Kazimierz Łatak
"Zbiór dokumentów Zakonu
Paulinów w Polsce, t.II: 1464-1550",
Warszawa 2004 : [recenzja]
Echa Przeszłości 11, 402-405
2010
Z b i ó r d o k u m e n t ó w Z a k o n u P a u l i n ó w w P o l s c e , t . I I : 1 4 6 4 - 1 5 5 0 , o p r . J a n u s z Z b u d n i e w e k Z P , W a r s z a w a 2 0 0 4 , s s . 9 9 6 .
Zarów no w h isto rio g ra fii p olsk iej, ja k i obcej, w y d a w n ictw a źródłow e p o sia d a ją sw oje u g ru n to w a n e m iejsce, a o ic h zn a c z e n iu n a u k o w y m n ie m a potrzeby tu taj p rzypom inać. M im o to - ja k n a p isa ła w sw oim c z a sie dr Iren a M ak arczyk - cza s, k ied y prace n a d ed ycją źródeł do dziejów p o lsk ich były prow adzone nadzw yczaj in te n sy w n ie m in ą ł, ja k się w ydaje, b ezp ow rotn ie. Przypom nijm y, że te n sz c z ę śliw y cza s albo złoty ok res d la p u b lik acji źródeł do dziejów p olsk ich , to ok res drugiej p ołow y XIX i p oczątek XX w iek u . P a ń stw o p o lsk ie w ó w cza s n ie istn ia ło , z a ś o lo sa ch P olak ów d ecyd ow ali n iep rzy c h y ln i im zaborcy - A u stria , P r u sy i Rosja. A le m oże w ła śn ie d latego, że P olak ów pozbaw iono w ła sn e g o p a ń stw a , a o ich lo sa ch d ecyd ow ali obcy z a d zia ła ł w n ich n a tu r a ln y w k oń cu in s ty n k t p rzetrw a n ia , k tóry rea lizo w a ł się n ie tylk o poprzez k olejn e p o w sta n ia zbrojne, ale ta k ż e poprzez u k a zy w a n ie św ia tu chlubnej p rzeszło ści i bogatej k u ltu r y narodow ej. Z bieranie poloników , ich rejestracja i w y d a w a n ie d ru k iem p o strzeg a n e było zarów no w k a te g o riach h isto ry czn y ch , ja k też w k a teg o ria ch p atriotyczn ych . W te n sposób ratow an o to, co je sz c z e w różnych m iejsca ch i arch iw ach pozostało po g ra b ie ży rosyjskiej i p ruskiej. P a ń stw a zaborcze b ow iem , p ozb aw iając P olaków m a teria łó w źródłow ych, n ie tylk o ograniczały, ale w ręcz u n ie m o ż liw ia ły im obronę przed p ó źn iejszy m i a ta k a m i p rz y p u szcza n y m i w różn ych k ręgach - p o lity k ó w i n au k ow ców - n a ich k u ltu rę n arod ow ą i p a ń stw o w ą . W 1863 roku p isa ł D o sto jew sk i do S trachow a: „Co się ty czy P olaczk ów - to p lem ię ja szc zu rcze w ła śn ie o g ień h artu je. O ni z pobojow isk w sta ją je sz c z e siln ie jsi - n ib y k o m ed ia n ci czerp iąc s w ą s iłę z k rw aw ych dekoracji... W ięc aby ich p okonać cios m iec za n ie sta rczy - im trzeb a zab ić d u szę, o b ślin ić o łta rze, do leg en d p rzyp iąć m a łe b ła z e ń sk ie dzw on eczk i, sza b le przek u ć w w id elce... W ted y z a u w a ż y sz rzecz d z iw n ą a zabaw ną: p a lisz ja k iś w iersz a z szarych tw a rz y tłu m ó w p e łzn ą cy ch u lic ą z n ik a rys ja k iś, ja k iś g ry m a s w arg, ja k ie ś zm a rszc zen ie czoła... W k oń cu p o zo sta ją g ła d k ie k u le n a k a rk a ch św iecą ce w pochodach. W ted y ju ż b ęd zie m o żn a sta n ą ć n a try b u n ie n a w e t bez m iecza - b y le k n u t w y sta rc zy i ja k a ś obręcz z cyrk u ”. L ist te n dow odzi, że n isz c z e n ie oraz w y w o żen ie z teren ó w daw nej R zeczypospolitej cen n y ch pom n ik ów sta r o daw nej k u ltu ry n ie było p rzypadkow e, an i pochodzące z niep oh am ow an ej m iło ści do zabytków , lecz