R
O
Z
P
R
A
W
Y
R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E Tom X X IX , zeszyt 6 - 1981
Z Y G M U N T G A Ł E C K I
ZE STUDIÓW NAD FLEKSJĄ PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH* (F O R M Y D O P E Ł N IA C Z A )
W STĘ P
W polskim i słowiańskim nazew nictwie topograficznym dość znaczną część stanowią nazwy miejscowości w ystępujące tylko w liczbie m nogiej. Charakterystyczne dla różnych epok cechy ustrojow e i osadnicze, gospodar cze i kulturow e spowodowały m .in. to , że nazwy m iejscow e - często pocho dzące od nazw osobowych - są zróżnicow ane pod względem liczby gram a tycznej. Tak więc dzisiejsze pluralne nazwy m iejscow e, zanim zaczęły ozna czać odrębne terenow e jednostki adm inistracyjne, odnosiły się pierw otnie do grup ludności:
1. należących do jednego rodu lub właściciela: nazwa rodu, właściciela nazwa miejscowości, np. Racławice, Siemiatycze, Janowięta, Bondary, Lewsze, Sarnaki, Szpaki-,
2. będących wykonawcami pracy zawodowej: nazwa wykonawców zawo du — nazwa miejscowości, np. Kowale, Kołodzieje, R ybaki, Świnary, W o źn ik i;
3. zam ieszkujących różne pod względem etnicznym i topograficznym
obszary lub przybyłych z tych obszarów: nazwa grupy etnicznej nazwa
miejscowości, np. P om orzany, Laskowice, Ł ukow ce, Serby, Ś lą za kil . W ymienione typy nazw m ają ch arak ter (tj. pierw otne znaczenie) wy łącznie kolektywny i form y pluralne. P onadto nazwy topograficzne są z
po-Zm ieniona i skrócona część pracy m agisterskiej pt. W ahania i zm ia n y w od m ia n ie i ro d z a
ju g ram atyczn ym n a zw m iejscow ych (głów nie p o łu d n io w o p o d la sk ic h ) (Lublin 1976), napisanej
pod kierunkiem prof. dra M. K ucały na sem inarium język a polsk iego (m ps B K U L ).
1 Zmiany znaczeniow e: nazwa grupy ludności = ł nazwa m iejscow a, p ociągały za sobą zmiany formalne rodzaju „m ęsk o o so b o w eg o ” na n iem ęsk oosob ow y typu: Ł ochow icy Ł ocho- w ice, Żyrdnicy Żyrdniki, Piekarze Piekary i in. Z ob.: J. Ł o ś . G ra m a tyk a p o lsk a . Cz. 3:
O dm ienna (fleksja) historyczna. L w ów 1927 s. 34, 44-46; H . G ó r n o w i c z . R o d o w e n a zw y m iejscow e Podlasia. „O nom ástica” 12:1967 s. 67; B . D u n a j . J ę zy k p o lsk i najstarszej d o b y piśm ien n ej (XII-XI1J w .). Kraków 1975 s. 150-154.
chodzenia apelatyw am i w funkcji toponim icznej i występują tak w ]. poj., np. Dąbrowa, D ługi Bród, Ostrów, jak i w 1. m n ., np. Borki, Leszczyny, M oczydły. Podobnie znaczna część nazw kulturow ych, tworzonych na wzór innych nazw m iejscowych (Budy, M ostki, Pasieki) i zdrobniałych (B odaczki, Chańki, C zyżyki) m a form y 1. m n .
Nazwy w łasne w ogóle są nazwami jednostkow ym i i - szczególnie nazwy mniejszych czy m niej ważnych m iejscowości - w pełnym wymiarze form m orfologicznych, ustalonych tradycją lokalną (v której niejednokrotnie w ystępują w ahania) są znane jedynie m niejszym wspólnotom kom unika tywnym. W doborze form tych nazw miejscowych w ystępują różne trud ności i wątpliwości, zakłócające proces porozum iew ania się między człon kam i większych w spólnot kom unikatyw nych2. W ahania i zmiany w zakresie fleksji dotyczą głównie końców ek fleksyjnych, np. współcześnie i historycz nie w dopełniaczu pluralnych nazw miejscowych ( - 0 , -ów, -i II -y), historycz nie w m iejscow niku l.m n. (-ach, -ech), rzadziej tem atów , chociaż i te mogą być przekształcane, np. w związku z e ruchom ym .
W polskich badaniach onom astycznych nie opracow ywano dotychczas fleksji nazw miejscowych w sposób systematyczny; pom ijano te zagadnie nia na rzecz leksyki, etym ologii i słowotwórstwa. Teoretyczne podstawy badaniom m orfologicznym nazw własnych dali Jerzy Kuryłowicz3 i W oj ciech G órny4, zaś ostatnio badania w tej dziedzinie prowadzi Bogusław
Kreja5.
W historii języka polskiego w odm ianie toponim ów pluralnych, zwłasz cza typu bezprzyrostkow ego, najbardziej zróżnicow ane są formy dopeł niacza. T oteż au to r niniejszej pracy, m ającej ch arak ter m ateriałow o-ana- lityczny, staw ia sobie głównie za cel zbadanie w aspekcie diachronicznym praw idłowości i m echanizm ów w występowaniu obocznych form fleksyjnych tego przypadka, czyli w zasadzie alternacji końców ek -O // -ów, -ów II -i, -i H -O , lub przyjm ow anie jedn ej z tych końcówek.
