Zróżnicowanie dochodów w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 744. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Bogumiła Szopa Katedra Makroekonomii. Zróżnicowanie dochodów w Polsce 1. Wprowadzenie Analizy długotrwałych trendów w kształtowaniu się podstawowych proporcji podziału dochodów wskazują na znaczną trwałość i inercję struktur; społeczna struktura podziału w Polsce miała cechy trwałe przynajmniej od początku lat 60. Pozycja poszczególnych grup społecznych względem siebie w krótszych okresach ulegała większym bądź mniejszym zmianom, w dłuższych okresach oscylowała jednak wokół pewnych proporcji „modelowych”. Tak więc zmiany krótkookresowe z reguły niwelowały się wzajemnie i nie były przesłanką jakościowo nowych zjawisk w mechanizmie podziału. Relacje płacowo-dochodowe, jakie ukształtowały się na początku lat 80. – a zwłaszcza dysproporcje płacowe – stały się przedmiotem ostrej krytyki i niezadowolenia społecznego, czemu sprzyjało przede wszystkim narastanie rozpiętości. Społeczny odbiór mechanizmu podziału jest wynikiem nie tyle tendencji przeciętnych, co rozkładu tempa zmian zachodzących w indywidualnych gospodarstwach domowych. Dopiero jednak przemiany ustrojowe i gospodarcze w ostatnich 16 latach w sposób zasadniczy zmieniły sytuację wszystkich sektorów gospodarki, w tym również sektora gospodarstw domowych. Znajduje to odzwierciedlenie w tzw. dochodach rozporządzalnych gospodarstw, które są sumą dochodów pieniężnych i niepieniężnych pozyskiwanych przez gospodarstwa z różnych źródeł. Na tej kate-. L. Beskid, Ekonomiczny i społeczny wymiar przemian warunków życia w latach 1980–1985, [w:] Warunki i sposób życia – zachowania przystosowawcze w kryzysie, t. 3, red. L. Beskid, Warszawa 1989, s. 36.. ZN_744.indb 105. 7/7/08 9:06:52 AM.

(2) 106. Bogumiła Szopa. gorii dochodów opierają się badania budżetów gospodarstw domowych i są one też podstawą poniższej analizy. Po kilku latach gwałtownego obniżania się dochodów, nieznaczny ich wzrost zapoczątkowany został w 1994 r. w większości gospodarstw domowych, a następne lata oznaczały dalsze, sukcesywne ich zwiększanie się, chociaż ze zróżnicowaną dynamiką w odniesieniu do poszczególnych typów gospodarstw, i zdecydowane spowolnienie w ostatnich latach analizy. W efekcie tych zmian poziom dochodów w ujęciu realnym w przypadku gospodarstw powiązanych z rolnictwem nadal był niższy na początku obecnej dekady w porównaniu z 1990 r., podczas gdy rodziny pracownicze poprawiły odczuwalnie swą sytuację dochodową, natomiast w o wiele większym stopniu stało się to udziałem gospodarstw emerytów i rencistów (tabela 1). Zarysowane powyżej zmiany w dynamice dochodów, jak też inne zjawiska, przyczyniły się już na początkowym etapie transformacji do wyraźnych przesunięć między poszczególnymi typami gospodarstw w hierarchii dochodów, do nasilenia zróżnicowania materialnego wewnątrz grup gospodarstw, jak też do rozszerzania strefy niskich dochodów, czyli postępowała ich dywersyfikacja, widoczna w różnych przekrojach. 2. Relacje dochodów między grupami społeczno-ekonomicznymi Na początku lat 90. niepokojący wydawał się przede wszystkim bardzo niski poziom dochodów, zwłaszcza gospodarstw emerytów i rencistów, ale też nasilający się trend różnicowania dochodowego, głównie w odniesieniu do gospodarstw pracowniczych oraz rolniczych. Dane z tabeli 2 są podstawą stwierdzenia, że znaczące zmiany w rozkładzie dochodów, prowadzące do wzrostu ich rozpiętości, dokonały się w początkowym okresie przekształceń ustrojowych. Są one powszechnie traktowane jako jeden z przejawów społecznych rezultatów transformacji. Późniejsze lata utrwaliły jedynie te nowe relacje. Jeszcze w 1989 r. najwyższym średnim dochodem przypadającym na 1 osobę charakteryzowały się gospodarstwa domowe rolników, gdyż stanowił on wówczas 115,9% poziomu dochodu w gospodarstwach Z uwagi na zmiany wprowadzane przez GUS w metodyce i zakresie podmiotowym badań dane z okresów 1990–1992 i 1993–2004, a nawet z lat 1993–1997, 1998–2003 oraz 2003–2004, nie są w pełni z sobą porównywalne.. Szerzej na temat terminów wykorzystywanych do opisu zróżnicowania dochodów w: B. Szopa, Nierówności dochodowe – język opisu, „Polityka Społeczna” 2005, nr 2, s. 1–4. Równolegle z nasilającym się bezrobociem i ubóstwem, jak też wieloma innymi zagrożeniami społecznymi (szerzej A.M. Rajkiewicz, Społeczne koszty transformacji, Gospodarka polska na przełomie wieków – dodatek do: „Bank i Kredyt” 2004, nr 9).. ZN_744.indb 106. 7/7/08 9:06:52 AM.

(3) ZN_744.indb 107. 59,63 93,00 129,36 145,37 194,56 260,80. 419,36 438,37. 511,12 521,28. 56,30. 97,90. 142,83. 176,61. 234,39. 301,26. 395,25. 458,53. 546,35. 592,33. 657,27. 683,07. 698,07. 729,87. 782,26. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 542,27. 509,73. 483,58. 368,55. 321,40. 12,45. 11,60. 1989. pracowników użytkujących gospodarstwa rolne. pracowników. Rok. 541,00. 474,31. 571,83. 497,54. 455,99. 411,37. 406,78. 379,28. 343,16. 282,35. 205,18. 157,72. 117,33. 82,39. 57,73. 13,44. 935,12. 860,20. 843,24. 808,22. 794,67. 716,01. 655,11. 564,51. 487,81. 386,12. 297,69. 218,85. x. x. x. x. pracujących na własny rachunek. W złotych na osobę. rolników. Gospodarstwa. 779,22. 720,00. 699,02. 673,89. 617,27. 596,49. 552,96. 477,14. 402,37. 319,68. 245,86. 185,71. 126,58. 94,59. 49,34. 8,45. emerytów i rencistów. Tabela 1. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny gospodarstw domowych w latach 1989–2004. .. .. .. .. .. 320,44. 299,20. 227,31. 200,37. 155,89. 125,87. 95,33. x. x. x. x. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Zróżnicowanie dochodów w Polsce 107. 7/7/08 9:06:53 AM.

