-zerwie mocy w systemie. Jednak rezerwa ta jest z³udna, gdy¿ ok. 8,0 GW to moc jednostek, które przekroczy³y wiek projektowy i powinny byæ wy³¹czone z eksploatacji lub pod-dane rekonstrukcji, w tym:

• ok. 3,0 GW to stare 45-, a nawet 50-letnie jednostki kolektorowe,

• ok. 5,0 GW to elektrownie z blokami 120 MW i poni¿ej, które œrednio osi¹gnê³y 40 lat.

W nadchodz¹cych latach dla pokrycia narastaj¹cego zapotrzebowania mocy niezbêdny bêdzie wysoki przyrost mocy zainstalowanej elektrowni, która w 2030 r. dla 1 sce-nariusza prognozy powinna wynosiæ ok. 60 GW. Zatem niezbêdna bêdzie:

• realizacja du¿ego programu rekonstrukcji ok. 10–13 GW, tj. bloków 120 MW, jak równie¿ bloków 200 MW, któ-re równie¿ s¹ wys³u¿one i ich œktó-redni wiek ju¿ przekra-cza 30 lat,

• budowa ca³kowicie nowych elektrowni o mocy ok. 30 GW.

Problemem otwartym jest, jakie bêd¹ to elektrownie i o jakiej strukturze paliwowej? Z wstêpnych rozwa¿añ wy-nika, ¿e powinny to byæ:

• elektrownie na wêgiel kamienny wykorzystuj¹ce jako paliwo wêgiel z dodatkiem biomasy,

• elektrownie opalane gazem, tj. elektrownie z blokami gazowo-parowymi oraz blokami gazowymi dla pokrycia obci¹¿eñ szczytowych,

• elektrownie j¹drowe budowane w latach 2020–2030. Za budow¹ nowych mocy rzêdu 7 GW w elektrowniach wêglowych przemawia mo¿liwoœæ pozyskania stosunkowo taniego wêgla krajowego oraz wêgla z importu, chocia¿ elektrownie takie emituj¹ du¿e iloœci CO2 i bêd¹ problemy

z ich akceptacj¹ przez UE.

Budowa jednostek gazowych dla pokrycia obci¹¿eñ szczytowych jest podyktowana potrzebami systemu. Na-tomiast budowa elektrowni gazowo-parowych by³aby uza-sadniona ich stosunkowo niskimi kosztami budowy oraz wysok¹ sprawnoœci¹. Jednak w polskich warunkach, z uwa-gi na koniecznoœæ importu gazu i jego rosn¹ce ceny œwia-towe, szeroki rozwój tego typu elektrowni jest ma³o realny. W tej sytuacji przyrost mocy w elektrowniach opalanych gazem bêdzie znacznie ni¿szy od zak³adanego na pocz¹tku ubieg³ej dekady.

Budowa elektrowni j¹drowych, zw³aszcza w dekadzie 2020–2030 jest koniecznoœci¹. Bez elektrowni j¹drowych nie bêdziemy w stanie pokryæ rosn¹cego zapotrzebowania na energiê, jak równie¿ sprostaæ wymaganiom ochrony œro-dowiska. W tej dziedzinie ju¿ w najbli¿szym czasie niezbêdne jest podejmowanie wielu dzia³añ umo¿liwiaj¹cych realiza-cjê programu budowy takich elektrowni.

Budowa wymienionych typów elektrowni nie wyklucza budowy ma³ych elektrowni wodnych oraz elektrowni wia-trowych, jednak ich rola w pokryciu zapotrzebowania mocy bêdzie stosunkowo niewielka.

Wed³ug wstêpnych szacunków nak³ady inwestycyjne na rekonstrukcjê i budowê nowych elektrowni w latach 2001– 2030 szacuje siê na 35–40 mld euro.

W zakresie przesy³u energii elektrycznej niezbêdna jest dalsza rozbudowa sieci 400 kV, przy stopniowym ograni-czaniu zasiêgu sieci 220 kV oraz rozbudowa po³¹czeñ tran-zytowych z krajami oœciennymi.

W zakresie dystrybucji konieczna jest rozbudowa i mo-dernizacja sieci dystrybucyjnej, ze szczególnym uwzglêd-nieniem modernizacji sieci wiejskich.

W tabeli 15 przedstawiono szacunkowe wielkoœci cha-rakteryzuj¹ce rozwój elektroenergetyki do 2030 r., dla za-pewnienia wzrostu PKB zak³adanego w scenariuszu 1.

Realizacja prognozy elektroenergetyki dla zapewnie-nia wzrostu PKB okreœlonego w scenariuszu 2 wyma-gaæ bêdzie przyrostu mocy z nowych inwestycji rzêdu 35 GW.

Rozwój ciep³ownictwa

Zaopatrzenie gospodarki i ludnoœci w ciep³o to jeden z wa¿nych podsektorów polskiej gospodarki energetycz-nej. Szacuje siê, ¿e z uwagi na warunki klimatyczne i po-nad pó³roczny sezon grzewczy, na ogrzewanie pomiesz-czeñ, przygotowanie posi³ków i ciep³ej wody u¿ytkowej zu¿ywa siê ok. 1/4 zu¿ycia krajowego zu¿ycia energii pierwotnej.

Tabela 15 Prognoza podstawowych wielkoœci rozwoju elektroenergetyki polskiej do 2030 r.

(dla realizacji scenariusza 1 PKB)

ród³o: ocena autora.