*
Terytorialnie praca obejm uje południow ą część Podlasia w historycz nych granicach ukształtow anych po unii lubelskiej. „Podlasie, ziemia łu kow ska i R uś Czerw ona m ają dostateczne źródła drukow ane dopiero od
2 Z o b . L. Z a b r o c k i . Z asięgi w ew n ętrzn ego ję z y k o w e g o m agazyn ow an ia n azw jed n o st
k o w ych . W: S ym b o la e ph ilo lo g ica e in hon orem V iloldi T aszycki. W rocław 1968 s. 416-424.
3 L a p o sitio n linguistiąue du n om p ro p re. „O nom ástica” 2:1956 s. 1-14.
4 Z agadn ien ie p o lsk ie j g ra m a tyk i o n o m a sty czn e j. „Język Polski 37:1957 z. 3 s. 174-178; t e n ż e . J e szc ze o gram atyce o n o m a styczn ej. Tam że 39:1959 z. 3 s. 211-212.
5 Z zagadn ień m o rfo lo g ii i ortografii n a zw w łasn ych . „O nom ástica” 19:1974 s. 67-84; t e n ż e . Fleksja p o lsk ich n a zw m iejscow ych w aspekcie nadaw cy i o d b io rcy. W: Socjolingw istyka. 1. P o lityk a ję z y k o w a . P od red. W . Lubasia. K atow ice 1977 s. 131-137.
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 7
XVI w ieku”6, z tego też czasu pochodzą zebrane m ateriały. Różnorodność wykorzystanych źródeł tak historycznych, ja k i współczesnych wynika n a tom iast z tego, że w ahanie jest procesem i często ujaw nia je dopiero ana liza m ateriału z kilku źródeł czasowo bliskich.
N ajpełniejszy wykaz podlaskich nazw miejscowych zaw iera wydany przez A. Jabłonow skiego7 rejestr poborow y z 1580 r. dlatego cenny dla naszych badań, że oprócz m ianow nika znajdu ją się tu bardzo często form y dopełniacza danej nazwy. M ankam entem tego wydania są błędne odczyta nia nazw miejscowych (por. niżej P luty), podczas gdy nowsze wydania źródeł są pod względem filologicznym bez zarzutu. Rów nież głównie w do pełniaczu, oprócz oczywiście m ianow nika, w ystępują podlaskie nazwy miejscowości w Spisie szlachty województwa podlaskiego składającej przysięgę na wierność Koronie polskiej w grodzie drohickim z 1569 r .8 Ź ródło to przynosi m nóstwo m ateriału topo- i onom astycznego jedynie z powiatu drohickiego ( Księga sądowa drohicka z 1569), bowiem nie zacho wały się odpow iednie dokum enty ziemi m ielnickiej. W ydawcy owej Księgi, kierując się zasadą jak najw ierniejszego oddania rękopisu przez tekst d ru kowany, starali się, aby i „pisownia tekstu polskiego (nie wyłączając nazw osób i miejscowości) odtw arzała wiernie form ę fonetyczną tekstu (np. wszytek, wielgi, slachta, równy, Kristof, W arszewa) ” (s. X X X V II).
Tym samym wymogom filologicznym odpow iada w ydanie lustracji królewszczyzn woj. podlaskiego z 1570 i 1576 r .9, które tutaj w ykorzysta no w mniejszym zakresie. Rów nież źródłem o charakterze pom ocniczym był dla niniejszej pracy spisany w języku białoruskim Popis w ojsk W ielkie go Ks. Litewskiego z 1528 r., d okum ent, którego podlaską część pt. Popis
wojenny ziemian województwa podlaskiego ogłosił Jabłonow ski (jw. s. 183-186).
M ateriał wyekscerpowany z powyższych źródeł dotyczy przew ażającej, położonej po lewej stronie Bugu, części historycznych pow iatów drohic kiego i mielnickiego oraz XV-wiecznego pow. w ęgrow skiego, którego o b szar po prawej stronie Liwca został później w chłonięty przez ziem ię dro- hicką. Tak określone terytorium nazywamy Podlasiem południow ym (po dział adm inistracyjny por. u Jabłonow skiego). D o Podlasia południow ego należy również tzw. dzierżawa w ohyńska, k tó ra do r. 1569 była przedm io
" H . G ó r n o w i c z . Studia n ad ro d o w y m i n a zw a m i m iejsco w ym i w ję z y k u p o lsk im na tle
innych ję z y k ó w słow iańskich (syn teza). G dańsk 1968 s. 36.
7 P olska X V I w ieku p o d w zględem g eo g ra ficzn o -sta tystyczn ym . T . 6: P odlasie. C z. 1. Warszawa 1908 s. 1-134.
