• Nie Znaleziono Wyników

Struktura społeczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna ludności większych miast galicyjskich w dobie autonomii (1867-1914)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Struktura społeczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna ludności większych miast galicyjskich w dobie autonomii (1867-1914)"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)638. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof Broñski Katedra. Historii. Gospodarczej. Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich w dobie autonomii (1867–1914) W polskiej literaturze historycznej problematyka zbiorowoœci miejskich w Galicji przedstawia siê doœæ ubogo, z wyj¹tkiem badañ mikroanalitycznych i monograficzno-regionalnych. Monografie miast, nieraz ³¹cznie z regionem, sta³y siê jedn¹ z podstawowych form regionalnych badañ historycznych1. Brak syntetyczych ujêæ procesów urbanizacyjnych w Galicji utrudnia przeprowadzenie badañ porównawczych urbanizacji na ziemiach polskich. Jednym z wielu problemów wymagaj¹cych szczegó³owych studiów jest demograficzno-spo³eczny aspekt urbanizacji Galicji2. Podstawowym celem niniejszego szkicu jest zarysowanie przemian struktury spo³ecznej i zawodowej, a tak¿e próba oceny sytuacji ekonomicznej ludnoœci wiêk-. 1 Pomimo coraz liczniejszych monografii miast i miasteczek, obejmuj¹cych równie¿ ich dzieje galicyjskie, problemy struktury spo³ecznej traktowane s¹ niejednokrotnie marginalnie. Ponadto trzeba zauwa¿yæ, ¿e wiêkszoœæ miast by³ej Galicji nale¿y obecnie do Ukrainy. Miasta te nie posiadaj¹ obiektywnych, Ÿród³owo podbudowanych monografii. Zainteresowany nie ma wobec tego mo¿liwoœci odwo³ywania siê do wyników badañ podstawowych, co z kolei bardzo utrudnia badania zagadnieñ szczegó³owych zwi¹zanych z ¿yciem i dzia³alnoœci¹ poszczególnych grup spo³ecznych – J. Hoff, Spo³ecznoœæ ma³ego miasta galicyjskiego w dobie autonomii, Rzeszów 1992, s. 5, tej¿e: Drobnomieszczañstwo rzeszowskie i jego aktywnoœæ kulturalna w koñcu XIX wieku i na pocz¹tku XX w. [w:] Drobnomieszczañstwo XIX i XX wieku. Studia i materia³y, pod red. S. Kowalskiej-Glikman, Warszawa 1992, t. 2, s. 131. 2 Trzeba podkreœliæ, ¿e kompleksowe badania problematyki spo³ecznej dziewiêtnastowiecznego miasta napotykaj¹ na du¿e trudnoœci m.in. z powodu braku Ÿróde³ – E. W³odarczyk, Miasto dziewiêtnastowieczne jako przedmiot zainteresowañ badawczych historyków – kierunki badañ, Roczniki Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych, T. LIII–LV, 1992/95, s. 70; W. Caban, Spo³ecznoœæ ma³ego miasteczka w Królestwie Polskim w pierwszej po³owie XIX wieku – zamkniêta czy otwarta [w:] Miasteczko polskie w XIX i XX wieku, pod red. M. Meduckiej, R. Renz, Kielce 1998, s. 99..

(2) Krzysztof Broñski. 6. szych miast galicyjskich w dobie autonomicznej3. Celem pokazania pe³niejszego obrazu zmian struktury spo³ecznej w drugiej po³owie XIX w. konieczne jest zasygnalizowanie tej problematyki w okresie przedautonomicznym. W XIX w. na obszarze zaboru austriackiego znajdowa³o siê 330 miast i miasteczek4. Sieæ miejska Galicji zosta³a ukszta³towana w ca³oœci w czasach przedrozbiorowych. W znacznej czêœci tworzy³y j¹ oœrodki o œredniowiecznej lokacji, a tak¿e miasta zak³adane nieco poŸniej, z których najm³odsze pochodzi³y z po³owy XVIII w. Ten d³ugotrwa³y proces, nie skorygowany w XIX w. odpowiednimi decyzjami w³adz administracyjnych sprawi³, ¿e Galicja w porównaniu do innych ziem polskich by³a najbardziej nasycona miastami. W pierwszej po³owie XIX w. miasta galicyjskie wykazywa³y s³aby rozwój demograficzny5. Najwiêksze oœrodki miejskie ulokowane by³y we wschodniej czêœci kraju. Wœród prowincjonalnych miast na czele znajdowa³y siê Brody, które u progu XIX w. liczy³y ju¿ 16 378 osób. W okresie przedautonomicznym liczba ludnoœci Brodów wzrasta³a doœæ wyraŸnie do 1835 r. (wówczas by³o tam prawie 20 tys. mieszkañców). W okresie 1835–1851 nast¹pi³ spadek liczby ludnoœci spowodowany prohibicyjn¹ polityk¹ handlow¹ Rosji 6. Znacznie mniejszym miastem by³ Tarnopol, licz¹cy w 1835 r. 11 800 mieszkañców, dalej lokowa³ siê Drohobycz – 10 214 osób i Stanis³awów – 8800 mieszkañców. W po³owie XIX w. (1851 r.) nadal najwiêksze by³y Brody (pomimo regresu demograficznego) – 17 714 mieszkañców, póŸniej Tarnopol (16 510 mieszkañców), na trzeciej pozycji znalaz³a siê Ko³omyja (12 935 mieszkañców) i Drohobycz (11 807 mieszkañców). Na wzrost liczby mieszkañców miast wp³ywa³o osiedlanie siê cudzoziemców. Przybywali Austriacy, Czesi, Niemcy (urzêdnicy, wojskowi, rzemieœlnicy) bardzo czêsto z rodzinami. Rzemieœlników przyjmowano przewa¿nie do miast we wschodniej czêœci kraju. W Galicji zachodniej osiedlali siê rzemieœlnicy niemieccy m.in. w Rzeszowie, Tarnowie i Nowym S¹czu 7. Ludnoœæ miast galicyjskich by³a zró¿nicowana pod wzglêdem stanowym, narodowym, zawodowym i maj¹tkowym. Spo³ecznoœæ miejska dzieli³a siê na obywateli oraz mieszkañców8. Zasady dotycz¹ce nabywania i utraty obywatelstwa miejskiego utrzyma³y sie jeszcze od czasów przedrozbiorowych do 1847 r., kiedy je anulowano. Najliczniejsz¹ grupê spo³ecznoœci miejskiej stanowili pe³noprawni mieszcza3 By³ to system kilkunastu oœrodków, które w drugiej po³owie XIX w. osi¹gnê³y 20 tys. mieszkañców oraz pe³ni³y ponadlokalne funkcje administracyjne i gospodarcze. 4 T. G¹sowski, Urbanizacja Galicji w dobie autonomicznej, Studia Historyczne, 1895, z. 2, s. 224. Liczba ta odbiega nieco od ustaleñ J. Karpiñca, Iloœæ osad miejskich w by³ej Galicji i podzia³ ich na miasta i miasteczka, Roczniki Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych, R. 2,1932–1933, s. 4 i nast. 5. J. Karpiniec, op. cit.. 6. E. Bernhaut, Obrazki z przesz³oœci Brodów i powiatu brodzkiego, Brody 1938, s. 49, 52.. K. Broñski, Niemcy w spo³ecznoœci miejskiej Galicji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2001, nr 571, s. 74–75. 7. 8 Obywatelstwo oznacza³o nie tylko tytu³, ale wi¹za³o siê z pewnymi przywilejami, np. z prawem do bezp³atnego korzystania z przedsiêbiorstw miejskich lub innych lokalnie zró¿nicowanych korzyœci..