(4) ZN_744.indb 108. 479,0 156,0 139,1 112,4 133,8 134,0. 113,8 104,5. 390,6. 485,3. 173,9. 145,9. 123,7. 132,7. 128,5. 131,2. 116,0. 119,2. 108,4. 111,0. 103,9. 102,2. 104,6. 107,2. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. rolników. pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa. 104,0. 102,0. 100,3. 105,4. 110,3. 114,7. 123,2. 389,1. 114,1. 82,9. 114,9. 109,1. 110,8. 101,1. 107,3. 110,5. 121,5. 137,6. 130,1. 134,4. 142,4. 142,7. 429,5. 386,2. 108,7. 102,0. 114,3. 101,7. 110,0. 109,3. 116,0. 115,7. 126,3. 129,7. 136,0. x. x. x. x. x. Dynamika w ujęciu nominalnym (rok poprzedni = 100). 1989. pracowników użytkujących gospodarstwa rolne. pracowników. Rok. cd. tabeli 1. 108,2. 103,0. 103,7. 109,2. 103,5. 107,9. 115,9. 118,6. 125,9. 130,0. 132,4. 146,7. 133,8. 191,7. 583,9. 335,3. emerytów i rencistów. .. .. .. .. .. 107,1. 111,8. 114,9. 120,0. 129,2. 132,7. x. x. x. x. x. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. 108. Bogumiła Szopa. 7/7/08 9:06:53 AM.

(5) ZN_744.indb 109. 106,1. 100,9. 101,0. 1998. 1999. 2000. 99,8. 101,8. 99,0. 100,4. 108,7. 82,5. 113,5. 104,3. 100,0. 94,7. 96,9. 97,0. 100,7. 108,7. 99,8. 101,8 100,2. 83,3. 84,3. 62,0. 110,7. 99,3. 102,4. pracujących na własny rachunek. 101,4. 101,6. 102,5. 96,9. 101,2. 101,7. 103,6. 100,7. 105,9. 102,1. 103,7. x. x. x. x. x. 98,9. 102,6. 101,1. 102,1. 94,0. 100,9. 103,9. 103,3. 105,3. 101,7. 99,5. 108,2. 92,7. 111,9. 83,9. 92,3. emerytów i rencistów. .. .. .. .. .. .. 117,7. 98,7. 107,1. 95,9. 99,5. x. x. x. x. x. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji GUS: Warunki życia ludności, Budżety gospodarstw domowych, Roczniki Statystyczne z lat 1989–2004.. 100,1. 100,5. 100,6. 1997. 2004. 99,7. 109,4. 1996. 104,3. 97,8. 100,3. 1995. 2003. 102,8. 100,2. 1994. 98,6. 105,8. 91,5. 1993. 100,2. 102,1. 101,9. 1992. 2001. 92,4. 101,3. 1991. 2002. 70,7. 74,1. 1990. 109,8. 108,4. 1989. rolników. Dynamika w ujęciu realnym (rok poprzedni = 100). pracowników użytkujących gospodarstwa rolne. pracowników. Rok. Gospodarstwa. Zróżnicowanie dochodów w Polsce 109. 7/7/08 9:06:54 AM.

(6) Bogumiła Szopa. 110. pracowniczych (przyjętych jako punkt odniesienia). W drugiej kolejności sytuowały się rodziny pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, których dochód stanowił 105,9%. W najgorszej sytuacji znajdowały się wtedy gospodarstwa emerytów i rencistów ze średnim dochodem przeliczonym na 1 osobę na poziomie 72,8% w porównaniu z rodzinami pracowniczymi. Dwa lata później gospodarstwa rolników utraciły ten prymat na rzecz pozostałych grup społecznych, a w 1992 r. miały już najniższy dochód przypadający na 1 osobę spośród badanych wówczas grup gospodarstw (82,3% poziomu dochodu rodzin pracowniczych). Bardzo podobnie ukształtowała się również sytuacja z rodzinami użytkującymi gospodarstwo rolne, chociaż znalazły się one w położeniu nieco lepszym (91,4%), bardziej zbliżonym do gospodarstw emerytów i rencistów (89,6%). W następnych latach gospodarstwa powiązane z rolnictwem, co prawda, poprawiły nieznacznie swoją kondycję materialną, sytuując się naprzemiennie w hierarchii dochodów (tzn. rolnicze oraz pracownicze użytkujące gospodarstwo rolne), wypadały jednak zdecydowanie gorzej w porównaniu z gospodarstwami pracowniczymi, jak też emeryckimi i lepiej jedynie na tle gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (których dochód niezmiennie oscyluje wokół 50% dochodu gospodarstw pracowniczych), uwzględnionych w badaniach w latach 1993–1999. Od 1993 r. „liderem” stały się – także wówczas wyodrębnione – gospodarstwa pracujących na własny rachunek, których dochód w przeliczeniu na 1 osobę stanowi ponad 120% dochodu rodzin pracowniczych. Takie właśnie relacje dochodów między grupami społeczno-ekonomicznymi utrzymują się w zasadzie do chwili obecnej, przy nieznacznych jedynie wahaniach między nimi w poszczególnych latach. Tabela 2. Relacje dochodów podstawowych grup społeczno-ekonomicznych ludności (gospodarstwa pracowników ogółem = 100) Lata 1989. 1990 1991 1992 1993 1994 1995. –. 120,1. 120,2 121,3. II –. 88,9 87,6. 87,8. III. 107,3. 91,4. 82,3. 82,3. 129,8. 85,3. 86,6. 129,8. 82,4. 132,5. 1998. 132,8. 85,7. 83,3 80,7. IV. 115,9 102,6. 95,0. 85,0. 128,3. Typy gospodarstw. 105,9. 127,7. 1996. 1997. ZN_744.indb 110. I. 82,9 81,3 81,8. 76,8. 84,2 90,8. V 72,8 88,1 97,3 89,6. 105,2. 87,4. 104,8. 86,8. 101,8. 93,7. 90,3 74,5. VI. VII. x. x. x. x. x. 123,9. 126,8. 106,1. 128,2. 101,7. 127,1. 101,2. x. x x. 54,0 53,6 51,7. 123,4. 50,7. 119,9. 54,8. 47,8. 7/7/08 9:06:54 AM.