8 A k ta Unii P olski z L itw ą 1385-1791. W yd. S. K utrzeba, W . Sem kow icz. Kraków 1932 s. 266-296.
9 J. T o p o l s k i , J. W i ś n i e w s k i . Lustracje w o je w ó d ztw a p o d la sk ie g o ¡5 7 0 i 1576. W roclaw -W arszaw a 1959.
tem sporu m iędzy K oroną a Litw ą, zaś dopiero od 1616 r. należała ponow nie do pow. m ielnickiego i woj. podlaskiego. Nie uwzględniamy w zasa dzie tego obszaru, czyniąc jedn ak że w yjątek dla Łom az, do których nazwy ud ało się zgrom adzić interesujący m ateriał.
Podstaw ą porów naw czą dla m ateriału historycznego są współczesne nazwy podlaskie. Jedynym zbiorem obejm ującym część historycznego Pod lasia południow ego są Urzędowe nazw y miejscowości i obiektów fizjogra fic zn y ch pod red. W. Taszyckiego dla byłego pcw . losickiego10. Wydaw nictwo to przynosi względnie pełny m ateriał topo- i fizjograficzny i pod względem językow ym może służyć badaniom fonetycznym i słowotwór czym w zakresie topograficznych nazw własnych, m niejsze zaś m a znacze nie dla b ad ań fleksji, a to z tego względu, że podaw ane form y dopełniacza nazw miejscowych - co jest zasadą U N - nie zawsze odzwierciedlają re gionalny zwyczaj językow y (por. niżej W oźniki)', poza tym jak o wydaw nictwo urzędow e nosi niekiedy znam iona norm atywności, chociażby dla teg o, że p o d a je jed n ą w yłączną form ę tego przypadka, gdy nierzadko wy stęp uje w tym zakresie w ah ania11. M imo podniesionych zastrzeżeń, wyko rzystano zbiory U N w niniejszej pracy.
W spółczesny m ateriał z U N łos dopełniono - w m iarę możliwości - form am i dopełniacza, wybranym i z XX-wiecznych czasopism, gazet i spe cjalistycznych prac drukow anych, obejm ując w niektórych wypadkach 2. pol. X IX w. M ateriał ten - o tyle cenny, że dane formy dopełniacza o p arte są zasadniczo na kom petencji językow ej piszących, pozwalający uchwycić w ahania fleksyjne, ale i niew spółm iernie uboższy od wykazów nazw miejscowych w U N łos - dotyczy nazw z byłych powiatów: łosickiego, sokołow skiego oraz części bialskiego, siedleckiego i węgrowskiego. W pew nym zakresie w ykorzystano też przykłady z języka mówionego.
D o zestawień porównawczych i wniosków syntetycznych posłużyliśmy się poza tym nie przedstaw ionym tutaj m ateriałem ogólnopolskim: 1. ze Słow nika na zw geograficznych12 (SN G ), zawierającego pełny m ateriał
10 O prać. L. K aczm arek. W arszawa 1971. In n e, w ydane dotychczas zeszyty U N - poza częściow o p ow . bialskim - nie obejm ują etn ograficzn ego Podlasia.
11 N a szczegółow ą recen zję U N ło s nie ma w tej pracy m iejsca, jednak należy tu zwrócić uw agę np. na nie uzasad nione zm iany m orfologiczne. Por. M o k ra d ź, na M o k r a d zi (nazwa łąki rodz. żeń sk ieg o , form alnie i przede wszystkim sem antycznie) na form ę m ęską M okracz,
M o k ra cza (U N lo s , 38). Są też inne zm iany, niektóre nazwy opu szczono. T o w szystko nakazuje
krytyczne korzystanie z m ateriałów U N .
12 S. R o s p o n d . S łow n ik n a z w geograficzn ych P o lsk i za ch odn iej i półn ocn ej. T. 1. W rocław -W arszaw a 1951.
W ybraliśm y stąd pluralne nazwy m iejscow e na litery A , B , P, S, co d ało dość duży m a teriał (ok . 1800 n azw ), stanow iący realną podstaw ę do uogóln ień. M etoda wyboru m ateriału w ed łu g określonych kryteriów - rów nież sp osób losow y - jest czasem w pracach językoznaw czych stosow ana. Por. np.: J. R e c z e k . B o h e m izm y leksykaln e w ję z y k u p o lsk im do końca
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 9
nazewniczy Ziem Odzyskanych, ustalony na podstaw ie źródeł historycz nych i popraw nych zasad struktury toponom astycznej, który m a jedn akże, przynajm niej w części, oparcie w tradycji lokalnej (por. B orki, B o re k -wieś, pow. Iław a i Borki, B orków -o sa d a pow. Choszczno) czy to w spółczesnej, czy historycznie udokum entow anej; 2. ze Słow nika ortograficznego języ k a polskiego pod red. M. Szymczaka (W arszaw a 1975).
I. A N A L IZ A M A T E R IA Ł U H IS T O R Y C Z N E G O
N adrzędna zasada klasyfikacji m ateriału toponom astycznego, tak jak to m a miejsce w wyrazach pospolitych, opiera się na dwuczłonowości wyrazów, wynikającej z dwudzielnego ujm ow ania zjawisk. W e fleksji jest to podział na tem at fleksyjny i m orfem form otw órczy, czyli końcówkę. N a tej podstaw ie wydzielono trzy grupy nazw: z końców ką dopełniacza -O, z końcówką -ów oraz z końców ką -i (-y). N astępnie, biorąc pod uwagę zależność końcówki fleksyjnej od wygłosu tem atu , w ram ach wym ienionych grup dokonano dalszej klasyfikacji w edług zakończenia tem atu fleksyj- nego13, co dało jeszcze trzy podgrupy: 1. toponim y z tem atem zakończonym spółgłoską fonetycznie m iękką; 2. toponim y z tem atem zakończonym spółgłoską fonetycznie tw ardą (wargową, zębow ą, -r-, tylnojęzykow ą); 3. toponim y z tem atem zakończonym spółgłoską funkcjonalnie m iękką.