(3) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 7. nie. Ludzi nie posiadaj¹cych obywatelstwa, ale na sta³e zamieszkuj¹cych w mieœcie nazywano mieszkañcami. Byli to przede wszystkim przedstawiciele wolnych zawodów, urzêdnicy, nauczyciele, a nawet pracownicy najemni. Pewien odsetek mieszkañców miast stanowi³a szlachta. Wed³ug spisu z 1824 r. w Stanis³awowie by³o 145 szlachciców, w Przemyœlu – 100, w Tarnopolu – 64, w Samborze – 61, w Ko³omyi – 59, w Tarnowie – 51, w Nowym S¹czu – 389. Na prze³omie XVIII i XIX wieku w Galicji zaczê³a siê wyodrêbniaæ grupa spo³eczna okreœlana póŸniej mianem inteligencji. Byli to ludzie, którzy niezale¿nie od swego pochodzenia, lecz z uwagi na sposób zarobkowania, nie mieœcili siê w ramach funkcjonuj¹cego podzia³u stanowego. Pocz¹tkowo zaliczano do nich adwokatów, lekarzy, aptekarzy, ustawiaj¹c ich obok „kapitalistów, wekslarzy, hurtowników, sztukmistrzów czy dzier¿awców dóbr”. Z czasem nastêpowa³ stopniowy awans inteligencji z niecechowego rzemios³a do wy¿szego szczebla spo³ecznego, co by³o tak¿e wynikiem wzrostu znaczenia spo³ecznego samego wykszta³cenia. O przynale¿noœci do inteligencji decydowa³y przede wszystkim posiadane studia i wykonywany zawód, przy czym oba te czynniki musia³y wystêpowaæ ³¹cznie10. U progu XIX w. w miastach Galicji wschodniej dominuje inteligencja pochodzenia szlacheckiego, w miastach po³o¿onych w zachodniej czêœci kraju dominuje inteligencja wywodz¹ca siê ze sfer plebejskich (rodzin urzêdniczych i mieszczañstwa). Z czasem udzia³ inteligencji pochodzenia mieszczañskiego mala³. Wzrasta³a natomiast liczebnoœæ inteligencji pochodzenia ch³opskiego. Zasilali równie¿ inteligencjê galicyjsk¹ cudzoziemcy, zajmuj¹c czêsto wa¿niejsze stanowiska w administracji. W pierwszej po³owie XIX w. inteligencja zwi¹zana by³a z urzêdami. Najwiêksz¹ iloœciowo grupê pracowników umys³owych w okresie przedautonomicznym zatrudnia³a administracja pañstwowa. W³adze galicyjskie i urzêdy skupione by³y g³ównie we Lwowie i tu te¿ by³o najwiêksze skupienie urzêdników, natomiast prowincjonalne oœrodki zatrudnia³y niewielk¹ liczbê urzêdników. Bardzo nieliczna by³a grupa inteligencji zatrudnionej w administracji gospodarczej. Po 1848 r. nast¹pi³ w Galicji doœæ znaczny przyrost inteligencji, na co wp³yw mia³o unowoczeœnienie i zwiêkszenie funkcji pañstwa. Uw³aszczenie ch³opów poci¹gnê³o za sob¹ utworzenie nowych organów pañstwowej administracji gospodarczej11. Inteligencja utrzymywa³a siê tak¿e z wykonywania wolnych zawodów, wymagaj¹cych wykszta³cenia, o du¿ym presti¿u spo³ecznym. By³y to równie¿ zawody przynosz¹ce du¿e dochody i pozwalaj¹ce na utrzymanie stopy ¿yciowej wy¿szej od przeciêtnego poziomu mieszczañskiego. Zaliczali siê tu przede wszystkim cz³onkowie palestr oraz ludzie zwi¹zani z medycyn¹. Na pocz¹tku XIX w. najbardziej nasycone inteligencj¹ by³y centra administracji lokalnej. W grupie miast o najwiêkszych liczebnie œrodowiskach 9 K. Œlusarek, Szlachta w Galicji Wschodniej na prze³omie XIX i XX wieku. Rozmieszczenie terytorialne i liczebnoœæ, Studia Historyczne, R. XXXIV, 1991, z. 2, s. 190, 193. 10 S. Grodziski, Historia ustroju spo³eczno-politycznego Galicji, 1772–1848, Ossolineum, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk 1971, s. 63–64. 11 I. Homola, Inteligencja galicyjska w po³owie XIX w. [w:] Spo³eczeñstwo polskie XVIII i XIX w., PWN, Warszawa 1972, t. V, s. 182–183..

(4) Krzysztof Broñski. 8. inteligenckich znalaz³y siê wszystkie miasta cyrkularne. Przewodzi³y wœród nich: Przemyœl, Tarnów, Tarnopol, Nowy S¹cz i Rzeszów. Obok miast cyrkularnych liczn¹ inteligencjê mia³y m.in. Jaros³aw i Brody, które nie by³y stolicami cyrku³ów. W miastach tych mieœci³y siê instytucje wojskowo-gospodarcze z licznym personelem urzêdniczo-oficerskim. W dalszych dziesiêcioleciach XIX w., wraz ze wzrostem kultury, oœwiaty, ochrony zdrowia pojawi³o siê zapotrzebowanie na nauczycieli i lekarzy. Powsta³y du¿e instytucje, jak kolej, co powodowa³o rozwój zawodów inteligenckich nie zwi¹zanych z administracj¹ pañstwow¹. Nale¿y podkreœliæ, ¿e liczba inteligencji nie by³a zwi¹zana z wielkoœci¹ miasta. Œrodowisko inteligencji w Brodach by³o piêædziesiêciokrotnie mniejsze od lwowskiego, choæ ludnoœæ Lwowa by³a tylko kilkakrotnie wiêksza od ludnoœci Brodów12. Wskutek pañstwowych zakazów ¯ydom nie wolno by³o wykonywaæ zawodu lekarza, aptekarza, prawnika w latach poprzedzaj¹cych prawodawstwo autonomiczne, reprezentanci tej narodowoœci byli wiêc wœród inteligencji nieliczni. Przeobra¿enia ustrojowe, które nast¹pi³y w Galicji w okresie 1848–1867, a w szczególnoœci uw³aszczenie, liberalizacja ekonomiczna i polityczna mia³y wp³yw na rozwój miast. Przeprowadzona u progu doby autonomicznej reforma administracyjna kraju nie wprowadzi³a ¿adnych zmian w sieci miejskiej 13. Nadal funkcjonowa³a znaczna liczba miast i miasteczek odpowiadaj¹cych temu pojêciu tylko ze statusu. Jednie kilkanaœcie oœrodków zaliczyæ mo¿na do miast wiêkszych. Stanowi³y one nieca³e 5% ogólnej liczby miast galicyjskich, ale mia³y decyduj¹cy wp³yw na globalnie ujmowany ekonomiczny, spo³eczny i cywilizacyjny rozwój Galicji. Do kategorii miast du¿ych nale¿a³y jedynie Lwów i Kraków. U progu doby autonomicznej (w 1869 r.) Galicjê zamieszkiwa³o 5418 tys. ludnoœci. W tej liczbie znajdowa³o siê siê 1117 tys. mieszkañców gmin miejskich14. W kolejnych dziesiêcioleciach odsetek ludnoœci miejskiej wzrasta³ stale, ale bardzo powoli. Wynikiem tej s³abej tendencji wzrostowej by³o osi¹gniêcie w 1910 r. liczby ludnoœci miejskiej nieco poni¿ej 2 mln, co stanowi³o wówczas 24% ogó³u ludnoœci kraju. Dynamika przyrostu zaludnienia wykazuje znaczne zró¿nicowanie w poszczególnych kategoriach wielkoœciowych miast. Oœrodki miejskie, w których liczba ludnoœci w ci¹gu doby autonomicznej uleg³a co najmniej podwojeniu, stanowi³y jedynie 9% wszystkich miast. Poszczególne miasta wykazywa³y bardzo zró¿nicowan¹ dynamikê zmian ludnoœciowych. W najliczniej reprezentowanych ma³ych oœrodkach (do 3 tys. mieszkanców) mia³ miejsce spadek ogólnej liczby ludnoœci. Te miasta znajdowa³y siê w stanie kryzysu demograficznego. Nieco lepsza by³a sytuacja w przypadku miast licz¹cych od 3 do 10 tys. mieszkañców. Tu nastêpowa³ powolny przyrost ludnoœci i by³ on niemal identyczny z ogóln¹ dynamik¹ wzrostu 12 H. Florkowska-Franciæ, T. G¹sowski, M. Kulczykowski, Ze studiów nad inteligencj¹ galicyjsk¹ na prze³omie wieków XVIII–XIX oraz XIX–XX [w:] Spo³eczeñstwo polskie XVIII–XIX, t. 7, PWN, Warszawa 1974, s. 103–107. 13 J. Bartoszewicz, Pogl¹d na usi³owania i prace oko³o reformy gminnej w Galicji, Wiadomoœci Statystyczne o Stosunkach Krajowych, 1903, t. 19, z. 2, s. 41–48. 14. T. G¹sowski, op. cit., s. 223..