a k tem dobrze p rzem y śla n y m i w k om p on ow an ym w ram y p la n u za b ijan ia duszy, czyli b ezw zg lęd n eg o w y n a ro d o w ia n ia zdoby ty ch terenów . W ydaw ało się , że w c z a sa ch n a m w sp ó łczesn y ch , a z w ła szcza w k o n te k ście p o w o ła n ia IP N , zap ał ed y to rsk i odżyje. Tak się je d n a k n ie stało. P zy czy n je s t k ilk a i s ą on e n a ogół zn an e. Po p ierw sz e, je s t to p raca ciężk a i żm u d n a, a jej w y n ik w p o sta ci w yd ru k ow an ego to m u - że znów od w ołam się tu do stw ie r d z e ń dr Iren y M ak arczyk - n ie z a w sze n a le ż y do lek tu r ro zch w ytyw an ych , czyli krótko m ów iąc d eficytow ym d la w ydaw ców . Po d ru gie zaś, i to je s t najbardziej przykre, w ogólnej n a u ce w y d a w n ictw a źródłow e
t r a k t o w a n e s ą j a k o p r a c e o d t w ó r c z e , a s t ą d i n i ż e j n o t o w a n e . Ż y w i ć j e d n a k ż e t r z e b a n a d z i e j ę , ż e t o s t a n o w i s k o p o w o li u l e g n i e z m i a n i e n a k o r z y ś ć e d y t o r ó w i w y d a w n i c t w a ź r ó d ł o w e b ę d ą w p ł y w a ł y n a w y ż s z ą o c e n ę i c h o g ó ln e g o d o r o b k u n a u k o w e g o . B o t r u d n o t u n i e z a u w a ż y ć , ż e n i s k i e o c e n y w y d a w n i c t w ź r ó d ł o w y c h s ą p o z o s t a ł o ś c i ą p o z a ł o ż e n i a c h i d e o l o g i c z n y c h w ł a d z p a ń s t w o w y c h m i n i o n e j k o m u n i s t y c z n e j e p o k i , k t ó r e p r z y s z ł o ś ć P o l s k i , j e j n a r o d u i k u l t u r y w i d z i a ł y w y ł ą c z n i e w ś c i s ł e j z a l e ż n o ś c i o d R o s j i s o w i e c k i e j . T a k w i d z i a n e j P o l s c e i p o l s k i e j k u l t u r z e n i e p o t r z e b n e b y ł o p i e l ę g n o w a n i e a n i o d w o ł y w a n i e s i ę d o p r z e s z ł o ś c i , a j e ś l i j u ż , t o m i a ł a t o b y ć p r z e s z ł o ś ć u k a z y w a n a k o n s t r u k t y w n i e , c z y l i d o s t o s o w a n a d o p o t r z e b n o w e j r z e c z y w i s t o ś c i p o l i t y c z n e j o k r a s z o n e j k o m u n a ł a m i o n a d r z ę d n e j w a r t o ś c i m a r k s i z m u i l e n i - n i z m u o r a z n i e r o z e r w a l n e j p r z y j a ź n i z R o s j ą s o w i e c k ą ( Z S R R ) . H i s t o r i i k o n s t r u k t y w n e j ź r ó d ł a p u b l i k o w a n e n i e b y ł y p o t r z e b n e . D l a t e g o t y p u h i s t o r i i b e z p i e c z n i e j b y ło , a b y ź r ó d ł a p o z o s t a ł y w a r c h i w a c h . D o a r c h i w ó w d o c i e r a l i b o w i e m n i e l i c z n i , n a j c z ę ś c i e j s p e c j a l i ś c i . Ł a t w i e j b y ło w ó w c z a s m a n i p u l o w a ć p r z e s z ł o ś c i ą , k t ó r a w p r o c e s a c h c y w i l i z a c j i o d g r y w a j e d n ą z f u n d a m e n t a l n y c h r ó l . P u b l i k a c j a m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h u m o ż l i w i a d o s t ę p d o n i c h s z e r s z y m k r ę g o m , a t o h i s t o r i ę p i s a n ą w k o n w e n c j i p o p r a w n o ś c i p o l i t y c z n e j n a r a ż a ł o i z a w s z e n a r a ż a ć b ę d z i e n a s z y b s z ą w e r y f i k a c j ę i o d r z u c e n i e . W y d a w a n i e ź r ó d e ł h a m o w a n o z a t e m p o p r z e