Trzeba tu zaznaczyć, że w tak założonej klasyfikacji starano się poza tym w yodrębniać typy strukturalne nazw m iejscowych, często pokryw ające się z typami znaczeniowymi, bowiem odm iana toponim ów - jak m ożna przypuszczać - bywa determ inow ana ich budow ą słow otw órczą. Czy wobec tego nie nadrzędny byłby tu podział na toponim y bezprzyrostkow e i przy rostkowe?
Świadomie zrezygnowaliśmy z podziału pluralnych nazw miejscowych według kryterium rodzaju gram atycznego na m ęskie, żeńskie i nijakie; w liczbie mnogiej nie m a takiego zróżnicow ania rodzajow ego w odm ianie rzeczowników. Jednak, mimo iż rodzaj gram atyczny rzeczowników jest kategorią składniow ą, ich fleksja w języku polskim ściśle się z rodzajem wiąże. W liczbie mnogiej nie zróżnicow anie przydaw ek określających ro dzaj rzeczownika, ale bardzo często końcówki fleksyjne są wykładnikam i rodzaju gram atycznego. We współczesnym języku polskim w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów wyróżnia grupę rzeczowników rodzaju męskiego, w mniejszym zakresie w ystępuje tu -/ (-y), końców ka zero w za sadzie rzeczowniki nijakie i żeńskie o tem atach sam ogłoskow ych, n a to
m iast charakterystyczną końców ką żeńskich rzeczowników spółgłoskowych jest -i (-y)u .
W wielu pluralnych nazwach miejscowych daje się łatw o odczytać podstaw ę rodzajow ą, tj. rzeczownik pospolity w m ianowniku liczby p o je dynczej. Są to takie nazwy m iejscowości, których związek z odpowiednim i apelatyw am i jest niewątpliwie bliski, a więc topograficzne i kulturow e, jak np. B orki: borek, Góry: góra, Pasieki: pasieka, Role: rola, W yczółki: wy- czółek ‘skraw ek, wysunięty kaw ałek pola, ła n ’ (K ondratiuk Nazwy, 220). Nazwy typu Stawiska: stawisko zaw ierają w podstaw ie rzeczowniki rodzaju nijakiego, także typ Babięta, Kozięta m a ścisły związek z rodzajem nija kim , o czym świadczą form y dopełniacza z końców ką zerow ą. Podobnie w innych nazwach m iejscowych pochodzących od nazw osobowych, a więc z przyrostkiem -ak, -arz ( Telaki, Kuchary) oraz w typach Bartodzieje, S m o ln iki, Trębice podstaw ą są rzeczowniki męskie. Nazwy rodow e m ają trzy podstaw y rodzajow e: m ęską (B ondary: brus. bondar ‘b ednarz’, W lod k i), form alnie żeńską (K ozy, Lew sze: brus. gwar. leus’a ‘m ań k u t’) i form al nie n ijak ą, ja k np. Jajki.
M im o to pozostaje dość liczna grupa toponim ów pluralnych, których bez uprzednich badań etym ologicznych nie sposób rodzajow o określić. D latego w części m ateriałow ej pracy nie przeprow adzono klasyfikacji pod względem rod zaju gram atycznego. W wydzielonych klasach nazw m iejsco wych znalazły się więc różne z tego p u nktu widzenia toponim y, chociaż zdajem y sobie spraw ę, że tak a klasyfikacja dałaby jednoznaczne podstawy w nioskow ania o zbieżnościach i różnicach we fleksji apelatywów i to p o nimów.
N A Z W Y M IE JSC O W E Z K O Ń C Ó W K Ą D O P E Ł N IA C Z A Z E R O 1. Tem at za k o ń czo n y spółgłoską fo netyczn ie m iękką:
C Z A P L E , C zapl, parafia (dalej pf.) Przesm yki, droh. (A U , 281; Ź D z I, 15). C Z A P L E (A ndratiew icze, Jark i, O bręp ałki, Soczewki), Czapl, pf. Skrzeszew, droh. (A U , 295; Ź D z I, 37). JA R U Z E L E , Jeruzal, pf. M ąko- body, droh. (A U , 281). C Z O Ł O M Y JE , Czołom ej, pf. M ordy, droh. (Ź D z I, 80).