(5) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 9. zaludnienia Galicji. Stosunkowo dobrze rozwija³y siê oœrodki miejskie o liczbie ludnoœci powy¿ej 10 tysiêcy15. Zniesienie pañszczyzny i upowszechnienie systemu pracy najemnej, przy doœæ wysokim przyroœcie naturalnym, powodowa³y w drugiej po³owie XIX wieku wzrost poda¿y si³y roboczej. Czêœæ mieszkañców wsi szuka³a Ÿród³a utrzymania poza gospodarstwem. Pocz¹tkowo zasiêg migracyjnych ruchów zarobkowych ogranicza³ siê do rynków lokalnych, wiêkszych miast, co przyspiesza³o procesy urbanizacyjne w Galicji. Znacznie rzadziej ludnoœæ miast wzrasta³a przez przy³¹czanie do nich okolicznych wsi16. Migracje ze wsi obejmowa³y przede wszystkim m³odsz¹ czêœæ grup wiekowych, co powodowa³o odm³odzenie struktury wiekowej miast. Odsetek ludnoœci powy¿ej 60 roku ¿ycia kszta³towa³ siê w wiêkszych miastach na poziomie 5%. Wysoki by³ natomiast odsetek ludnoœci w wieku poni¿ej 20 lat. Ludnoœæ ta stanowi³a œrednio od 40 do 50% ogó³u ludnoœci miejskiej. Po³owa ludnoœci wiêkszych miast znajdowa³a siê w przedziale wiekowym od 21 do 60 roku17. U progu doby autonomicznej do oœrodków miejskich, które przekroczy³y liczbê 20 tys. mieszkañców nale¿a³y – poza Lwowem i Krakowem – jedynie Tarnopol oraz Tarnów. W 1910 r. 12 prowincjonalnych miast galicyjskich przekroczy³o 20 tysiêcy mieszkañców (tabela 1). Wœród przedstawionych w tabeli 1 oœrodków miejskich jedynie w Brodach nast¹pi³ wyraŸny spadek liczby ludnoœci, co wi¹za³o siê z utrat¹ w 1880 r. przywilejów wolnego handlu. Czêœæ w³aœcicieli domów handlowych zamknê³a placówki i opuœci³a Brody, przenosz¹c siê do innych miast lub krajów monarchii18. O ile Brody traci³y na znaczeniu w handlu zagranicznym, to Ko³omyja prze¿ywa³a sta³y jego rozwój, co znajdowa³o równiez odbicie w systematycznym wzroœcie liczby ludnoœci. Handel z Rumuni¹ nie podlega³ tak silnym koniunkturom politycznym jak handel z Rosj¹. Brak wiêkszego przemys³u by³ niew¹tpliwie czynnikiem os³abiaj¹cym rozwój demograficzny miast. Dlatego te¿ przyrost ludnoœci dokonywa³ siê znacznie wolniej ni¿ w urbanizacji typu industrialnego. Warto odnotowaæ, ¿e na dynamikê rozwoju demograficznego miast galicyjskich, jak równie¿ na strukturê zawodow¹ ludnoœci, wp³yw mia³a kolej. Dotyczy³o to oœrodków wiêkszych i prê¿niejszych ekonomicznie. W okresie 1880–1910 liczba mieszkañców miast le¿¹cych przy szlakach kolejowych wzros³a o ponad 58%, podczas gdy w pozosta³ych tylko o 21%19. Kolej tworzy³a du¿o miejsc pracy, zarówno przy jej bie¿¹cej obs³udze, jak równie¿ w zapleczu remontowym. W warsztatach kolejowych w Nowym S¹czu w 1885 r. zatrudniano 450 osób, a w 1911 r. ju¿ prawie 1200 pracowników20. Du¿e znaczenie 15. Tam¿e.. 16. W latach 1900–1910 dokonano formalnego przy³¹czenia podmiejskich gmin w Rzeszowie i Nowym. S¹czu. 17. Oesterreichische Statistik. Neue Folge, Wien 1916, Bd 1, Heft 3.. 18. Obrazki z przesz³oœci Brodów i powiatu brodzkiego, opr. E. Bernhaut, Brody 1938, s. 66.. 19. T. G¹sowski, op. cit., s. 241.. T. Aleksander, ¯ycie spo³eczne i przemiany kulturalne Nowego S¹cza w latach 1870–1990, Kraków 1993, s. 28. 20.

(6) Krzysztof Broñski. 10. dla rozwoju Stanis³awowa jako oœrodka wêz³owego ruchu kolejowego mia³o otwarcie trzeciej w Galicji (obok lwowskiej i krakowskiej) Dyrekcji Kolei Pañstwowych. Dyrekcja z kolei zatrudnia³a 160 konduktorów kolejowych. Na lokalny rynek pracy i us³ug w Stanis³awowie wp³ywa³ tak¿e wêze³ kolejowy. Do najwiêkszych stanis³awowskich zak³adów nale¿y zaliczyæ pañstwowe warsztaty kolejowe, zatrudniaj¹ce kilkaset osób. Du¿ym pracodawca by³y równie¿ warsztaty kolejowe w Stryju. Wa¿n¹ role przyspieszaj¹c¹ rozwój demograficzny miast mia³y równie¿ funkcje o charakterze pozaekonomicznym (administracyjne, polityczne i kulturalne). Tabela 1. Rozwój ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich oraz Lwowa i Krakowa w latach 1869–1910 Ośrodek miejski. Wskaźnik dynamiki przyrostu 1869 = 100%. Liczba ludności w latach 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. 1880. Brody Drohobycz. 18 773 16 888. 20 071. Jarosław Kołomyja. 11 166 17 679. 17 475 17 916 18 065. 17 361 19 432 22 660. 18 055 34 665 23 965. 107 108 111. 93,4 106 162. 93,1 115 203. 96,2 205 214,6. 30 235 34 188 42 676 49 835 66 095 74 593 91 323 151 886 87 109 109 746 127 943 159 877 206 113 9 358 11 185 12 722 15 724 25 004 4 254 7 623 13 144 18 155 22 057 15 185 22 040 35 209 46 295 54 078 9 187 11 166 11 953 15 010 23 688 11 749 13 586 14 324 17 039 20 257 14 479 18 626 22 391 30 410 33 328 9 880 12 625 16 515 23 205 30 895 20 087 25 819 27 405 30 415 33 871 21 779 24 627 27 574 31 691 36 731. 131. 171. 193,4. 241. 133 126 119. 150 147 134. 183 184 168. 305 237 267. 180 145. 309 232. 427 305. 518 356. 121 116. 130 122. 163 145. 258 172. 128,6. 155. 210. 230. 128 128,5 113. 167 136 127. 235 151 145. 313 169 169. Kraków Lwów Nowy Sącz Podgórze Przemyśl Rzeszów Sambor Stanisławów Stryj Tarnopol Tarnów. 18 225 12 422 23 109. 1890. 1900. 1910. Źród³o: obliczenia w³asne na podstawie Orts-Repertorium des Königreiche Galizien und Lodomerien, Wien 1874; Spezialortsrepertorium der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Landern, B. 12, Galizien, Wien 1886, 1893; Skorowidz gminny Galicji, Wiedeñ 1907, I. Weinfeld, Ludnoœæ miejska Galicji i jej sk³ad wyznaniowy 1880–1910, Wiadomoœci Statystyczne o Stosunkach Krajowych, Lwów 1912, t. 24, z. 2.. Galicja pod wzglêdem struktury etnicznej stanowi³a kontynuacjê tradycyjnych uk³adów przedrozbiorowych, bêdacych owocem ca³ych wieków istnienia i wspó³¿ycia grup ludzkich nieraz bardzo odleg³ych duchowo, mentalnie i obyczajowo21. Uk³ad kulturowy Galicji tworzy³y trzy dominuj¹ce grupy etniczno-narodowoœciowe: Polacy, Rusini, którzy pod koniec XIX wieku zaczêli okreœlaæ siê mianem UkraiñZ. Pucek, Galicyjskie doœwiadczenia wielokulturowoœci a problem wiêzi spo³ecznej [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 2, Spo³eczeñstwo i gospodarka, Wyd. Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej, Rzeszów 1995, s. 11. 21.