(7) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 111. cd. tabeli 2 Lata 1999 2000 2001. 2002 2003. 2004. I. 133,8. 136,1. 134,9. 140,3 133,3 136,6. II. 79,9. III. 74,0. 78,8. 73,6. 79,9. 77,0. 77,4. 74,8 71,4. Typy gospodarstw IV. 69,4. 69,4. 74,6. 72,8. 71,4. 65,0. 69,3. V 100,7 93,9 98,7. VI. 50,8. 118,3. .. 120,9. 86,1. 105,2. 127,0. 69,2. 99,6. 119,5. 98,6. VII. 120,9. 117,9. .. .. .. .. Gospodarstwa: I – pracowników na stanowiskach nierobotniczych, II – pracowników na stanowiskach robotniczych, III – pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, IV – rolników, V – emerytów i rencistów, VI – pracujących na własny rachunek, VII – utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych z lat 1989–2004.. Uważa się, że bardziej miarodajną kategorią dla oceny sytuacji dochodowej gospodarstw domowych jest dochód ekwiwalentny, uwzględniający efekty skali gospodarstwa. Także jednak i przy tym podejściu niezmiennie pierwsze miejsce zajmują gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek, a miejsce ostatnie – gospodarstwa utrzymujące się z niezarobkowych źródeł. Nieco lepiej wypadają w tym ujęciu gospodarstwa rolników, zajmując raczej trzecią pozycję, rodziny pracowników użytkujących gospodarstwo rolne sytuują się przeważnie na czwartym miejscu. Tracą wyraźnie w tym przypadku gospodarstwa emerytów i rencistów z racji małej liczebności, podczas gdy gospodarstwa domowe pracowników z reguły nie zmieniają pozycji w rankingu według dochodów ekwiwalentnych w stosunku do pozycji według dochodów na osobę, co potwierdza poniższe zestawienie (tabela 3). Uwagę zwracają przede wszystkim różnice występujące między gospodarstwami domowymi zamieszkałymi na wsi oraz w mieście. Odmienności te zdeterminowane są w znacznej mierze przez niejednakową liczebność rodzin wiejskich (ok. 4 osób) oraz miejskich (prawie 3 osoby), jak też różnice dotyczące własnego źródła utrzymania, którego w przeciętnym gospodarstwie na wsi nie miało w 2002 r. 1,29 osób, zaś w miastach – 0,94 osób. Podczas gdy w wielu krajach UE w poprzedniej dekadzie osiągnięto w zasadzie parytet dochodowy gospodarstw miejskich i wiejskich, w Polsce przeciętnie dochody osobiste per capita na wsi nie osiągają 80% analogicznych dochodów w miastach (w 2002 r. w rodzinie wiejskiej – 526,9 zł, miejskiej – 754,7 zł). Celem uzupełnienia warto podać, że różnice te Warunki życia ludności w 2002 r., GUS, Warszawa 2003, s. 31–32 oraz J. Wiśniewska, Problem parytetu dochodowego gospodarstw rolnych w krajach UE, V Kongres SERIA, Wrocław 1998, s. 368; J.S. Zegar, Finansowanie rozwoju wsi, „Nowoczesne Rolnictwo” 1999, nr 8, s. 4.. ZN_744.indb 111. 7/7/08 9:06:54 AM.

(8) Bogumiła Szopa. 112. wzrastają wraz z liczebnością miast. Rozpiętość dochodu rozporządzalnego w miastach wynosiła ponad 371 zł/osobę; od 615 zł w miastach do 20 tys. mieszkańców do ok. 987 zł w miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców. Tabela 3. Relacje dochodów ekwiwalentnych Wyszczególnienie. Gospodarstwa ogółem W miastach ogółem Na wsi ogółem Gospodarstwa: – pracowników – pracowników użytkujących gospodarstwo rolne – rolników – pracujących na własny rachunek – emerytów – rencistów – utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. 1999 100 114 78 107 78 68 – 107 82 49. 2000. 2003. 110 74 78 – 105 79 47. 106 76 73 133 112 75 60. 100 114 79. 100 115 75. Źródło: Warunki życia ludności w 2000 roku, GUS, Warszawa 2001, s. 125; Sytuacja bytowa gospodarstw domowych w 2003 r. (w świetle wyników ankietowego badania warunków życia ludności), http://www.stat.gov.pl.. Zasadne wydaje się również nawiązanie do widocznych w powyższym zestawieniu różnic pomiędzy grupą gospodarstw emeryckich oraz rencistów, tym bardziej że z reguły ujmowane są one łącznie. Jak można zauważyć, różnice dochodowe między nimi są znaczące, co przestaje dziwić, jeśli uwzględnimy, że w relacji do wynagrodzeń przeciętnych świadczenie rentowe z tytułu niezdolności do pracy stanowi 46,8%, renta rodzinna – 54,7%, natomiast emerytura – 63,7%. Pierwsza z wymienionych relacji jest porównywalna ze średnią krajów OECD, co uświadamia, że renty inwalidzkie w Polsce relatywnie nie są niskie. Jeśli do tego dodać, że odsetek rencistów wśród osób w wieku produkcyjnym jest u nas najwyższy wśród krajów OECD (przeszło 13%) – ponad 2-krotnie przekracza średnią – to zauważalny staje się problem obciążenia budżetu tego rodzaju wydatkami. Pamiętać też trzeba o dużej liczebności grupy emerytów. Wskazuje to jednak przede wszystkim, że na poziomie niepokojąco wysokim kształtuje się w Polsce obciążenie pracujących osobami utrzymującymi się z różnego rodzaju świadczeń społecznych. Zmierzając do kolejnego z przekrojów zróżnicowania dochodów, warto zwrócić uwagę na interesującą sytuację, jaka ma miejsce w przypadku bardziej Racjonalizacja wydatków społecznych – Zielona księga, (raport), Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, październik 2003, s. 59. . ZN_744.indb 112. 7/7/08 9:06:55 AM.