2. Tem at za k o ń czo n y spółgłoską twardą: a) wargową:
C H O L E W Y , Cholew, pf. Prostyń, droh. (Ź D z I, 32). KA SM Y-KRAS- N O D Ę B Y (K rasnodęby-K asm y), Kasm Krasnodąb i K R A SN O D ĘB Y -SY - PY T K I, Krasnodąb Sypytków, pf. Sokołów , droh. (A U , 281, 295). PA PY ,
14 O m orfologizacji rodzaju zob.: M . K u c a ł a . R o d za j gra m a tyczn y w historii p o ls z
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 11
Pap, pf. P aprotnia, droh. (A U , 270). PO P Ł A W Y , Poplaw , pf. Łosice, miel. (Ź D z I, 64). W Y R O Z Ę B Y , W yroząb, pf. wm, droh. (A U , 274; ŹD z I, 17). ŻÓ Ł K W Y , Ż ó łk w , pf. Skrzeszew, droh. (A U , 271).
b) zębową:
- z zakończeniem -any: B IE L O N Y (dziś B ielany), B ielo n, pf. Rozbity Kam ień, droh. (A U , 269, 279; Ź D z I, 18). K IS IE L A N Y -K U C Z E , Kisielan Kuczów i K ISIE L A N Y -Ż M IC H Y , Kisielan Żm ichów , pf. Suchożebry, droh. (Ź D z I, 20). K O B E L IA N Y , Kobelian, pf. i pow. D rohiczyn (Ź D z I, 10). K O B E L A N Y , Kobelan, pf. Papro tn ia, droh. (A U , 287; Ź D z I, 16). K O R Y C IA N Y , Korycian, pf. Przesm yki, droh. (A U , 271). R U C IA N Y , Rucian, pf. Rozbity Kam ień, droh. (Ź D z I, 19).
- z zakończeniem -iny: L IPIN Y , L ipin, pf. Przesm yki, droh. (A U 287; ŹD z I, 14). OSIN Y (Nowe, S tare), Osin, pf. M ąkobody, droh. (A U , 291).
- inne: B IE R N A T Y , Biernat i B IE R N A T Y S T A R E , Biernat, pf. Łosi ce, miel. (Ź D z I, 64). B O LEST Y , Bolest, pf. Łosice, miel. (Ź D z I, 65). B U JA Ł Y (U tra ą u e ), Bujał, pf. Jab ło n n a, droh. (Ź D z I, 35). C Z A R N O T Y , Czarnot, pf. P aprotnia, droh. (A U , 286, 289; Ź D z I, 16). K O Z Y // K O Z IĘ - TA , K ó z II K oziąt, pf. P aprotnia, droh. (Ź D z I, 16; A U , 287). K O W IE SY // K O W IE S E , Kowies, pf. Kożuchów, droh. (A U , 268, 269; Ź D z I, 25). K O Z IE R A D Y , Kozierad i K O Z IE R A D Y -K O R A B IE , K ozierad K ora biów, pf. Rozbity K am ień, droh. (Ź D z I, 19). K R Z Y W O Ś N IĘ T Y , K rzy- wośniąt, pf. G órki, miel. (Ź D z I, 79). K U C Z A Ł Y , K uczał, pf. C eranów , droh. (Ź D z I, 32). Ł O M A Z Y , Ł o m a z, pf. wm, miel. (TW L, 22). Ł O Z Y , Ł o z , pf. P aprotnia, droh. (A U , 292). M Ą K O B O D Y , M ąkobód, pf. wm, droh. (Ź D z I, 72). O L Ę D Y , Oląd (O land), pf. P aprotn ia, droh. (A U , 270; ŹD z I, 16). P A T R Y K O Z Y , Patrykóz, pf. Kożuchów, droh. (Ź D z I, 25). P IE R Z C H A Ł Y , Pierzchał, pf. M ąkobody, droh. (Ź D z I, 22, 127, 192). PLU TY , Plut, pf. P aprotnia, droh. (A U , 286)15. P R Z Y G O D Y , Przygód, pf. Suchożebry, droh. (A U , 290; Ź D z I, 20). R Z E W U S K I-Z A W A D Y , Z a wad, pf. Przesm yki, droh. (Ź D z I, 14). U Z IĘ B Ł Y , LJziąbł, pf. P a p ro t nia, droh. (A U , 284). W A R C H O Ł Y , W archoł, pf. W ęgrów , droh. (Ź D z I, 26).
c) spółgłoską r:
- z zakończeniem -ary: Ś W IN IA R Y , Świnar, pf. M ąkobody, droh. (A U , 284). T O K A R Y , Tokar, pf. Przesm yki, droh. (A U , 266; Ź D z I, 14).
- inne: JA R T Y P U R Y , Jartypur, pf. W ęgrów , droh. (Ź D z I, 26). SIK O R Y , Sikor, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 291; Ź D z I, 19). SU C H O Ż E B R Y , Suchożebr, pf. wm, droh. (A U , 280; Ź D z I, 20).
d) tylnojęzykow ą:
- z zakończeniem -aki: C IE B IE R A K I, Ciebierak, pf. Sarnaki, miel. (Ź D z I, 66). S A R N A K I, Sarnak, pf. wm, miel. (Ź D z I, 66).
- z zakończeniem -(n)iki: L IT E W N IK I, Litew nik, pf. G órki, miel. (Ź D z I, 66). PR Z E S M Y K I, P rze sm y k , pf. wm, droh. (A U , 293; ŹD z I, 14). R U D N IK I, R ud n ik, pf. Skrzeszew, droh. (Ź D z I, 37). W Y R ZY K I, W yrzy k , pf. G órki, miel. (Ź D z I, 65). Ż E L E Ź N IK I, Ż eleźnik, pf. M iedz na, droh. (A U , 290; Ź D z I, 28).