z p o k r ę t n e t ł u m a c z e n i e , ż e t o p r a c a o d t w ó r c z a , m n i e j w a r t o ś c i o w a z p u n k t u n a u k o w e g o , e t c . T y m c z a s e m o p r a c o w a n i e d o w y d a n i a m a t e r i a ł u ź r ó d ł o w e g o w y m a g a n i e l a d a p r z y g o t o w a n i a , w ie d z y , d o ś w i a d c z e n i a , w y s p e c j a l i z o w a n e g o w a r s z t a t u , c i e r p l i w o ś c i . B r a k z r o z u m i e n i a i n i s k i e o c e n y p r z y p i s y w a n e p r a c y e d y t o r s k i e j m i m o w s z y s t k o n i e z r a ż a ł y i n i e z r a ż a j ą p e w n e j g r u p y n a u k o w c ó w . D z i ę k i i c h o s o b i s t e j d e t e r m i n a c j i i n i e p r z e c i ę t n e m u z a m i ł o w a n i u d o b a d a ń ź r ó d ł o w y c h d o n a s z y c h r ą k co p e w i e n c z a s t r a f i a j ą n o w e e d y c j e ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h . Z p e w n o ś c i ą w ś r o d o w i s k u n a u k o w y m U n i w e r s y t e t u K a r d y n a ł a S t e f a n a W y s z y ń s k i e g o w W a r s z a w i e t a k i m n i e s t r u d z o n y m b a d a c z e m ź r ó d e ł i e d y t o r e m j e s t k s . p r o f . J a n u s z Z b u d - n i e w e k Z P , k i e r o w n i k K a t e d r y H i s t o r i i Ś r e d n i o w i e c z a . E f e k t e m j e g o b a d a ń p r o w a d z o n y c h o d w i e l u l a t j e s t o b s z e r n y t o m e d y c j i ź r ó d ł o w e j d o d z i e j ó w z a k o n u p a u l i n ó w w P o l s c e , k t ó r y m a m z a s z c z y t z a p r e z e n t o w a ć i o m ó w ić . D z i e j e z a k o n u p a u l i n ó w w P o l s c e s i ę g a j ą s c h y ł k u X I V w i e k u ( 1 3 8 2 ) , a c z k o l w i e k j e g o p o z y c j a i a u t o r y t e t r o s ł y z w ł a s z c z a p o o t o c z o n e j l e g e n d ą o b r o n i e J a s n e j G ó r y w 1 6 5 6 r o k u . W o k r e s i e p i e r w s z e g o r o z b i o r u R z e c z p o s p o l i t e j z a k o n m i a ł w j e j g r a n i c a c h 2 3 k l a s z t o r y ( C z ę s t o c h o w a - 3 , W i e l u ń , M o c h ó w k . G ł o g ó w k a , B e s z o w a , P iń c z ó w , O p o r ó w , W i e r u s z ó w , W i e l g o m ł y n y , B r d ó w k . K o ł a , K r a k ó w n a S k a ł c e , J a z ł o w i e c , U c h a n i e k . H r u b i e s z o w a , S i e n n o , Ł ę c z e s z y c e , L e ś n i ó w , Ż a r k i , D a n k ó w , W a r s z a w a , L u b l i n , K o n o p n i c a , L w ó w ) , z k t ó r y c h d w a b y ł y p o s t r z e g a n e j a k o s a n k t u a r i a n a r o d o w e , a m i a n o w ic ie : S k a ł k a n a k r a k o w s k i m K a z i m i e r z u , z o ł t a r z e m m ę c z e ń s t w a ś w . S t a n i s ł a w a , o r a z J a s n a G ó r a w C z ę s t o c h o w i e z ł a s k a m i s ł y n ą c ą i k o n ą M a t k i B o ż e j. T o m p i e r w s z y Z b i o r u d o k u m e n t ó w d o d z i e j ó w z a k o n u p a u l i ń s k i e g o w P o l s c e , o b e j m u j ą c y l a t a 1 3 2 8 - 1 4 6 4 , z o s t a ł o p r a c o w a n y p r z e z z a s ł u ż o n e g o
d la polskiej h isto r ii k ościeln ej ks. prof. J a n a F ija łk a i w y d a n y n a krótko przed II w ojn ą św ia to w ą (1938). Obecny, drugi tom , w o p racow an iu k s. prof. J a n u s z a Z b u d n iew k a obejm uje la ta 1464-1550.