(9) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 113. szczegółowego podejścia do gospodarstw pracowniczych, a wiąże się z wyodrębnieniem grupy pracowników na stanowiskach robotniczych oraz pracowników na stanowiskach nierobotniczych. Na tym przykładzie szczególnie wyraźnie można prześledzić postępujący proces różnicowania się sytuacji dochodowej na przestrzeni lat. Zanim przejdziemy jednak do tych zagadnień, warto wskazać, że cały okres transformacji charakteryzował się systematycznym zwiększaniem rozpiętości średnich płac, czyli dochodów pochodzących z najważniejszego źródła, pracy najemnej mierzonej relacją płac przeciętnych z dziewiątej i pierwszej grupy decylowej. Wiążą się z tym inne wymiary dywersyfikacji gospodarstw pracowniczych, w których główne źródło dochodu stanowią wynagrodzenia, zróżnicowane i w przekroju sektorów własnościowych i pomiędzy branżami, jak też w poszczególnych przedsiębiorstwach. Uogólniając, 1989 r. zapoczątkował okres coraz gwałtowniejszego rozwarstwiania płac, jak też – według J. Daszkiewicza – „taką samą politykę płacową wszystkich kolejnych rządów lub taki sam brak panowania nad zjawiskami płacowymi w gospodarce”. Ten problem nie będzie w tym miejscu podejmowany, a rozważania będą dotyczyć kategorii ogólnie ujmowanych dochodów. Podkreślenia wymaga jednak fakt nieco większej nierówności dochodów w porównaniu ze zróżnicowaniem zarobków. Przy tym poziomie szczegółowości pierwszej pozycji w hierarchii dochodowej nie zajmują gospodarstwa pracujące na własny rachunek, lecz właśnie pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nierobotniczych. Ich dochody w ostatnich latach są wyższe o ok. 40% w porównaniu z przeciętnym dochodem gospodarstw pracowniczych ogółem (tabela 2) oraz o około 80% w relacji do dochodów robotników (tabela 4). Tak więc to rodziny pracowników na stanowiskach nierobotniczych są grupą osiągającą najwyższe dochody, wyprzedzając gospodarstwa pracujących na własny rachunek. Sugeruje to również odpowiednio duże zróżnicowanie dochodów wewnątrz tej grupy gospodarstw. Decyl pierwszy (D1) oznacza poziom dochodu, poniżej którego znajduje się 10%, a powyżej 90% gospodarstw w analizowanej populacji. Decyl dziewiąty (D9) jest takim poziomem dochodu, poniżej którego pozostaje 90%, a powyżej 10% z badanej grupy. Im wyższy wskaźnik zróżnicowania decylowego, czyli iloraz D9/D1, tym większa rozpiętość dochodów w badanej populacji.. J. Daszkowski, Dynamika ogólnych nierówności płacowych w Polsce w latach 1989–2002, „Polityka Społeczna” 2004, nr 8, s. 3 oraz tego autora: Zróżnicowanie wynagrodzeń oraz świadczeń emerytalno-rentowych, „Wiadomości Statystyczne” 2000, nr 2; Niektóre czynniki różnicujące rozpiętość wynagrodzeń w Polsce, „Wiadomości Statystyczne” 2000, nr 9; por. też: Z. Jacukowicz, System wynagrodzeń, Poltext, Warszawa 1999.. Mogłoby to sugerować mniejszą skuteczność polityki społecznej w tym zakresie (por. m.in. E. Gucwa-Leśny, Zmiany poziomu życia i ich społeczne uwarunkowania [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 185. . ZN_744.indb 113. 7/7/08 9:06:55 AM.

(10) Bogumiła Szopa. 114. Tabela 4. Relacje dochodów pracowniczych Wyszczególnienie. Dochody pracowników na stanowiskach robotniczych. Dochody pracowników na stanowiskach nierobotniczych. 1989 1993 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 126,7 150,7 159,0 164,5 172,7 167,5 175,6 178,2 191,4. Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS z lat 1989–2004.. Wskazuje to w pierwszej kolejności na ścisłe powiązania z wykształceniem, gdyż z reguły dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych (dawniej – pracownicy umysłowi) charakterystyczny jest jego wyższy poziom, podczas gdy „robotnicy” łączeni są raczej z niższym poziomem edukacji. Ukształtowane relacje dochodowe obrazują charakterystyczną dwubiegunową strukturę hierarchiczną gospodarstw domowych. Relatywnie niższe pozycje zajmują gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, rolników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, robotników i rencistów, natomiast w sytuacji powyżej średniej pozostają gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych, pracujących na własny rachunek oraz emerytów. 3. Rozpiętości dochodowe wewnątrz podstawowych grup gospodarstw Przeciętne wielkości grupowe nie odzwierciedlają stopnia zróżnicowania sytuacji dochodowej wewnątrz poszczególnych kategorii społeczno-ekonomicznych gospodarstw, a jest ono zdecydowanie większe niż pomiędzy nimi. Ogólnie w pierwszym pięcioleciu przekształceń różnice w dochodach osób sytuujących się w skrajnych grupach dochodowych pogłębiały się. Do 1992 r. w gospodarstwach ogółem poziom dochodów uzyskiwanych przez rodziny najzamożniejsze był ponad 5-krotnie wyższy od dochodów odnotowywanych w gospodarstwach najbiedniejszych10. Jak wskazują badania budżetów rodzinnych, w okresie 1993–1995 przewaga ta wzrosła nawet do 8-krotnej, przy czym zdecydowanie największemu zróżnicowaniu podlegały w tych latach dochody z pracy najemnej oraz z pracy na własny rachunek, najmniejszemu zaś dochody ze świadczeń społecznych (głównie innych niż emerytura czy renta)11. Przeciętnie nie najgorszej sytuacji gospodarstw 10. Statystyczny opis jakości życia 1990–1995, GUS, Warszawa 1997, s. 128.. T. Kowalik, omawiając te kwestie, posłużył się tytułem Najbardziej elitarny model podziału (T. Kowalik, Sprawiedliwość dystrybutywna jako wyzwanie transformacyjne [w:] Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, red. G.W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2002, s. 136–138. 11. ZN_744.indb 114. 7/7/08 9:06:55 AM.

(11) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 115. pracowniczych towarzyszy postępujący wzrost zróżnicowania w tej grupie, obejmującej zarówno „wygranych” (kadrę kierowniczą dużych przedsiębiorstw, osoby przedsiębiorcze, wykształcone, reprezentantów poszukiwanych na rynku pracy zawodów), jak też „przegranych” (robotników z wielkich zakładów przemysłowych, niewykwalifikowanych bądź z niskimi kwalifikacjami, robotników rolnych). Zróżnicowanie wzrastało też w sferze budżetowej wskutek zainicjowanych procesów, które wyraźnie temu sprzyjały12. O wiele wyższą pozycję niż dawniej w hierarchii dochodów zajmuje administracja, zwłaszcza rządowa, pracownicy sądownictwa, podczas gdy w przeciwnym kierunku przesunęły się grupy pracowników świadczących usługi społeczne: oświatowe, kulturalne, medyczne. Należy również pamiętać o rozszerzeniu w 1993 r. populacji badanych gospodarstw domowych o rodziny pracujących na własny rachunek, co znacząco podwyższyło ogólny przeciętny poziom dochodów, wpływając zwłaszcza na rozmiar dochodów gospodarstw z najwyższej grupy dochodowej. Przykładowo w 1995 r. przeciętny miesięczny dochód w gospodarstwach pracowników 20% osób o najwyższych dochodach (V kwintyl) wynosił 586,86 zł i był 4,4 razy wyższy niż dochód w gospodarstwach 20% osób (I kwintyl) o dochodach najniższych. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach 20% osób o najwyższych dochodach wśród rodzin emerytów i rencistów wyniósł w 1995 r. 567,28 zł i był o ok. 4 razy wyższy w stosunku do dochodu w gospodarstwach 20% osób o najniższych dochodach. W obu ww. grupach gospodarstw, badanych pod tym względem przez GUS, zróżnicowanie było w 1995 r. nieco mniejsze niż wcześniej, co obrazują dane z tabeli 5, obejmujące również następne lata. Tabela 5. Relacje dochodów gospodarstw pracowników oraz emerytów i rencistów (relacja V do I kwintyla) Gospodarstwa domowe. Pracowników. Emerytów i rencistów. 1993 ok. 5. ok. 5. 1994 4,5 4,1. 1995 4,4. 4,0. 1998 4,6 3,7. 2000 4,8 4,1. 2001 5,0. 4,2. 2002. 2003. 5,3. 5,5. 4,4. 4,4. 2004 5.8. 4,4. Źródło: Warunki życia ludności, GUS, Warszawa (z lat 1993–2002); Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, http://www.stat.gov.pl.. Na podstawie powyższych liczb można wnioskować, że zróżnicowanie tak ujmowane nie ulega istotnemu zwiększeniu, zwłaszcza w przypadku gospodarstw emerytów i rencistów. Pewną zmianę w tym zakresie można jednak zauważyć w latach 2001–2004 na przykładzie gospodarstw pracowników. W tym czasie Rodziny w Polsce. Ewolucja. Zróżnicowanie. Okres transformacji, red. S. Golinowska, B. Balcerzak-Paradowska, IPiSS, Warszawa 1995 12. ZN_744.indb 115. 7/7/08 9:06:56 AM.