- z zakończeniem -iska, -isk i: B U Ż Y S K A , B u ży sk, pf. i pow. Drohiczyn (Ź D z I, 10). K A L ISK I, Kalisk, pf. P aprotnia, droh, (Ź D z I, 16). K A LISK I, K alisk, pf. Przesm yki, droh. (A U , 293). K O W N A C ISK A , Kownacisk, pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 27). PN IE W ISK A , Pniewisk, pf. Przesmyki, droh. (A U , 275, 290; Ź D z I, 13). TO C ZY SK I // T O C Z Y SK A (C hrom e, Ś rednie), T o c zy sk , pf. Jab ło nn a, droh. (A U , 268; ŹD z I, 35).
- inne: B A Ł K I, B ałk, pf. Sokołów , droh. (Ź D z I, 22). D Ł U G IE Ł U K I, Starych D ługich Ł u k , pf. C eranów , droh. (Ź D z I, 32). G A ŁK I (U tra ą u e ), G aik, pf. Skrzeszew, droh. (Ź D z I, 38, 72). G O L A N K I, Go- lanek, pf. Sterdyń, droh. (Ź D z I, 69). G Ó R K I, G órk, pf. Przesm yki, droh. (A U , 278; Ź D z I, 14). (H )O Ł O W IE N K I, (H )ołow ienek, pf. Skrzeszew, droh. (Ź D z I, 37). JA JK I, Jajk, pf. M ordy, droh. (Ź D z I, 12). K IC Z K I, K iczk, pf. Rozbity K am ień, droh. (Ź D z I, 18). K O STK I, Kostek, pf. Skibniew , droh. (A U , 276; Ź D z I, 29). K R Y N K I, Krynek, pf. Przesmyki, droh. (A U 293-294). K U K A W K I, K u ka w k, pf. Przesm yki, droh. (A U , 274). K U T A S K I, K utask, pf. C eranów , droh. (Ź D z I, 32). LISZK I, L is zk II L isze k , pf. Skrzeszew, droh. (A U , 270, 278, 285). Ł O Z K ł, Ł ó ż e k , pf. Sarnaki, miel. (Ź D z I, 66). Ł U Ż K I, Ł u ż e k , pf. Skrzeszew, droh. (A U , 271). M A Ł K I, M aik, pf. P ap ro tn ia, droh. (Ź D z 1, 16). M O (ŁO )- M O T K I, M o ł(o )m o tek, pf. W yrozęby, droh. (A U , 294, 295; ŹD z I, 72). N IE M IE R K I, N iem ierk, pf. Jab ło n n a, droh. (Ź D z I, 35). N IE M O JK I, N iem (o )jk, pf. wm, droh. (Ź D z I, 75). N IE M O JK I, N iem ojk, pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 72). P A C Z O S K I (D uże, M ałe), P aczo sk, pf. Rozbity K a m ień, droh. (A U , 283-284; Ź D z I, 18). PR Z Y W O S K I, P rzyw osk, pf. Sokołów , droh. (A U , 268, 289-290). R O ST K I, R osiek, pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 27). R Z E W U S K I, Rzewusk i R Z E W U S K I-Ż A L E , R zew usk Żalów , pf. Przesm yki, droh. (A U , 279; Ź D z I, 14). S K O R U PK I, S korupk, pf. Kożuchów, droh. (A U , 278). SY PY TK I, Sypytk, pf. Sokołów, droh. (Ź D z I, 23). W IT Ą K I, W itąk, pf. M ąkobody, droh. (Ź D z I, 22). W OJE- W Ó D K I-P A N K I, W ojew ód(e)k Panków i W O JE W Ó D K I W IE L K IE , W ojew ódk W ielkich, pf. Sokołów , droh. (A U , 268-269; Ź D z I, 23). WY- C Z Ó Ł K I, W yczó łk, pf. M ordy, droh. (Ź D z I, 12).
3. Temat za ko ń czo n y spółgłoską funkcjonalnie miękką:
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 13
pf. Jabłonna, droh. (Ź D z I, 35). D U P L E W IC Z E , D uplew icz, pf. Przesm y ki, droh. (A U , 266; Ź D z I, 14). F A L A T Y C Z E , Falatycz, pf. Sarnaki, miel. (Ź D z I, 66). (H )O Ł O W C Z Y C E , (H )ołow czyc, pf. i pow. M ielnik (ŹD z I, 82). JA R N IC (Z )E , Jar(y)nic(z), pf. M ąkobody, droh. (A U , 269; ŹD z I, 21). K L IM C Z Y C E , K lim czyc, pf. i pow. D rohiczyn (Ź D z I, 10). K O R O W IC Z E , K orow ic(z), pf. Z em brów , droh. (Ź D z I, 39). LISO W I- C (Z )E , Lisow icz, pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 27). (G A Ł K I-) Ł Ę P IC E , Łępic, pf. Skrzeszew, droh. (A U , 269). Ł O S IC E , Łosic, pf. wm, miel. (Ź D z I, 61, 81). M IE R W IC E (dziś M ierzwice), M ierwic, pf. i pow. M iel nik (ŹD z I, 82). M Y S(T )K O W IC Z E , M ys(t)kow icz, pf. i pow. Drohiczyn (A U , 289; ŹD z I, 186). O S T P IC Z E , O stpicz, pf. M ąkobody, droh. (Ź D z I, 22). P A D K O W IC Z E , Padkow icz, pf. N iem ojki, droh. (Ź D z I, 11). PA T K O W IC Z E , Patkow ic(z), pf. Łosice, miel. (Ź D z I, 64). SA W IC Z E - -B R O N ISZ E , Sawicz Broniszów i S A W IC Z E R U S K IE , Sawicz R uskich, pf. W yrozęby, droh. (A U , 278; Ź D z I, 17). S IE P IE L IC E , Siepielic, pf. i pow. Mielnik (Ź D z I, 59; dziś Serpelice). S T A R C Z E W IC Z E , Starcze- wicz, pf. i pow. Drohiczyn (Ź D z I, 9). T R Ę B IC Z E S T A R E , Trębicz Sta rych, pf. P aprotnia, droh. (Ź D z I, 16). W I(E )R Z B IC E , W i(e)rzbic, pf. W yrozęby, droh. (A U , 275; Ź D z I, 17).