(7) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 11. ców, szczególnie liczni w Galicji Wschodniej, oraz ¯ydzi. W statystykach austriackich nie podawano narodowoœci, lecz wyznanie, dlatego przy analizie sk³adu narodowoœciowego miast musimy przyj¹æ uproszczone za³o¿enie, ¿e ludnoœæ obrz¹dku rzymskokatolickiego to narodowoœæ polska, obrz¹dku greckokatolickiego – ukraiñska (w ówczesnej nomenklaturze ruska), wyznania izraelickiego – ¿ydowska. Wiêksze miasta galicyjskie w dobie autonomicznej charakteryzuj¹ siê zró¿nicowanym sk³adem wyznaniowym (tabela 2), przy czym silniejsze zró¿nicowanie wystêpuje w grupie miast wschodniogalicyjskich22, w których wystêpuj¹ trzy grupy wyznaniowe. W miastach zachodniogalicyjskich wyznanie greckokatolickie stanowi³o nieznaczny odsetek. W grupie miast wschodniogalicyjskich ludnoœæ wyznania rzymskokatolickiego stanowi³a w 1880 r. bezwzglêdn¹ wiêkszoœæ we Lwowie, Samborze, wzglêdn¹ w Jaros³awiu i Przemyœlu. Izraelici wykazywali bezwzglêdn¹ przewagê w Brodach, Drohobyczu, Ko³omyi, Stanis³awowie, Tarnopolu, wzglêdn¹ w Stryju. Ludnoœæ obrz¹dku greckokatolickiego nie wykazywa³a w omawianej grupie miast wschodniogalicyjskich zdecydowanej wiêkszoœci. Stosunkowo du¿¹ liczebnoœæ wykazywa³a ta grupa wyznaniowa w Stryju (31,1%) i Drohobyczu (25,7%). W miastach zachodniogalicyjskich wyznanie rzymskokatolickie dominowa³o w Krakowie, Podgórzu i Tarnowie, Izraelici przewa¿ali w Rzeszowie i w Nowym S¹czu. W latach 1880–1910 nast¹pi³o znaczne przewartoœciowanie w strukturze wyznaniowej oœrodków miejskich. W grupie miast wschodniogalicyjskich nast¹pi³ wzrost odsetka ludnoœci wyznania greckokatolickiego i rzymskokatolickiego, natomiast znacznemu obni¿eniu uleg³ odsetek ludnoœci ¿ydowskiej. W grupie miast zachodniogalicyjskich widoczny jest wzrost odsetka ludnoœci rzymskokatolickiej. Zmniejszy³ siê, podobnie jak w miastach wschodniogalicyjskich, odsetek ludnoœci wyznania ¿ydowskiego. Stracili oni bezwzglêdn¹ przewagê w Rzeszowie i w Nowym S¹czu. Spadek liczebny ludnoœci tego wyznania wynika³ z faktu, ¿e wzrost ludnoœci miejskiej odbywa³ siê w znacznej mierze poprzez migracjê, której zapleczem by³a przeludniona wieœ o bardzo niewielkim odsetku ludnoœci pochodzenia ¿ydowskiego. Dlatego te¿ pod koniec XIX w. zwiêkszanie siê liczebnoœci ¯ydów w miastach nastêpowa³o niemal wy³¹cznie drog¹ przyrostu naturalnego. Oprócz tego mia³ równie¿ miejsce odp³yw ich czêœci skutkiem emigracji zarobkowej. To wieloetniczne oblicze spo³ecznoœci miejskiej znajdowa³o swój wyraz w architekturze miejskiej, a tak¿e i strukturze zawodowej (np. handel by³ zdominowany przez ¯ydów). Istotn¹ charakterystyk¹ badanej spo³ecznoœci jest okreœlenie poziomu wykszta³cenia. Poziom oœwiaty ludnoœci Galicji u progu autonomii by³ niski. Jeszcze w 1880 r. prawie 74% spo³ecznoœci powy¿ej 6 roku ¿ycia by³o analfabetami. Sytuacja oœwiatowa w wiekszych miastach niewiele odbiega³a od ogólnego poziomu oœwiaty w Galicji (tabela 3). W Ko³omyi, Drohobyczu, i Jaros³awiu odsetek analfabetów przekracza³ w 1880 r. 70%, niewiele mniej analfabetów by³o w Brodach. Uzyskanie autonomii w istotny sposób wp³ynê³o na rozwój szkolnictwa. Spo³eczeñstwo 22 Do wiêkszych miast wschodniogalicyjskich nale¿a³y: Brody, Drohobycz, Jaros³aw, Ko³omyja, Przemyœl, Sambor, Stanis³awów, Stryj, Tarnopol; wiêksze miasta zachodniogalicyjskie to: Nowy Sacz, Podgórze, Rzeszow i Tarnów..

(8) Krzysztof Broñski. 12. uzyska³o mo¿liwoœæ wp³ywu na finansowanie oœwiaty. Zaanga¿owanie w rozwój oœwiaty w Galicji doby autonomicznej by³o znacz¹ce. W³adze rz¹dowe, a z nimi równie¿ samorz¹dowe organizowa³y nowe ga³êzie szkolnictwa. W kolejnych dziesiêcioleciach doby autonomicznej nastêpowa³a poprawa poziomu oœwiaty w Galicji, wyraŸnie widoczna w grupie wiêkszych oœrodków miejskich (tabela 4). Tabela 2. Struktura wyznaniowa ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich (1880–1910) Wyznanie Miasto. Lata. rzymskokatolickie greckokatolickie liczba. %. liczba. %. izraelickie liczba. %. inne liczba. %. Brody. 1880 1910. 3 128 3 413. 15,6 18,9. 1 453 2 036. 07,2 11,3. 15 316 12 188. 76,3 67,5. 174 418. 0,9 2,3. Drohobycz. 1880 1910. 4 280 11 896. 23,5 34,3. 4 693 7 343. 25,7 21,2. 9 181 15 313. 50,4 44,2. 71 113. 0,4 0,3. Jarosław. 1880 1910. 5 114 12 295. 41,2 51,3. 2 652 5 342. 21,7 22,3. 4 474 6 154. 36,0 25,7. 142 174. 1,1 3,0. Kołomyja. 1880 1910. 5 951 13 713. 25,8 32,2. 4 226 8 769. 18,3 20,5. 12 002 18 930. 51,9 44,3. 930 1 264. 4,0 3,0. Kraków. 1880 1910. 44 789 116 656. 67,8 76,8. 308 1 698. 00,4 01,1. 20 269 32 321. 30,7 21,3. 719 1 211. 1,0 0,8. Lwów. 1880 1910. 58 602 105 469. 53,4 51,2. 17 496 39 314. 16,0 19,0. 30 961 53 387. 28,1 27,9. 2 687 3 943. 2,5 1,9. Nowy Sącz. 1880 1910. 5 144 16 240. 46,0 64,9. 560 378. 05,0 01,5. 5 136 7 990. 46,2 32,0. 318 396. 2,8 1,6. Podgórze. 1880 1910. 5 136 15 831. 66,9 70,9. 8 208. 00,1 00,9. 2 506 6 231. 32,7 27,9. 22 52. 0,3 0,3. Przemyśl. 1880 1910. 9 563 25 306. 43,4 46,8. 4 712 12 018. 21,4 22,2. 7 645 16 062. 34,7 29,7. 120 692. 0,5 1,3. Rzeszów. 1880 1910. 5 152 13 872. 46,1 58,6. 160 951. 01,5 04,0. 5 820 8 785. 52,1 37,1. 34 80. 0,3 0,3. Sambor. 1880 1910. 7 049 11 079. 51,9 54,7. 2 073 3 720. 15,2 18,4. 44 427 5 418. 32,6 26,7. 37 40. 0,3 0,2. Stanisławów. 1880 1910. 5 584 10 238. 30,0 30,7. 2 793 7 117. 15,0 21,4. 10 023 15 213. 53,8 45,6. 226 760. 1,2 2,3. Stryj. 1880 1910. 2 900 10 448. 23,0 33,8. 3 923 9 042. 31,1 29,2. 5 245 10 718. 41,5 34,6. 557 734. 4,4 2,4. Tarnów. 1880 1910. 12 954 21 347. 52,6 58,1. 193 192. 00,8 00,5. 11 349 15 108. 46,1 41,2. 131 84. 0,5 0,2. Tarnopol. 1880 1910. 6 170 9 646. 23,9 28,5. 6 023 10 170. 23,3 30,0. 13 468 13 997. 52,2 41,3. 158 58. 0,6 0,2. Źród³o: I. Weinfeld, Ludnoœæ miejska w Galicji i jej sk³ad wyznaniowy (1880–1910), Wiadomoœci Statystyczne o Stosunkach Krajowych, t. 24, z. 2, Lwów 1912..