(12) Bogumiła Szopa. 116. wzrosło też zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych ogółem z 6,1 do ponad 7-krotnego13, ale trudno przewidzieć czy ten kierunek zmian utrzyma się w kolejnych latach. Dodać należy, że w gospodarstwach ogółem 20% osób znajdujących się w najlepszej sytuacji dochodowej dysponowało w 2002 r. prawie 41% dochodów całej zbiorowości gospodarstw domowych, podczas gdy 20% osób pozostających w sytuacji najgorszej – 6,9%. Z rozkładu dochodów gospodarstw pracowników wynika, że 20% osób najzamożniejszych posiadało ok. 40% ogólnych dochodów całej grupy gospodarstw, podczas gdy 20% osób najgorzej sytuowanych – 8,2%. W gospodarstwach emerytów i rencistów analogiczne wskaźniki w 2002 r. wynosiły: 35,4% oraz 8,7%. W dużym stopniu decydują o tym te składniki dochodów ogółem, które pozyskiwane są z głównych źródeł, a więc w przypadku powyższych typów gospodarstw: płace oraz świadczenia emerytalno-rentowe. Zarówno jedne, jak i drugie podlegały procesowi zwiększania zróżnicowań głównie w pierwszej fazie transformacji14. Przy okazji należy dodać, że w rozkładzie płac, jak i emerytur oraz rent występuje asymetria prawostronna15. Oznacza to ogólnie, że ponad połowa pracowników/świadczeniobiorców pobiera dochody niższe w porównaniu z ich wielkością przeciętną; w przypadku płac jest to ok. 65% pracowników – począwszy od 1995 r. – podczas gdy przed 1990 r. (gdy płace były o wiele bardziej wyrównane) było to poniżej 60%16. Przedstawiony w tabeli 6 rozkład decylowy dochodów wskazuje, jaka część ogółu dochodów danej grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych przypada na każde 10% osób uszeregowanych w tych grupach według rosnącego poziomu dochodu rozporządzalnego na osobę. Chodzi zatem o wskaźniki koncentracji dochodów stanowiące przykład kolejnych miar rozpiętości dochodów. Inna z miar, wskaźnik maksymalnego wyrównania w 2003 r. wyniósł dla gospodarstw pracowniczych 22,5%, dla rodzin emerytów i rencistów – 18,5%, a dla gospodarstw ogółem – 23,5%. Wskazuje on jaką część dochodów należałoby przesunąć z grup o wysokich dochodach do grup o dochodach niskich, aby rozkład dochodów był równomierny. Ponieważ jego poziom jest porównywalny z 1995 r., jak też z 1994 r. (odpowiednio 21,5% oraz 22,2% w rodzinach pracow Warunki życia ludności w 2002 r., GUS, Warszawa 2003, s. 28–29; Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, http://www.stat.gov.pl. 13. 14. �� Por. S. Borkowska, Płace a integracja, „Nowe Życie Gospodarcze” 1997, nr 50.. L. Deniszczuk, I. Kudrycka, Zróżnicowanie dochodów i konsumpcji [w:] Gospodarka Polski w procesie transformacji – 1997, Raporty IRiSS, z. 69, Warszawa 1998. 15. Z. Jacukowicz, Zróżnicowanie płac w Polsce, w krajach Unii Europejskiej i w USA, IPiSS, Warszawa 2000, s. 16. 16. ZN_744.indb 116. 7/7/08 9:06:56 AM.

(13) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 117. ników oraz 19,2% i 19,5% w gospodarstwach emerytów i rencistów)17, dodatkowo potwierdza to prezentowane wyżej wnioskowanie, dotyczące stabilizacji sytuacji w tym względzie w ostatnich latach. Wydłużając perspektywę czasu, nawiązując do 1989 r., jak też do lat jeszcze wcześniejszych (pracownicze: 1989 r. – 16,9%, 1985 r. – 16,8%, 1980 r. – 16,1% oraz gospodarstwa emerytów i rencistów: 1989 r. – 16,1%, 1985 r. – 15,7%, 1980 r. – 16,5%)18, tym bardziej można podtrzymać prezentowaną ocenę wskazującą na postępujące procesy dywersyfikacji w wielu przekrojach związane raczej z początkowymi latami minionej dekady. Tabela 6. Rozkład decylowy dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych w latach 1999–2003 Grupy decylowe. Gospodarstwa ogółem 1999. Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta Szósta Siódma Ósma Dziewiąta Dziesiąta Wskaźnik maksymalnego wyrównania. – – – – – – – – – – –. 2002 2,4 4,5 5,7 6,8 7,9 9,1 10,5 12,4 15,1 25,5 23,6. 2003. Gospodarstwa pracowników 1999. 2,4 4,5 5,7 6,8 7,9 9,2 10,5 12,3 15,1 25,6. 3,4 4,9 6,0 6,8 7,8 8,9 10,2 11,9 14,6 25,0. 23,5. 22,2. Gospodarstwa emerytów i rencistów. 2002. 2003. 3,3 4,9 6,0 6,9 7,9 8,9 10,2 12,0 14,9 22,1. 3,3 4,8 5,9 6,8 7,8 8,9 10,2 11,9 14,9 22,5. 3,4 5,2 6,5 7,6 8,6 9,8 10,9 12,3 14,5 21,2. 22,1. 22,5. 18,9. 1999. 2002 3,4 5,3 6,4 7,6 8,8 9,8 11,0 12,3 14,3 21,1 18,7. 2003 3,5 5,3 6,5 7,7 8,7 9,8 10,9 12,1 14,2 23,3 18,5. Źródło: Warunki życia ludności w 1999 r., GUS, Warszawa 2000, s. 135; w 2002 r., s. 121; w 2003 r., s. 118.. Dość często w analizach dotyczących zróżnicowania wykorzystywany jest współczynnik Giniego, będący miarą koncentracji dochodów. Zawiera się on w przedziale 0–1, gdzie 0 oznacza idealną równość, natomiast 1 – krańcową nierówność (czyli maksymalne skoncentrowanie wszystkich dochodów). Empiryczne wartości współczynnika mieszczą się z reguły w granicach 0,2–0,5, przy czym ta ostatnia wielkość oznacza bardzo wysokie zróżnicowanie dochodów. W krajach rozwiniętych gospodarczo, o rozbudowanym systemie świadczeń społecznych, współczynnik Giniego dochodów po opodatkowaniu jest rzędu 0,26–0,33. Wynosi 17. Warunki życia ludności w 1995 r., GUS, Warszawa 1996, s. 32–33. Rocznik Statystyczny 1990, GUS, Warszawa 1991, s. 204.. 18. ZN_744.indb 117. 7/7/08 9:06:57 AM.