- inne nazwy: P O D A W C Z E , P odaw cz, pf. W yrozęby, droh. (A U , 270). N A Z W Y M IE JSC O W E Z K O Ń C Ó W K Ą D O P E Ł N IA C Z A - Ó W
1. Temat za koń czon y spółgłoską fonetycznie m iękką:
C Z A B A JE , Czabajów, pf. Przesm yki, droh. (Ź D z I, 13). D M O C H Y - -R O G A L E , Dm ochów Rogałów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 278). JE R U Z A L E , Jeruzalów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 278-279). K O R A B IE , Korabiów, pf. Suchożebry, droh. (Ź D z I, 20). K O Z IE R A D Y - -K O R A B IE , K ozierad Korabiów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 281; ŹD z I, 19). R Y T E L E , R ytelów , pf. Kożuchów, droh. (Ź D z I, 25). R Y T E L E , Rytełów i R Y T E L E Ś R E D N IE , Rytelów Średnich, pf. Kosów, droh. (A U , 286; Ź D z I, 31). R Y T E L E ŚW IĘ C K IE , Rytelów Święckich, pf. Ceranów, droh. (A U , 286; Ź D z I, 32). R Z E W U S K I-Ż A L E , Rzewusk Żalów, pf. Przesmyki, droh. (A U , 279; Ź D z I, 14). SA B N IE , Sabniów , pf. Skrzeszew, droh. (Ź D z I, 37). S K U PIE , Skupiów , pf. M ąkobody, droh. (ŹD z I, 21). T O S IE , Tosiów, pf. Łazów -Sterdyń, droh. (Ź D z I, 33).
2. Temat za ko ńczo ny spółgłoską twardą: a) wargową:
JA R O SŁ A W Y , Jarosławów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 269; Ź D z I, 18). K L IM Y ,K lim ów , pf. Przesm yki, droh. (A U , 284). SK O PY , Sko-. pów , pf. W yrozęby, droh. (Ź D z I, 18; dziś Szkopy). Ż Ó Ł K W Y , Ż ó łkw ió w , pf. Skrzeszew, droh. (A U , 277; Ź D z I, 38).
b) zębową:
B E JD Y , Bejdów , pf. Przesm yki, droh. (A U , 284). BIER N A T Y - -ŚW IR Z B Ł Y , Św irzb(ł)ów , pf. Łosice, miel. (Ź D z I, 64). BO RY SY , B orysów , pf. Rozbity K am ień, droh. (Ź D z I, 18). D A W ID Y , Dawidów, pf. H adynów , iftiel. (Ź D z I, 61). D Z IĘ C IO Ł Y , D zięciołów, pf. Łazów- -Sterdyń, droh. (Ź D z I, 69). G R Ą D Y , Grądów , pf. Łazów-Sterdyó, droh. (Ź D z I, 69). G R Z Y M A Ł Y , G rzym ałów , pf. Skibniew, droh. (A U , 288). G U T Y , G utów , pf. Kosów, dro h’ (Ź D z I, 30). K L IM U N TY , Klimuntów, pf. M ordy, droh. (Ź D z I, 12). K R A SY , Krasów, pf. Paprotnia, droh. (A U , 274). N IE P IE K Ł Y , N iepiekłów , pf. Skibniew, droh. (A U , 288; Ź D z I, 29). O Z IE M B Ł Y , O ziem błów , pf. P aprotnia, droh. (ŹD z I, 16); por. też: U ziębły A U , 284). P IA R D Y , Piardów, pf. P aprotnia, droh. (Ź D z I, 16). P (I)E T R U S Y , P(i)etruszew, pf. H adynów , miel. (ŹD z I, 78)16. PR U SY , Prusów , pf. N iem ojki, droh. (Ź D z I, 11). STA N Y , Sta nów , pf. Suchożebry, droh. (A U , 288). STR U SY , Strusów, pf. Kożuchów, droh. (A U , 293; Ź D z I, 25). SZ A W Ł Y , Szaw łów , pf. Łosice, miel. (ŹD z I, 64, 78). U R B A N Y , Urbanów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 270; Ź D z I, 19). W Ą SY , W ąsów, pf. Rozbity K am ień, droh. (Ź D z I, 18). W Y R O Z Ę B Y -K U N A T Y , K unatów , pf. W yrozęby, droh. (A U , 274).
c) tylnojęzykow ą:
- z przyrostkiem -a k i: SIŁ A K I, Sitaków , pf. Rozbity Kam ień, droh. (Ź D z I, 18). SM O L A K I, Sm olaków , pf. M ąkobody, droh. (A U , 293; Ź D z I, 21). T E Ł A K I, Tełaków , pf. Kosów, droh. (Ź D z I, 30).