(9) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 13. Tabela 3. Ludnoœæ wiêkszych miast galicyjskich wed³ug poziomu wykszta³cenia w 1880 r. Liczba ludności Miasta. umiejąca czytać i pisać razem. %. Brody. 5 668. 28,94. Drohobycz Jarosław Kołomyja Nowy Sącz Podgórze Przemyśl Rzeszów Sambor. 4 757 2 804 5 006 4 216 3 175 7 764 4 940 4 300. 26,10 22,57 21,66 37,69 47,59 87,57 44,24 31,65. Stanisławów Stryj Tarnopol Tarnów. 7 516 4 643 7 701 9 341. 40,35 36,78 81,22 37,93. umiejąca tylko czytać razem. nie umiejąca ani czytać ani pisać*. %. razem. %. 354 652 907. 1,80 3,58 7,30. 69,26 70,52 70,13. 210 412. 2,07 3,69 4,38 4,00 3,52 12,27 2,79 1,39 3,05 6,03. 13 565 12 816 8 711 17 893 6 557 3 205 12 075 5 833 7 619 10 591 7 806 16 223 13 801. 292 828 393 1 667 519 176 756 1 485. 76,37 58,62 48,03 58,43 52,24 56,08 56,86 61,83 65,73 56,04. * w stosunku do ogó³u ludnoœci Źród³o: T. Pilat, Obszar, zabudowania i ludnoœæ miast wiêkszych w Galicji, Wiadomoœci..., t. 11, z.. Tabela 4. Poziom oœwiaty ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich w 1900 r. Liczba ludności ogółem. Z tego miejąca czytać. Nie umiejąca czytać ani pisać. Brody Drohobycz Jarosław Kołomyja Nowy Sącz Podgórze Przemyśl. 17 361 19 432 22 660 34 188 15 724 18 158 46 295. 9 792 9 736 13 302 17 926 9 557 11 182 26 374. 7 569 9 696 9 358 16 262 6 167 6 973 19 921. 43,60 49,90 41,30 47,57 39,22 38,41 43,03. Rzeszów Sambor Stanisławów. 15 010 17 039 30 410. 9 577 9 528 19 883. 5 433 7 511 10 527. 36,20 44,08 34,62. Stryj Tarnopol. 23 205 30 415. 14 041 16 339. 9 164 14 076. 39,49 46,28. Tarnów. 31 691. 19 882. 11 809. 37,26. Miasta. Odsetek* analfabetów. * w stosunku do ogó³u ludnoœci Źród³o: J. Buzek, Materia³y statystyczne do reformy sejmowego prawa wyborczego, Wiadomoœci..., 1906, t. 21, z. 1..

(10) Krzysztof Broñski. 14. U progu XX w. najwy¿szy odsetek analfabetów by³ w Drohobyczu, Ko³omyi oraz Tarnopolu, natomiast najni¿szy w Stanis³awowie. Pomimo wielu wysi³ków podejmowanych przez w³adze lokalne i krajowe poziom oœwiaty ludnoœci galicyjskiej by³ ci¹gle niski, w 1910 r. jeszcze prawie 40% spo³eczeñstwa stanowili analfabeci. Na taki stan z³o¿y³a siê bardzo z³a sytuacja ekonomiczna Galicji wschodniej23. Znacz¹c¹ rolê w podnoszeniu poziomu oœwiaty odegra³y miasta galicyjskie, zw³aszcza wiêksze. Do g³ównych oœrodków edukacyjnych w Galicji nale¿a³y Kraków i Lwów. Ich dominuj¹ca rola wynika³a z zasiêgu terytorialnego oddzia³ywania, jak te¿ znacz¹cego odsetka m³odzie¿y szkolnej i akademickiej. W obu miastach funkcjonowa³y szko³y wy¿sze, w których studiowa³a m³odzie¿ nie tylko z Galicji, ale tak¿e z ziem polskich bêd¹cych pod zaborem pruskim i rosyjskim. Szczególn¹ rolê odgrywa³ uniwersytet krakowski, który w okresie autonomii znacznie siê rozwin¹³. Akademia Sztuk Piêknych w Krakowie by³a jedynym w tej dziedzinie oœrodkiem na ziemiach polskich – otwartym w okresie autonomii, jednym z trzech dzia³aj¹cych na terenie monarchii, obok wiedeñskiej i praskiej. Zasiêg jej oddzia³ywania by³ wiêc bardzo szeroki. Do rozwoju nauki przyczyni³o siê te¿ utworzenie w 1873 r. Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie. Skupia³a ona cz³onków z Galicji, ziem polskich innych zaborów, jak te¿ i zza granicy24. Nie mniejsze znaczenie w zakresie terytorialnego oddzia³ywania oœwiaty i nauki odgrywa³ Lwów. Oprócz uniwersytetu funkcjonowa³y tu tak¿e Akademia Weterynaryjna, jedyna w Galicji, i Szko³a Politechniczna. Na pocz¹tku XX w., wraz z narastaj¹cym rozwarstwieniem narodowym, Ukraiñcy d¹¿yli do utworzenia odrêbnego uniwersytetu ukraiñskiego z siedzib¹ w Stanis³awowie. Do realizacji tego zamierzenia wobec sprzeciwu spo³eczeñstwa polskiego nie dosz³o25. Miasta galicyjskie odgrywa³y znacz¹c¹ rolê jako oœrodki szkolnictwa œredniego. Przoduj¹ce miejsca zajmowa³y tu miasta o tradycjach w zakresie kszta³cenia œredniego: Kraków i Lwów oraz oœrodki prowincjonalne: Przemyœl, Stanis³awów i Tarnów. Na pocz¹tku okresu autonomicznego nieliczne miasta galicyjskie posiada³y szko³y œrednie, niewielki by³ tak¿e rozwój liczebny szkó³ tej kategorii. Szczególnie zauwa¿alny przyrost liczby szkó³ œrednich zaznaczy³ siê na pocz¹tku XX w. W latach 1900–1909 otwarto w Galicji 27 szkó³ œrednich (gimnazjów i szkó³ realnych)26. W 1909 r. funkcjonowa³y w Galicji 74 szko³y œrednie27. W dobie autonomicznej znacznie zwiêkszy³a siê liczba inteligencji. Prze³om XIX i XX w. jest dla Galicji okresem, w którym mo¿na ju¿ mówiæ o ukszta³towanej 23 W tym czasie w zaborze pruskim nie by³o ju¿ analfabetów, natomiast w zaborze rosyjskim by³o ich a¿ 69%. Por. J. Hoff, op. cit., s. 85. 24 J. Ma³ecki, Lwów i Kraków – dwie stolice Galicji [w:] Roczniki Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych, 1989, T. 50, s. 119–131. 25. „Kurier Stanis³awowski” 1912, R. 27, nr 1384.. 26. J. Buzek, Rozwój szkó³ œrednich w Galicji w ostatnim piêædziesiêcioleciu (1859–1909), Lwów 1909, s.. 27. Tam¿e.. 29..