P u b lik acja w y d a n a n a k ła d em redakcji S t u d i a C l a r o m o n t a n a , w yd ru k o w a n a w dru k arn i M i c h a l i n e u m w M arkach k. W arszaw y, liczy ogółem 996 stron, w ty m w stę p (s. 5 -9 ) , w yk az sk rótów (s. 1 0 -1 2 ), b ib lio g ra fia (s. 1 3 -2 6 ), ch ron ologiczn y op is tr e śc i 809 d ok u m en tó w (2 7 -8 4 ), ich tr eść za sa d n iczą (s. 8 5 -9 2 1 ), in d e k s osób, m iejscow ości i rzeczy (s. 9 2 3 -9 9 5 ) oraz sp is treści (s. 996). W Z b i o r z e 32 d ok u m en ty d otyczą sp raw ogóln ych za k o n u p a u liń sk ie- go, 4 5 9 d ok u m en tó w (52% ogólnej liczby) - k o n w en tu k ra k o w sk ieg o n a S k a ł ce, 95 d ok u m en tów - k o n w en tu ja sn o g ó rsk ieg o , 60 d ok u m en tó w - k o n w en tu w W ielgom łyn ach , 39 d ok u m en tów - k o n w e n tu w P iń czo w ie, 34 d ok u m en ty - k o n w e n tu w O p o ro w ie, 33 d o k u m e n ty - k o n w e n tu w W ie r u sz o w ie , 21 d o k u m en tó w - k o n w e n tu w B e sz o w e j, 2 9 d o k u m en tó w - k o n w e n tu w B e sz o w e j, 16 d o k u m e n tó w - k o n w e n tu w B rd o w ie, 14 d o k u m en tó w - k o n w en tu św. Z y g m u n ta w C zęstoch ow ie, 12 d ok u m en tó w - k o n w en tu w W ielu n iu , 6 d ok u m en tów - k o n w e n tu w Ł ąk ach k. G łogów ka, 6 d o k u m en tów - k o n w e n tu w U ch a n ia ch , 2 d ok u m en ty - k o n w e n tu w S ie n n ie. Do Z b i o r u w prow adzono ta k ż e m a te r ia ły dotyczące p óźn iejszy ch fundacji p au liń - sk ich , a zatem : 10 d ok u m en tó w o d n oszących się do m iejscow ości Ł ęczeszyce, gd zie k la szto r p o w sta ł dopiero w 1639 roku, 6 d ok u m en tów od n oszących się do m iejscow ości L eśniów , g d zie k la sz to r p o w sta ł w 1706 roku, oraz po j e d n y m d ok u m en cie o d n oszącym się do p ó źn iejszy ch k la szto ró w w D an k ow ie, W arszaw ie i L u b lin ie. D o k u m en ty te n ie d otyczą b ezp ośred n io fundacji pau- liń sk ich , ale W ydaw ca, ja k sa m tłum aczy, w prow ad ził je „z m y ś lą o p rzy szły ch b ad a cza ch ” ty ch że fundacji. M yśl dobra, ale w ty m p rzyp ad k u chyba n ie do k oń ca za sa d n a . Obok d ok u m en tó w p a p ieży i le g a tó w p a p iesk ich , kró lów, k sią ż ą t, m o żn ow ład ców i rządców diecezji w to m ie z n a la z ły się ta k ż e a k ta p raw n e, w śród k tórych d om in u jącą gru p ę sta n o w ią a k ta procesow e z oficjalatów : g n ie ź n ie ń sk ie g o , k ra k o w sk ieg o , w ie lu ń s k ie g o i w iślic k ie g o , a ta k ż e z roków są d o w y ch w ie lu p ow iatów całego K rólestw a. Z n a la zły się ponadto różn orak ie a k ta in w en ta rzo w e, drobne za p isy te s ta m e n ta ln e , w y p isy z L i b e r b e n e f i c i o r u m J a n a D łu g o sza , L i b e r b e n e f i c i o r u