1) _{Saldo eksportu i importu.}

Do produkcji ciep³a korzysta siê z ró¿nych Ÿróde³ ciep³a. S¹ to elektrociep³ownie i ciep³ownie energetyki zawodowej i przemys³owej, lokalne ciep³ownie komunalne oraz indywi-dualne instalacje grzewcze – gazowe, olejowe, elektryczne, wêglowe itp.

Elektrociep³ownie przemys³owe wytwarzaj¹ ciep³o g³ów-nie na potrzeby przemys³u. Natomiast wa¿n¹ rolê w zaopa-trzeniu miast w ciep³o i ciep³¹ wodê odgrywaj¹ elektrocie-p³ownie zawodowe. W 2000 r. elektrocieelektrocie-p³ownie i ciep³ow-nie zawodowe dostarczy³y ca. 170 PJ energii cieplnej, co stanowi³o ponad 50% ciep³a dostarczonego przez scentra-lizowane systemy ciep³ownicze.

W lokalnych i indywidualnych urz¹dzeniach grzejnych coraz wiêksz¹ rolê odgrywa gaz ziemny. Ogrzewanie ga-zowe staje siê konkurencyjne w stosunku do ciep³a wy-twarzanego w sposób scentralizowany (wysoka spraw-noœæ odbiorników, ³atwoœæ regulacji, niskie emisje za-nieczyszczeñ).

W zasadzie nie przewiduje siê wzrostu zapotrzebowa-nia na ciep³o. Dzia³azapotrzebowa-nia bêd¹ polega³y g³ównie na poprawie efektywnoœci wykorzystywania ciep³a, termoizolacji budyn-ków istniej¹cych oraz ochrony cieplnej budynbudyn-ków nowych, zwiêkszaniu sprawnoœci odbiorników itp. W regionach wiej-skich nadal znacz¹c¹ rolê bêdzie odgrywaæ drewno i jego odpady.

Uwagi koñcowe dotycz¹ce

prognozy energetycznej Polski do 2030 r.

Przedstawiona szacunkowa prognoza zapotrzebowania Polski na paliwa i energiê daje ogóln¹ orientacjê odnoœnie do kierunków rozwoju sektora energii. Jednak prognoza ta w ¿adnym przypadku nie mo¿e zast¹piæ kompleksowej pro-gnozy rozwoju polskiego sektora energii i okreœlenia kie-runków polityki energetycznej, której opracowanie wyma-ga zespo³u specjalistów z ró¿nych dziedzin energetyki oraz wykorzystania ró¿nych metod badawczych.

Koniecznoœæ aktualizacji „Za³o¿eñ polityki energetycz-nej Polski do 2020 r.”, opracowanych w 2000 r., jest rów-nie¿ niezbêdna z uwagi na cz³onkostwo Polski w UE. Nowe za³o¿enia polityki energetycznej powinny obejmowaæ hory-zont czasowy do 2030 r. oraz zmieniaj¹ce siê uwarunko-wania ekonomiczne, ekologiczne, dostaw surowców ener-getycznych z importu, tranzytu energii przez terytorium Polski itp.

Strategiczna rola energii w gospodarce i w ¿yciu ludno-œci oraz z³o¿onoœæ problematyki energetycznej wymaga, aby polskie czynniki decyzyjne mia³y w³aœciwy obraz przy-sz³ych potrzeb energetycznych kraju.

LITRERATURA

[1] Kopecki K.: Cz³owiek w œwiecie energii. KiW 1976 [2] World Energy Supplies 1954-1974. UN, New York 1976 [3] National Energy Data Reports. 12 th Energy Congress, New

Delhi 1976

[4] Surrey of Energy Resources – 19 th Edition, WEC 2001 [5] Energy Balances of Non. OECD Countries 1999-2000,

OECD-IEA

[6] Energy Balances of OECD Countries 1999-2000, OECD-IEA [7] Key World Energy Statistics, 2002 Edition, OECD-IEA [8] Bilans energii pierwotnej 1990-200. Agencja Rynku Energii,

2003

[9] Energy Prices and Taxes, Edition 1989 Second Quarter and 2002 Third Quarter, OECD-IEA

[10] Kumanowski M., Gilecki R.: Primary Energy Balance of Po-land. CIE

[11] Statystyka Elektroenergetyki Polskiej 2000, ARE 2001 [12] World Energy Outlook 2002, OECD-IEA

[13] CO2 emission from fuel combustion, 2002 Edition,

OECD-IEA

[14] Main thesis of the report of United Nations Organization and World Energy Council on „World Energy Assessment”, New York 2000

[15] Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 2002

[16] Za³o¿enia polityki energetycznej Polski do 2020 r., Minister-stwo Gospodarki, Warszawa 2000

[17] Janiczek R.: Zintegrowany program rozwoju (ZPR)-2: za³o¿e-nia i dane wejœciowe. Biuletyn Miesiêczny PSE nr 7/1996 [18] Frydrychowski R.: Plan rozwoju PSE S.A. w zakresie

przy-sz³ego zapotrzebowania na energiê elektryczn¹. Materia³y PSE SA. 2002

[19] Ney R. Energia odnawialna Рmoda czy koniecznoϾ. PSE SA, Elektroenergetyka nr 1/2003

[20] Electricity Information 2002, OCD-IEA

[21] Chmielniak T., Rakowski J. i Œwirski J.: Polskie elektrow-nie i elektrociep³owelektrow-nie zawodowe (2). Przegl¹d Energe-tyczny nr 2/2003 r. Izba Gospodarcza Energetyki i Ochrony Œrodowiska