(14) Bogumiła Szopa. 118. przykładowo: w Szwecji – 0,23, w Niemczech – 0,28, w Wielkiej Brytanii – 0,31, w USA – 0,3419. W niektórych krajach rozwijających się współczynnik G osiąga wartość 0,5 i wyższą, np. w Brazylii – 0,64, w Chile – 0,56. Wartości tego współczynnika w odniesieniu do poszczególnych typów gospodarstw domowych w Polsce w 2001 r. zamieszczono w tabeli 7. Dla gospodarstw domowych ogółem wynosi on 0,31, czyli jest wartością typową dla nierównomierności rozkładu dochodów w krajach rozwiniętych. Przy uwzględnieniu grup społeczno-ekonomicznych wykazuje nieduże różnice. Tabela 7. Współczynnik Giniego według grup społeczno-ekonomicznych w 2001 r. Ogółem. Grupy społeczno-ekonomiczne. Pracownicy. Współczynnik Giniego 0,31. 0,32. Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne. 0,29. Pracujący na własny rachunek. 0,34. Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł. 0,38. Rolnicy. Emeryci i renciści. 0,33. 0,26. Źródło: Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 2001 r., GUS, Warszawa 2002, s. 40.. Na podstawie tej miary nierówności warto wskazać jak układały się one wcześniej. Pomiędzy 1987 r. a 1989 r. nastąpił pewien wzrost nierówności, po czym – według wielu źródeł – do 1992 r. nierówności raczej nie ulegały zmianom. W zasadzie większość badań wskazuje na nasilenie procesu zwiększania nierówności tak ujmowanych począwszy od 1993 r., a nawet nieco później, co najmniej do 1997 r.20 Współczynnik Giniego nie przekracza w Polsce poziomu 0,5, co oznacza, że nierównomierność rozkładu badanych grup rodzin nie jest duża. Można zatem zakładać, że ocena ich dobrobytu uzależniona jest głównie od przeciętnego dochodu rodzin – im większy dochód przeciętny, tym stopień dobrobytu wyższy. Uwzględnienie wartości G oraz przeciętnego dochodu na osobę dla każdej grupy. 19 S. Golinowska, Nierówności społeczne: identyfikacja i możliwości wyrównania [w:] Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa, RSSG przy RM, Raport nr 49, Warszawa 2002, s. 27–29.. 20 Wzrost wskaźnika G z poziomu 0,28 w latach 1987–1995 do poziomu 0,33 w latach 1996–1999 (por. S. Golinowska, Ład instytucjonalny w sferze społecznej [w:] Współczesne przemiany systemowe w Polsce, red. K. Porwit, P. Kozłowski, INE PAN, Warszawa 2000).. ZN_744.indb 118. 7/7/08 9:06:57 AM.

(15) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 119. społeczno-ekonomicznej prowadzi nas do indeksu Sena (IS). Jest to tzw. uproszczona funkcja dobrobytu społecznego wyrażona wzorem21: IS = b(1 – G),. gdzie: b – przeciętny dochód na osobę, G – współczynnik Giniego. Wyższa wartość IS świadczy o wyższym dobrobycie danej grupy. Ponieważ indeks ten ujmuje efekt współoddziaływania poziomu dochodów i nierówności ich rozkładu, to nawet jeśli dochód przeciętny rodzin jest wysoki, ocena dobrobytu może okazać się niska w przypadku dużej nierówności rozkładu. W przypadku G<0,5 IS w większym stopniu reaguje na przeciętny dochód, czyli b przeważa w ocenie dobrobytu. Oznacza to, że przy takich samych poziomach dochodu, dobrobyt jest wyższy w sytuacji, w której występuje mniejsza nierówność rozkładu dochodów (mniejsza wartość współczynnika Giniego). Powyższe podejście umożliwia ponadto rangowanie dobrobytu badanych grup rodzin w kolejności od poziomu najwyższego do najniższego. Z analizy przeprowadzonej przez M. Brzezińskiego w odniesieniu do Polski dla lat 1987–199722 wynika, że w 1987 r., przeciętnie biorąc, najwyższy dobrobyt społeczny osiągały gospodarstwa domowe pracowników, drugą pozycję zajmowali chłoporobotnicy, trzecią – emeryci i renciści, a czwartą – chłopi. Po dziesięciu latach poprawiła się względnie sytuacja emerytów i rencistów, którzy zajęli drugie miejsce, spychając na trzecie chłoporobotników, a według aktualnie obowiązującej terminologii – pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Przeciętny dobrobyt społeczny pracowników był w 1997 r. o 10,5% wyższy od średniej dla całego społeczeństwa, ale wciąż jeszcze niższy o około 5% w porównaniu z 1987 r. W tym okresie poziom dobrobytu poprawił się w gospodarstwach emerytów i rencistów oraz w grupie chłopów, natomiast w przypadku chłoporobotników nadal był aż o 15% niższy niż w 1987 r. Ogólnie biorąc, występujący równolegle od 1994 r. wzrost poziomu dochodów i nierówności dochodowych spowodował, że dobrobyt społeczny w 1997 r. (mierzony wskaźnikiem Sena) był ciągle niższy o 4–9% od poziomu bazowego (1987 r.). W porównaniu z 11 krajami Europy Środkowowschodniej Polska przesunęła się w tym czasie z miejsca ostatniego na czwarte, ustępując jednak znacznie wyprzedzającym ją krajom (Czechy o dobrobycie społecznym wyższym o 97%, B. Kasprzyk, Zróżnicowanie nierówności rozkładu dochodów grup społeczno-ekonomicznych, „Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 2, s. 73. 21. M. Brzeziński, Wpływ nierówności dochodowej na dobrobyt społeczny w Polsce w latach 1987–1997, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 9, s. 41–60. 22. ZN_744.indb 119. 7/7/08 9:06:57 AM.