(11) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 15. inteligencji. W 1910 r. 40% ogólnej jej liczby znajdowalo siê w 15 najwiêkszych oœrodkach. Oprócz Lwowa i Krakowa du¿ymi skupiskami inteligencji by³y wówczas: Stanis³awów, Przemyœl, Ko³omyja, Drohobycz, Tarnów i Tarnopol. Liczebnoœæ inteligencji nie by³a prost¹ wypadkow¹ wielkoœci miast, ale zale¿a³a od funkcji wype³nianych przez te miasta. Najwiêksz¹ liczebnie grupê ca³ej warstwy stanowili urzêdnicy. Wzrost liczby urzêdników wi¹za³ sie z rozwojem kolei, poczty, instytucji finansowych. W Podgórzu i Drohobyczu dominowa³a inteligencja zatrudniona w gospodarce. Drug¹ co do liczebnoœci grupê inteligencji stanowili nauczyciele. Grupa nauczycielska rozwija³a siê niezwykle dynamicznie. Wi¹za³o siê to g³ównie ze zmian¹ statusu i rozwojem szkó³ ludowych w ostatnim dziesiêcioleciu XIX w. i pocz¹tkach XX w., a ponadto z utworzeniem w szeregu mniejszych oœrodków miejskich szkó³ ¿eñskich i wyznaniowych28. Niewielki wzrost notuje siê w grupie lekarzy, ale grupa ta by³a stosunkowo nieliczna. Inteligencja by³a grup¹ spo³eczn¹ dostarczaj¹c¹ lokalnemu rynkowi sta³ych dochodów, przez co móg³ funkcjonowaæ handel, us³ugi itp. Rodziny urzêdnicze, wolnych zawodów, nauczycieli zatrudnia³y pokaŸn¹ liczbê pomocy domowej. Jednym z wyznaczników struktury zawodowej ludnoœci jest jej charakterystyka wed³ug podstawowych Ÿróde³ utrzymania. Celem ukazania kierunków zmian zostanie ukazana sytuacja w latach 1880 i 1910. Uwzglêdniono grupê wiêkszych miast galicyjskich oraz, dla celów porównawczych, obydwa oœrodki sto³eczne: Lwów i Kraków. W 1880 r. jedynie w Samborze by³ znacz¹cy odsetek ludnoœci utrzymuj¹cej siê z rolnictwa (27,4%). W Jaros³awiu utrzymywa³o siê z niego 18% ludnoœci, w Ko³omyi 16,8%, w Stryju 15,2%, w Drohobyczu 14,3%, Tarnowie 12,5%, w Tarnopolu i Nowym S¹czu 5–10% mieszkañców. Niewielkie odsetki (1–4%) utrzymuj¹cych siê z rolnictwa wykazywa³y dwa najwiêksze oœrodki miejskie Galicji: Lwów i Kraków oraz Tarnów, Rzeszów, Podgórze, Przemyœl, Stanis³awów. Miastami o znacznym udziale ludnoœci utrzymuj¹cej siê z rzemios³a i przemys³u by³y Tarnopol i Jaros³aw. W pozosta³ych miastach, poza Brodami, 20–30% ludnoœci utrzymywa³o siê z tej grupy zajêæ. Handel i instytucje kredytowe utrzymywa³y poni¿ej 1/4 ludnoœci. W Stanis³awowie, Nowym S¹czu i Podgórzu z zajêæ tych utrzymywa³o siê nieco ponad 20% ludnoœci. W innych oœrodkach, w tym tak¿e we Lwowie i w Krakowie, z handlu utrzymywa³o siê od 10–20% ludnoœci. Od 5–10% mieszkañców ¿yj¹cych z tego dzia³u gospodarki wykazywa³y Brody. Transport dawa³ utrzymanie niewielkiemu odsetkowi ludnoœci miejskiej. Jedynie Lwów, Kraków, Przemyœl, Stanis³awów i Ko³omyja wykazywa³y nieco wiêkszy odsetek utrzymuj¹cych siê z tego dzia³u. Kilkanaœcie procent utrzymywa³o siê z wykonywania wolnych zawodów. Do tej grupy nale¿a³y obydwa oœrodki sto³eczne: Lwów i Kraków oraz inne bêd¹ce siedzib¹ urzêdów ponadpowiatowych. Nieco powy¿ej 9% ludnoœci utrzymuj¹cej siê z tej dzia³alnoœci wykazywa³y: Przemyœl i Sambor, od 28. J. Hoff, Spo³ecznoœæ ma³ego..., s. 42..

(12) Krzysztof Broñski. 16. 6–8% Podgórze, Tarnopol, Ko³omyja, Brody, Stryj. Poni¿ej 6% ludnoœci tej kategorii dochodowej (wolne zawody) liczy³y: Jaros³aw i Drohobycz. W niektórych oœrodkach miejskich znacz¹c¹ rolê odgrywa³y Ÿród³a utrzymania o charakterze pozaprodukcyjnym. Wymieniæ tu nale¿y Brody, Przemyœl i Drohobycz. W tych oœrodkach znacz¹cy odsetek stanowili utrzymuj¹cy siê z ró¿nego rodzaju rent i nieruchomoœci. W Tarnowie, Stryju, Tarnopolu, Podgórzu i Drohobyczu ponad 20% mieszkañców nie posiada³o sta³ego Ÿród³a utrzymania. By³a to ludnoœæ okreœlana jako s³u¿ba i wyrobnicy. Czêœæ z nich stanowi³a s³u¿ba nie mieszkaj¹ca u pracodawcy oraz personel zajêty w ró¿nych urzêdach, instytucjach jako woŸni, sprz¹taczki itp.29 Uzyskany obraz udzia³u poszczególnych grup zawodowych w Ÿród³ach utrzymania ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich pozwala stwierdziæ, ¿e w przewa¿aj¹cej czêœci analizowanych oœrodków miejskich brak jest dominuj¹cego siê Ÿród³a utrzymania ludnoœci. Porównanie danych odnosz¹cych siê do tych samych miast w dwóch oddzielonych od siebie trzydziestoma latami przekrojach czasowych pozwala doœæ wyraŸnie dostrzec wystêpuj¹ce przewartoœciowania w strukturze podstawowych Ÿróde³ utrzymania ludnoœci. W dziale rolnictwo i zajêcia poboczne nast¹pi³ spadek udzia³u rolnictwa jako podstawowego Ÿród³a utrzymania. Wyj¹tek stanowi³y Kraków, Brody i Rzeszów; w tych miastach zanotowano nieznaczny wzrost utrzymuj¹cych siê z rolnictwa. W 1910 r. tylko w Samborze rolnictwo nadal stanowi³o podstawê utrzymania dla ponad 1/5 ludnoœci. W innych oœrodkach miejskich odsetek ten oscylowa³ wokó³ kilku procent. W dziale przemys³ i rzemios³o nie dokona³y siê znaczniejsze zmiany odsetka utrzymuj¹cych siê z niego. Na czo³o wysun¹³ siê Drohobycz, gdzie dzia³ ten utrzymywa³ 45% mieszkañców miasta oraz Podgórze z odsetkiem 38,2%. Odsetek utrzymuj¹cych siê z tego dzia³u uleg³ zwiêkszeniu w Przemyœlu i Tarnowie, nieznacznie obni¿y³ siê we Lwowie, Stanis³awowie i Stryju. W dziale handel i kredyt czo³ow¹ pozycjê zajmowa³ Rzeszów, drugim oœrodkiem by³y Brody, wysok¹ pozycjê utrzymywa³ Stanis³awów, za nim Tarnów. Zwiêkszy³ siê odsetek utrzymuj¹cych siê z handlu i kredytu w Krakowie, we Lwowie i w Przemyœlu. Widoczne zmiany w przyroœcie odsetka utrzymuj¹cych siê nast¹pi³y w grupie wolnych zawodów. Przoduj¹ce miejsce zajmowa³ Stanis³awów, Lwów i Kraków. Odsetek utrzymuj¹cych siê w tej grupie zajêæ w innych oœrodkach nie odbiega³ znacz¹co od miast przoduj¹cych. W okresie 1880–1910 w grupie omawianych oœrodków miejskich zwiêkszy³ siê odsetek utrzymuj¹cych siê z transportu i komunikacji. W tej grupie zajêæ wysoki odsetek utrzymuj¹cych siê wykazywa³o Podgórze, Stryj i Nowy S¹cz. Podobnie jak w przypadku Ÿróde³ utrzymania wygl¹da³a struktura zatrudnienia ludnoœci w wiêkszych miastach w latach 1880–1910. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e wœród czynnych zawodowo pokaŸny odsetek zatrudnionych stanowi³y kobiety. W przemy-. T. Pilat, Obszar, zabudowania i ludnoœæ wiêkszych miast galicyjskich, dla których zosta³a wydana ustawa gminna z d. 13 marca 1889, Wiadomoœci Statystyczne..., 1890, t. 11, z. 3. 29.