m J a n a Ł ask iego, k r a k ow skiej L i b e r r e t a x a t i o n u m z 1529, k oresp on d en cja w sp ra w a ch p er so n a l n ych , relig ijn y ch i p olityczn ych , a n a w e t m ow y sejm ow e, ja k ta „o za g ro że n ia ch h er ezją Z w in gliego, k tó rą w P iń czo w ie zap row ad ził M ikołaj O leśn ick i w sp ier a n y przez F ra n c isz k a S ta n k a ra , M ik ołaja R eja i in n y ch zw olen n ik ów now ej w ia r y ”, w y g ło szo n a w 1550 roku przez A n d rzeja Z ebrzydow skiego, b isk u p a k u ja w sk ieg o (809). N ie trudno z a te m za u w ażyć, że Z b i ó r w swojej treści od b iega n ieco od k la sy czn y ch p o lsk ich k od ek sów dyplom atycznych.
P rzy p ublikacji te k stó w źródłow ych je d e n je s t w y m ó g zasadniczy. O cze kujem y, że te k s ty z o sta ły p op raw n ie od czytan e. K to chociaż troch ę zagłębi! się w a rk a n a tej sz tu k i w ie dobrze, ja k ie m o g ą być tru d n ości. Pom ijając tak o c z y w istą sp raw ę, ja k różnoraki i n iezw y k le n iera z tru d n y do o d czy ta n ia
c h a r a k t e r p i s m a p o s z c z e g ó l n y c h s k r y p t o r ó w , m a m y d o c z y n i e n i a z u b y t k i e m p a p i e r u , z a t a r c i e m l u b z a n i e c z y s z c z e n i e m t e k s t u , e t c . W y d a w c a p r e z e n t o w a n e g o Z b i o r u z d o ł a ł j e d n a k p o k o n a ć t e t r u d n o ś c i . P o d w z g l ę d e m f i l o l o g i c z n y m p u b l i k o w a n e t u t e k s t y s ą p o p r a w n e , a s ą o n e w w i ę k s z o ś c i p i s a n e w j ę z y k u ł a c i ń s k i m , z a l e d w i e k i l k a w j ę z y k u s t a r o p o l s k i m ( 3 6 6 , 6 1 2 , 6 4 2 , 6 7 5 ) , s t a r o - r u s k i m ( 3 1 0 ) , n i e m i e c k i m ( 5 4 8 a , 5 4 8 b ) , c z e s k i m ( 2 9 9 , 6 6 9 ) i w ł o s k i m ( 5 2 9 , 5 3 0 ) . W y c h w y c o n e e w i d e n t n e p o m y ł k i g r a m a t y c z n e , p r z e d e w s z y s t k i m ł a c i ń s k i e , o r a z b ł ę d y w y n i k a j ą c e z p r z e s t a w i e n i a l i t e r s ą n i e l i c z n e , d l a t e g o n i e b ę d ę s i ę p r z y n i c h z a t r z y m y w a ł . P o d k r e ś l ę n a t o m i a s t , ż e W y d a w c a o d c z y t a ł i u w z g l ę d n i ł w p u b l i k a c j i a d n o t a c j e d o r s a l n e o r a z a d n o t a c j e p o z o s t a w i o n e n a z a k ł a d c e d o k u m e n t ó w . S ą t o d o d a t k i z r ó ż n y c h w z g lę d ó w b a r d z o c e n n e i p r z y d a t n e , p o d o b n i e z r e s z t ą j a k s y n t e t y c z n e n o t k i b i o g r a f i c z n e o s ó b w y m i e n i o n y c h w p o s z c z e g ó l n y c h d o k u m e n t a c h . L e k t u r a t o m u n i e n a l e ż y j e d n a k d o ł a t w y c h . Z a w a r t y w n i m m a t e r i a ł ź r ó d ł o w y j e s t d o ś ć z r ó ż n i c o w a n y , a