(16) 120. Bogumiła Szopa. Słowacja i Węgry – o 47%). Odnosząc się z kolei do wyżej rozwiniętych krajów OECD, dostrzec można tendencję do wyrównywania się dobrobytów społecznych państw (konwergencja dobrobytowa), ale postępuje ona jeszcze wolniej niż proces wyrównywania się dochodu narodowego, przede wszystkim z uwagi na rosnące w tym czasie rozwarstwienie dochodów w Polsce i pozostałych transformujących się krajach23. Nie chodzi jednak tylko o zmiany względnej pozycji na skali dochodowej, ale również o rozkład dochodów; w krajach transformacji systemowej nie jest on symetryczny24. Ogólnie oznacza to, że prawdopodobieństwo awansu dochodowego maleje wraz z osiąganiem coraz wyższej grupy decylowej, a prawdopodobieństwo degradacji rośnie. Najtrudniej zatem utrzymać się na szczycie skali dochodowej. W odróżnieniu od tego w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej ruch na skali dochodowej przypomina rozkład normalny. Największe prawdopodobieństwo awansu i degradacji mają zatem osoby ze środkowych decyli, a maleje ono wraz z przesuwaniem się do decyli skrajnych. 4. Wykształcenie jako determinanta zróżnicowania dochodów ludności Powyższy, pobieżny przecież przegląd problemów, które nie są obojętne dla kształtowania się poziomu, struktury i zróżnicowania dochodów, potwierdza znaną relację, dotyczącą wzajemnego przenikania się uwarunkowań podziału z jego skutkami. Równocześnie jednak skłania do podjęcia przynajmniej próby pewnego uporządkowania determinant nierówności. W zasadzie wyodrębnić można w tym zakresie trzy grupy uwarunkowań, a mianowicie: 1) sytuujące się na płaszczyźnie państwo – rynek, przede wszystkim: – prowadzona przez państwo ogólnie ujęta polityka społeczno-ekonomiczna, zwłaszcza zaś ewoluująca w czasie polityka społeczna, polityka dochodowa, w tym wynagrodzeń, polityka zatrudnienia, – kształtowany przez rynek kompleks czynników, determinujących głównie wynagrodzenia, w tym: zmiany poziomu i relacji cen, kondycja finansowa podmiotów gospodarczych, waga efektów pracy w ustalaniu wynagrodzeń, rola związków zawodowych; Wskazują na to wyniki badań prowadzonych nad poziomem życia przez zespół A. Zeliasia. Ogólnie nie potwierdzają one zmniejszania dystansu między Polską a krajami UE w tym zakresie (s. 206, 222), natomiast wskazują wyraźnie na najwyższy stopień podobieństwa poziomu życia – ze względu na przyjęty zestaw zmiennych – Polski do Portugalii (szerzej Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red. A. Zeliaś, PWE, Warszawa 2004, s. 83). 23. Szerzej B. Górecki, Mobilność zarobkowa w Polsce i na Węgrzech [w:] Społeczne aspekty transformacji systemowej w Polsce, Key Test, Warszawa 1999. 24. ZN_744.indb 120. 7/7/08 9:06:57 AM.

(17) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 121. 2) cechy społeczno-ekonomiczne gospodarstw (powszechnie uwzględniane przez GUS w badaniach budżetów rodzinnych), np.: – źródło utrzymania gospodarstw, – miejsce zamieszkania (województwo, miasto, wieś), – typ biologiczny rodziny (liczebność, struktura), – poziom wykształcenia głowy gospodarstwa, – powierzchnia użytkowa gospodarstwa rolnego; 3) pozostałe uwarunkowania, a przede wszystkim: – efekty programów proponowanych przez instytucje międzynarodowe, m.in. MFW, – skutki przygotowań do akcesji we Wspólnotach, – przypadki losowe i inne. Jak wynika z wielu badań, czynnikiem coraz silniej oddziałującym na poziom i zróżnicowanie dochodów w czasie transformacji jest status wykształcenia; inne determinanty (np. miejsce zamieszkania, typ rodziny biologicznej) nie działają z taką siłą. Poniżej ograniczono się jedynie do zasygnalizowania niektórych kwestii z tym związanych. Gospodarstwa domowe, których głowa legitymowała się świadectwem ukończenia szkoły średniej, uzyskiwały w 2002 r. dochody o około 14% wyższe od przeciętnych dla całej zbiorowości gospodarstw (w 2001 r. – o ponad 13%). W gospodarstwach, w których głowa miała wykształcenie wyższe, przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny był o ponad 78% wyższy niż w gospodarstwach ogółem (w 2001 r. o ponad 77%)25. Obserwuje się też, że w miarę wzrostu poziomu wykształcenia w dochodzie rozporządzalnym rodzin zwiększał się udział dochodów z pracy najemnej i z pracy na własny rachunek. Jak wiadomo, w warunkach gospodarki socjalistycznej najwyższe dochody osiągały raczej gospodarstwa z domownikami o niższym poziomie wykształcenia (zawodowe i podstawowe), natomiast rodziny z wysokim wykształceniem uzyskiwały dochody niższe, gdyż o wiele bardziej znaczący był wówczas wpływ miejsca i charakteru zatrudnienia. Na początku okresu transformacji zmienił się kierunek zależności dochodów od poziomu wykształcenia. Wynika to zarówno z faktu mniejszego ryzyka utraty pracy oraz większego prawdopodobieństwa znalezienia pracy przez osoby wykształcone, jak też ze względu na kształtowanie się korzystnych relacji płacowych pracowników o wyższym poziomie wykształcenia, głównie w sektorze prywatnym. Także zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych, w których głowa rodziny legitymuje się wyższym wykształceniem jest większe niż pozostałych gospodarstw – i wykazuje ponadto rosnącą tendencję – a wynika w pierwszej kolejności z większych możliwości zajmowania znaczącej pozycji zawodowej przez osoby z lepszymi kwalifikacjami. Nie bez znaczenia jest też odmienna dzietność 25. ZN_744.indb 121. Warunki życia ludności…, s. 33.. 7/7/08 9:06:58 AM.