(13) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 17. œle i rzemioœle odsetek pracuj¹cych kobiet kszta³towa³ siê w przedziale od 20–30% ogó³u zatrudnionych. Wyj¹tek stanowi³ Drohobycz (z przemys³em naftowym), gdzie kobiety stanowi³y 15% czynnych zawodowo. W handlu towarowym odsetek zatrudnionych kobiet wynosi³ w miastach zachodniogalicyjskich od 25–30%. W czêœci miast wschodniogalicyjskich (o znacznym odsetku ludnoœci ¿ydowskiej) proporcje te by³y ni¿sze. W Stanis³awowie w handlu pracowa³o 12% kobiet, zaœ w Tarnopolu i Ko³omyi po 18%. Du¿e odsetki czynnych zawodowo kobiet wykazywa³o szkolnictwo. W Stanis³awowie, Przemyœlu i Tarnowie ponad 50% zatrudnionych stanowi³y kobiety, w Drohobyczu odsetek ten wynosi³ 50%, w Nowym S¹czu i Tarnopolu kobiety stanowi³y 40% czynnych zawodowo w tym dziale. Istotn¹ kwesti¹ w charakterystyce spo³ecznoœci miejskiej jest ocena jej sytuacji ekonomicznej. Informacje o sytuacji ekonomicznej spo³ecznoœci wiekszych miast galicyjskich mo¿emy uzyskaæ g³ównie metod¹ poœredni¹ poprzez analizê podatków bezpoœrednich (realnych i osobistych) p³aconych przez osoby maj¹ce prawa wyborcze30. W 1880 r. w wiêkszych miastach galicyjskich zdecydowana czêœæ ludnoœci mieœci³a siê w grupie podatników p³ac¹cych niskie stawki podatków bezpoœrednich – do 25 z³r (tabela 5). Wœród wiêkszych miast najliczniejsza grupa podatników p³ac¹cych najni¿sze podatki wystêpuje w Ko³omyi, Samborze oraz Jaros³awiu. Wi¹za³o siê to ze struktur¹ gospodarcz¹ badanych oœrodków. Rolnictwo stanowi³o tu Ÿród³o utrzymania dla znacz¹cej liczby ludnoœci, a podatek gruntowy by³ p³acony przez wszystkich posiadaczy gruntów (niezale¿nie od osi¹ganego z nich dochodu). Natomiast podatek zarobkowy i domowy by³ ustalony od pewnych minimalnych granic (doln¹ granic¹ podatku domowego by³a kwota 1,5 z³r)31. Wœród miast, w których znajduje siê liczniejsza grupa ludnoœci p³ac¹cej najwy¿sze podatki bezpoœrednie s¹ Przemyœl, Stanis³awów, Tarnów i Tarnopol32. Kwoty podatków bezpoœrednich p³aconych w 1901 r. pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e w grupie podatników p³ac¹cych najwy¿sze podatki dominuj¹ ¯ydzi, niezale¿nie od liczebnoœci tej grupy w badanych miastach 33 . 30 Trzeba zaznaczyæ, ¿e szczup³oœæ i fragmentarycznoœæ materia³u statystycznego nie pozwala na pog³êbion¹ analizê sytuacji ekonomicznej ludnoœci. Nale¿y równie¿ nadmieniæ, ¿e wykazy podatków bezpoœrednich uwzglêdniaj¹ kwoty faktycznie zap³aconego podatku. Natomiast nie jest mo¿liwe uzyskanie informacji o zwolnienianiach podatkowych wynikaj¹cych z ró¿nych tytu³ów, a tym bardziej o dochodach nieopodatkowanych (szara strefa). Zjawisko to równie¿ mia³o miejsce w analizowanych miastach. 31 Z. Gaszyñski, Sk³ad cia³ wyborczych w wiêkszych gminach miejskich w Galicji na podstawie aktów wyborczych, Wiadomoœci Statystyczne..., t. 11, z. 3, s. 32. 32 Roczne dochody osób, które p³aci³y podatek do 1 z³r szacowano do 200 z³r. P³ac¹cy podatek do 3 z³r osi¹gali dochody okreœlane na kwotê do 500 z³r, przy kwocie podatku od 3–5 z³r dochody wynosi³y do 800 z³r, podatek 5–10 z³ œwiadczy³ o dochodzie do 1200 z³r. Przy podatku 10–25 z³r dochody wynosi³y do 1600 z³r. Natomiast podatnicy osi¹gaj¹cy dochód powy¿ej 6000 z³r p³acili podatek ponad 100 z³r.. J. Buzek, Materia³y statystyczne do reformy sejmowego prawa wyborczego, Wiadomoœci Statystyczne..., t. 21, z. 1. 33.

(14) Krzysztof Broñski. 18. Tabela 5. Wyborcy w wiêkszych miastach galicyjskich wed³ug op³aconego podatku w 1880 r. Liczba wyborców z podatkiem Miasta. poniżej 1 złr. od 1–3 złr. od 3–5 złr. od od od od 5–10 złr 10–25 złr 25–50 złr 50–100 złr. ponad 100 złr. Brody Drohobycz. 7 355. 222 810. 205 286. 733 995. 360 398. 115 138. 63 66. 23 47. Jarosław Kołomyja Nowy Sącz Podgórze Przemyśl Rzeszów Sambor Stanisławów Stryj Tarnopol Tarnów. 208 327 23 – – – 212 16 72 35 10. 381 1308 24 11 69 5 251 21 135 178 103. 163 329 43 175 76 39 495 52 231 810 906. 657 1040 361 54 771 310 451 730 680 470 463. 269 330 190 98 377 237 340 473 451 681 219. 74 129 94 44 147 96 79 225 198 218 71. 39 68 67 28 88 56 42 125 83 114 52. 78 58 65 34 136 90 48 113 46 138 154. Źród³o: Z. Gaszyñski, Sk³ad cia³ wyborczych w wiêkszych gminach miejskich Galicji, Wiadomoœci Statystyczne..., t. 11, z. 3.. W wiêkszych miastach galicyjskich liczba osób p³ac¹cych podatki by³a zró¿nicowana. W 1910 r. na 10 000 mieszkañców podatki p³aci³o: w Drohobyczu 1054 osoby, w Nowym S¹czu 2678, w Podgórzu 2262, w Przemyœlu 2091, w Rzeszowie 2412, w Stanis³awowie 2632, w Tarnopolu 1300, w Tarnowie 2100, w Stryju 940 osób34. Nie wystêpowa³y ró¿nice pomiêdzy liczb¹ osób p³ac¹cych podatki w miastach prowincjonalnych a obydwoma oœrodkami sto³ecznymi. Znacznie wiêcej osób, w porównaniu z Galicj¹, p³aci³o podatki w innych miastach monarchii, np. w Linzu na 10 000 mieszkañców podatki p³aci³o 4109, w Grazu 3610, w Opawie 3548 osób35. Najs³absza by³a si³a podatkowa spo³ecznoœci ruskiej. W 1910 r. w ¿adnym z wiêkszych miast, nawet tych ze znacz¹c¹ liczb¹ ludnoœci ruskiej (Stryj – 29,2%, Tarnopol – 30%) ludnoœæ ta nie zap³aci³a wiêcej ni¿ 10% ogólnej kwoty podatku36. Przedstawiony materia³ pozwala stwierdziæ, ¿e miasta galicyjskie w okresie przedautonomicznym wykazywa³y s³aby rozwój demograficzny. Wzrost liczby ludnoœci spowodowany by³ osiedlaniem siê cudzoziemców na tych ziemiach. Spo³ecznoœæ miejska by³a zró¿nicowana pod wzglêdem stanowym, narodowym, zawodowym i maj¹tkowym. Najliczniejsz¹ grupê stanowili pe³noprawni mieszczanie. Prze34. H. Diamand, Po³o¿enie gospodarcze Galicji przed wojn¹, Lipsk 1915, s. 20–21.. 35. Tam¿e.. 36 M. Nadobnik, Podatki bezpoœrednie w Galicji, przypisane na rok 1910, Wiadomoœci Statystyczne..., t. 23, z. 3..