z a t e m a d e k w a t n i e i s a m j ę z y k p r z e k a z u j e s t s p e c y f ic z n y . D l a m n i e j w p r a w n y c h d u ż ą p o m o c b ę d ą s t a n o w i ł y s t r e s z c z e n i a w j ę z y k u p o l s k i m , p o p r z e d z a j ą c e k a ż d y d o k u m e n t i a k t . K o r z y s t a n i e z d z i e ł a u ł a t w i ą n a d t o s z c z e g ó ł o w e i n d e k s y o s ó b , m i e j s c o w o ś c i i r z e c z y . I n i e c h m i w o l n o b ę d z i e n a t y m p o p r z e s t a ć , b o p r z e k o n y w a n i e , ż e t e n r z e t e l n i e w y d a n y t o m d o k u m e n t ó w d o d z i e j ó w z a k o n u p a u l i n ó w w P o l s c e b ę d z i e p r z y d a t n y n a u c e i n a u k o w c o m , z w ł a s z c z a z a ś h i s t o r y k o m , u w a ż a m z a z u p e ł n i e z b y t e c z n e . K a z i m i e r z L a t a k ( W a r s z a w a ) D z i e j e p a r a f i i i k o ś c i o ł a p o d w e z w a n i e m T r ó j c y P r z e n a j ś w i ę t s z e j w M y s z y ń c u . P r a c a z b i o r o w a p o d r e d . M . P r z y t o c k i e j , M y s z y n i e c 2 0 0 9 , s s . 3 9 9 [+ 1 6 k . i l l u s t r . ] . C h o c i a ż p a r a f i a , k t ó r e j n a z w a w y w o d z i s i ę z j ę z y k a g r e c k i e g o [ p a r r o i k i a ] , z n a t u r y s w o je j s ł u ż y p i e l ę g n o w a n i u ż y c i a r e l i g i j n e g o w o p a r c i u o n a u k ę i o b y c z a j e c h r z e ś c i j a ń s k i e , t o s t a n o w i t e ż ż y w ą z b io r o w o ś ć l u d z k ą w k o n k r e t n e j p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j i k u l t u r o w e j . J e s t i n s t y t u c j ą , n a j n i ż s z y m s z c z e b l e m w a d m i n i s t r a c y j n y m u s t r o j u K o ś c i o ł a , a l e z a r a z e m p o d s t a w o w ą k o m ó r k ą ż y c i a s p o ł e c z n e g o , k t ó r e j c z ł o n k ó w ł ą c z ą w i e l o r a k i e w i ę z y o b e j m u j ą c e w s z y s t k i e n i e m a l d z i e d z i n y ż y c ia . P a r a f i a t o p r z e d e w s z y s t k i m l u d z i e : r o z m a i t e k a t e g o r i e d u c h o w i e ń s t w a i w i e r n i , a n a s t ę p n i e g r u p y i i n s t y t u c j e : b r a c t w a , s z k o ły , s z p i t a l e , e t c . D l a t e g o b a d a n i a n a d p a r a f i a m i , w w i e l o a s p e k t o w y m u j ę c i u p r o b l e m a t y k i , s ą n i e t y l k o u ż y t e c z n e , a l e w r ę c z k o n i e c z n e . P r z e z p r y z m a t d z i e j ó w p a r a f i i m o ż n a l e p i e j w i d z i e ć s a m K o ś c ió ł , j e g o c h a r y z m a t , z a d a n i a i r o l ę k u l t u r o t w ó r c z ą , a l e p r z e z p r y z m a t p a r a f i i m o ż n a t e ż l e p i e j w i d z i e ć w s p ó l n o t ę n a r o d o w ą i p a ń s t w o w ą , c z y l i P o l s k ę w r a z z j e j b o g a