(18) 122. Bogumiła Szopa. rodzin wśród grup społecznych różniących się poziomem wykształcenia. Zapewne ważny jest również wpływ dochodów z obszaru szarej strefy gospodarki, łatwiejszych do uzyskania (fachowcy świadczący usługi gospodarstwom domowym). Jak zauważa H. Domański, „wzrostowi nierówności towarzyszą procesy krystalizacji systemu uwarstwienia, polegające na dopasowywaniu poziomu dochodów do wykształcenia jednostek i ich pozycji zawodowej” i spośród kilku istotnych tendencji obserwowanych w ostatnich 15 latach jest to najbardziej wyrazista zmiana26. Ponadto wiele wskazuje na nieodwracalny charakter tego procesu. 5. Podsumowanie Podsumowując rozważane przekroje dywersyfikacji, wskazać należy, że zasadnicze zmiany dochodów gospodarstw domowych dokonały się w początkowych latach transformacji (1990–1992), dlatego określa się je mianem „rewolucji w dochodach”. Polegały one na ogólnym spadku dochodów w wymiarze realnym oraz przekształceniach ich struktury według źródeł pozyskiwania. W pierwszej połowie lat 90. miał miejsce istotny wzrost dywersyfikacji społeczno-ekonomicznej, w tym zróżnicowania dochodowego w różnych przekrojach, zahamowany nieco w późniejszym okresie. Pomiędzy grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw – badanymi przez GUS – doszło do pewnych przesunięć, ale różnice w poziomie dochodów nie są zbyt duże, o wiele większe zmiany dokonały się wewnątrz poszczególnych grup. Największe zróżnicowanie dochodów występuje wśród gospodarstw związanych z rolnictwem i pracujących na własny rachunek, jak też utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, natomiast najmniejsze w rodzinach emerytów i rencistów. Zasadniczy wpływ na dokonane zmiany dochodów wywarły czynniki zewnętrzne względem gospodarstw domowych (rosnące znaczenie rynku, zmiany opodatkowania, zmieniająca się rola związków zawodowych, skutki przygotowań do akcesji z UE itp.), amortyzowane jednak w różnym stopniu przez wewnętrzne determinanty. Literatura Beskid L., Ekonomiczny i społeczny wymiar przemian warunków życia w latach 1980– 1985 [w:] Warunki i sposób życia – zachowania przystosowawcze w kryzysie, t. 3, red. L. Beskid, Warszawa 1989. Borkowska S., Płace a integracja, „Nowe Życie Gospodarcze” 1997, nr 50. 26 H. Domański, Główne kierunki zmian w strukturze społecznej [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 78 i 81.. ZN_744.indb 122. 7/7/08 9:06:58 AM.

(19) Zróżnicowanie dochodów w Polsce. 123. Brzeziński M., Wpływ nierówności dochodowych na dobrobyt społeczny w Polsce w latach 1987–1997, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 9. Budżety gospodarstw domowych, GUS, Warszawa (z lat 1989–2004). Daszkowski J., Dynamika ogólnych nierówności płacowych w Polsce w latach 1989–2002, „Polityka Społeczna” 2004, nr 8. Daszkowski J., Niektóre czynniki różnicujące rozpiętość wynagrodzeń w Polsce, „Wiadomości Statystyczne” 2000, nr 9. Daszkowski J., Zróżnicowanie wynagrodzeń oraz świadczeń emerytalno-rentowych, „Wiadomości Statystyczne” 2000, nr 2. Deniszczuk L, Kudrycka I., Zróżnicowanie dochodów i konsumpcji [w:] Gospodarka Polski w procesie transformacji – 1997, Raporty IRiSS, z. 69, Warszawa 1998. Golinowska S., Ład instytucjonalny w sferze społecznej [w:] Współczesne przemiany systemowe w Polsce, red. K. Porwit, P. Kozłowski, INE PAN, Warszawa 2000. Golinowska S., Nierówności społeczne: identyfikacja i możliwości wyrównania [w:] Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa, RSSG przy RM, Raport nr 49, Warszawa 2002. Górecki B., Mobilność zarobkowa w Polsce i na Węgrzech [w:] Społeczne aspekty transformacji systemowej w Polsce, Key Test, Warszawa 1999. Jacukowicz Z., System wynagrodzeń , Poltext, Warszawa 1999. Jacukowicz Z., Zróżnicowanie płac w Polsce, w krajach Unii Europejskiej i w USA, IPiSS, Warszawa 2000. Kasprzyk B., Zróżnicowanie rozkładu dochodów grup społeczno-ekonomcznych, „Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 2. Kowalik T., Sprawiedliwość dystrybutywna jako wyzwanie transformacyjne [w:] Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, red. G.W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im L. Koźmińskiego, Warszawa 2002. Racjonalizacja wydatków społecznych – Zielona księga (raport), Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, październik 2003. Rajkiewicz A., Społeczne koszty transformacji, Gospodarka polska na przełomie wieków – dodatek do „Bank i Kredyt” 2004, nr 9. Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa (z lat 1989–2004). Rodziny w Polsce. Ewolucja. Zróżnicowanie – Okres transformacji, red. S. Golinowska, B. Balcerzak-Paradowska, IPiSS, Warszawa 1995. Statystyczny opis jakości życia 1990–1995, GUS, Warszawa 1997. Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, http://www.stat.gov.pl Szopa B., Nierówności dochodowe – język opisu, „Polityka Społeczna” 2005, nr 2. Warunki życia ludności, GUS, Warszawa (z lat 1989–2004). Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004. Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, red. A. Zeliaś, PWE, Warszawa 2004.. ZN_744.indb 123. 7/7/08 9:06:58 AM.

(20) 124. Bogumiła Szopa. Income Differentiation in Poland Fundamental changes occurred in household incomes at the beginning of the transition (1990-92), earning this period the label of “income revolution”. These changes involved a general fall in income in real terms and transformation of income structure by sources. In the first half of the 1990s, a significant increase in socio-economic diversification took place, including income differentiation in various cross-sections; in a later period this increase slowed slightly. While certain shifts occurred among socio-economic household groups monitored by the Central Statistical Office, the differences in income levels were not that large. Much larger changes occurred within individual groups. The largest differentiation in incomes was observed among households engaged in agriculture and self-employment, as well as among those supported from income not associated with employment. The smallest differentiation, however, occurred in pensioner families. Factors external to households (growing importance of the market, changes in taxation, changing role of labour unions, effects of preparations for EU accession, etc.) had a significant impact on the changes in incomes; yet, this was offset to various degrees by internal determinants.. ZN_744.indb 124. 7/7/08 9:06:58 AM.

(21)