(15) Struktura spo³eczno-zawodowa oraz sytuacja ekonomiczna.... 19. obra¿enia ustrojowe, które nast¹pi³y w okresie 1848–1867, a w szczególnoœci uw³aszczenie, liberalizacja ekonomiczna i polityczna mia³y wp³yw na rozwój demograficzny, ekonomiczny i cywilizacyjny wiêkszych miast galicyjskich. W kolejnych dziesiêcioleciach drugiej po³owy XIX w. odsetek ludnoœci miejskiej powoli wzrasta³. Przyrost ten by³ wynikiem migracji ze wsi oraz mniejszych oœrodków, znacznie rzadziej by³ spowodowany przy³¹czaniem do miast okolicznych wsi. Rozwój demograficzny wiêkszych miast przebiega³ podobnie, co by³o m.in wynikiem ich wielofunkcyjnego charakteru. Spo³ecznoœæ miast by³a odbiciem wielonarodowej mozaiki spo³ecznoœci Galicji. W miastach wschodniogalicyjskich wystêpowa³y trzy podstawowe grupy etniczne: Polacy, ¯ydzi i Rusini, w miastach zachodniogalicyjskich dominowali Polacy i ¯ydzi. Uzyskanie autonomii w istotny sposób wp³ynê³o na rozwój szkolnictwa, nastêpowa³a poprawa poziomu oœwiaty w Galicji, wyraŸnie widoczna w grupie wiêkszych oœrodków miejskich. Niemniej nadal znaczny by³ wœród mieszkañców wiekszych miast odsetek analfabetów. W dobie autonomicznej nast¹pi³ znaczny przyrost liczebny inteligencji. Skupiskami inteligencji by³y wiêksze miasta. Analiza Ÿróde³ utrzymania ludnoœci pokaza³a, ¿e badanej grupie miast brak jest dominuj¹cego Ÿródla utrzymania. We wszystkich miastach sektor przemys³u i rzemios³a zapewnia³ utrzymanie najwiêkszemu odsetkowi ludnoœci. Na dalszych pozycjach jako Ÿród³o utrzymania ludnoœci lokowa³y siê handel i administracja. Podobnie jak w przypadku Ÿróde³ utrzymania wygl¹da³a struktura zatrudnienia ludnoœci wiêkszych miast. Ten wielofunkcyjny charakter wiêkszych oœrodków miejskich zapewnia³ w miarê korzystne warunki rozwoju miast, bez wiêkszych wahañ spowodowanych depresjami gospodarczymi. Sk³ad spo³eczny ludnoœci czynnej zawodowo pozwala wnioskowaæ o powolnym procesie kszta³towania siê stosunków kapitalistycznych w gospodarce oœrodków miejskich. Ocena sytuacji ekonomicznej pokazuje, ¿e niewielki odsetek ludnoœci osi¹ga³ dochody podlegaj¹ce opodatkowaniu, co potwierdza s³ab¹ kondycjê ekonomiczn¹ badanej spo³ecznoœci. Nieliczna grupa ludnoœci badanych miast dysponowa³a dochodami ob³o¿onymi górnymi stawkami podatków. Charakterystyczne jest, ¿e w grupie najwy¿ej opodatkowanych dominowali ¯ydzi. Najs³absza by³a si³a podatkowa spo³ecznoœci ruskiej. Zasygnalizowane w artykule zagadnienia wymagaj¹ podjêcia dalszych badañ Ÿród³owych, pozwalaj¹cych na wieloaspektow¹ ocenê przemian spo³eczno-zawodowych, a tak¿e sytuacji materialnej ludnoœci wiêkszych miast galicyjskich w XIX w. Ponadto w dalszej perspektywie niezbêdne bêdzie przygotowanie analizy spe³eczno-zawodowej ma³ych miast, a tak¿e porównanie Galicji z innymi krajami monarchii habsburskiej..

(16) 20. Krzysztof Broñski. Social and Occupational Structures as Well as the Economic Situation of Residents of Galician’s Large Cities in the Face of Autonomy The paper is on the list of researches on the urbanization of Galicia in periods of autonomy undertaken by Polish historiography. The urban population has always been differentiated with respect to their status, nationality, profession and wealth. The largest has been the middle-class, the group with full rights. Political transformations such as enfranchisement, economic and political liberalization that took place during 1848–1867 influenced the demographic and economic growth as well as the civilization of most towns in Galicia. Subsequent years of the second half of the nineteenth century witnessed a steady growth of urban population. This increase was due to ruralurban migration and from smaller rural settlements including, though rare, the annexation of surrounding villages. The demographic growth of large towns was similar, which led to amongst other things their multifunctional nature. The urban population mirrored the multinational mosaic of Galician society. The attainment of autonomy significantly influenced the growth of education, improving the quality of schools in Galicia, which became noticeable in larger urban centres. The number of persons belonging to the intelligentsia group, who were mostly concentrated in the larger towns, increased significantly during the period of autonomy. An analysis of the sources income showed that the group under study did not have a dominant source of living. The study shows that the largest proportion of the population secured their living from the industrial and craft sector, while commerce and administration came lower on the table. Employment patterns among residents of large towns were similar to that of sources of income. This multifunctional nature of most urban areas assured a reasonably beneficial urban growth free from serious fluctuations resulting from economic depressions. The social composition of the professionally active part of the society is a proof of a steady process of capitalistic evolution in various aspects of the economies of urban centres. An analysis of the economic situation shows that only a very small proportion of the population achieved taxable incomes, which is confirmation of the weak economic base of the population under study. Only a very small proportion of the population of the towns covered by the research had incomes suitable for higher tax rates. A characteristic feature of the group of high income tax payers was the fact of it being dominated by the Jews. The weakest taxable group on the other hand, was the Ruthenian population..

(17)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wedle badań OTTO Work Force – firmy zajmującej się pośrednictwem pracy w skali europejskiej, która prowadzi monitoring zadowolenia Ukraińców sprowadzanych do pracy w Polsce

we wszystkich grupach stażowych wystąpił spadek liczby osób bezrobotnych( tab. na łódzkim rynku pracy w porównaniu do innych dużych miast Polski nadal utrzymywała

Niepokojące jest także iż w ciągu ostatniego roku w Łodzi znacznie wzrosła liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy, gdy w tym samym czasie w innych dużych

odnotowano w Łodzi duży spadek liczby osób bezrobotnych, ale jednocześnie obniżyło się przeciętne zatrudnienie i liczba osób pracujących w sektorze łódzkich

Odnotowano w Łodzi duży spadek liczby osób bezrobotnych, ale jednocześnie obniżyło się przeciętne zatrudnienie i liczba osób pracujących w sektorze łódzkich

(wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 1,1 pkt. rotacja osób zarejestrowanych w łódzkich urzędach pracy jako bezrobotne posiadała trend spadkowy. Jednocześnie o 10,7%

Jedynie w Warszawie zanotowano więcej osób bezrobotnych niż w Łodzi, ale w innych dużych miastach liczba ta była prawie o połowę niższa (tabela 6). Źródło: Urząd

By oceni ć społeczno-ekonomiczne zmiany strukturalne w gospodarstwach ekologicznych w latach 2005—2010 przedstawiono struktur ę gospodarstw eko- logicznych na tle ogó łu