- z przyrostkiem -(n)iki: Ż E L E Ź N IK I, Ż eleźników , pf. M iedzna, droh. (A U , 277).
- inne: B A C Z K I, B a czkó w , pf. W yrozęby, droh. (Ź D z I, 18). B IA Ł O B R Z E G I, B iałychbrzegów , pf. Łazów -Sterdyń, droh. (Ź D z I, 69). BLO- C H Y , Błochów , pf. Łazów -Sterdyń, droh. (Ź D z I, 34). B O C H Y // BO H Y , B ochów II B oh ów , pf. W yrozęby, droh. (A U , 276; Ź D z I, 17: tu zapis z B ob ó w ). B O R K I (R ytele-B orki), B orków , pf. C eranów , droh. (ŹD z I, 32). B O R K I, B o rków , pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 27). B O R Y C H Y ,
16 Form ę z P etru szew (1580 Ź D z I, 78) uznano tutaj za dop ełn iacz 1. mn. z końców ką
-ew . m im o iż - jak z badań W . K uraszkiew icza ( O b o c zn o ść -ev- II -ov- w daw nej p o ls z c z y ź - nie i w d zisiejszych gw arach. W rocław 1951) wynika — na M azow szu już w X V w. nie w ystęp o
w ała taka końców ka d op ełn iacza, znana jednak że w tym czasie z rot w ielkopolskich. Potwier dzałob y to tezę o dłuższym zachow yw aniu się archaizm ów na peryferiach zwartego obszaru jęzv k o w eg o . A . Jabłon ow sk i (s. X III) restytuow ał na podstaw ie dopełniacza form ę m ianow nika w postaci P e tru sze w y , co nie w yd aje się praw d opod obne, zwłaszcza dlatego, że z 1528 r. m am y zapis: P etru sy zem ia n e (Ź D z I, 186; dok . b ru s.), poza tym dzisiaj ma ta nazwa postać
P ietrusy. Por. przy tym nazwy m iejscow e H arbasy i nazw isko H arbaszew ski (Kondratiuk
N azw y, 21. Por. A rb a s y ). Stosun ek form y z P etru szew : Pietrusy i przyczyny zapisu tej formy nie są całk iem jasne.
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 15
Borychów, pf. W ęgrów , droh. (Ź D z I, 26). B O R Z Y C H Y , B o rzy ch ó w , pf. W yrozęby, droh. (Ź D z I, 17). C Z O R T K I, C zortków , pf. Jab ło n n a, droh. (Ź D z I, 35). D M O C H Y -R O G A L E , D m ochów Rogalów i D M O C H Y (Rozum ni, R ozum y), D m ochów Rozum ów , pf. R ozbity K am ień, droh. (A U , 269, 278; Ź D z I, 19). K A M IA N K A -W A Ń K 1, K am ianki W ańków , pf. Przesm yki, droh. (A U , 277). K R A S N O D Ę B Y -S Y P Y T K I, K rasno- dąb S ypytków , pf. Sokołów , droh. (A U , 281). L IP K I, L ip k ó w , pf. Skib- niew, droh. (A U , 284). L E P K I, Ł e p k ó w , pf. H adynów , m iel. (Ź D z I, 80). N A K I, N aków , pf. M iedzna, droh. (Ź D z I, 27). P IE Ń K I, P ieńków , pf. M ąkobody, droh. (A U , 291). P T A S Z K I, P taszków , pf. M ordy, droh. (Ź D z I, 12). R A C Z K I, R a czkó w , pf. G órki, m iel. (Ź D z I, 66). R E C Z K I, R eczków , pf. P aprotnia, droh. (A U , 287; Ź D z I, 16). R E P K I, R ep kó w , pf. Kożuchów, droh. (Ź D z I, 24). R E P K I, R epków , pf. W yrozęby, droh. (ŹD z I, 18). S IN O R O G I, Sinorogów , pf. Z em brów , droh. (Ź D z I, 39). ST E L Ą G I, Stelągów, pf. Sterdyń, droh. (A U , 293). S T Ę PK I, Stępków , pf. Łosice, miel. (Ź D z I, 60). S T R U P K I, Strupków , pf. Ja b ło n n a , droh. (ŹD z I, 35). SZ P A K I, S zp a kó w , pf. G ó rki, miel. (Ź D z I, 65, 81). S(Z)W E JK I (Świejki), S(z)w ejków , pf. C eranów , droh. (A U , 271; Ź D z I, 32). T O R N IC A -W Y SZ K I, Tornicy W yszkó w , pf. Ja b ło n n a , droh. (Ź D z I, 35). W A Ń T U C H Y , W ańtuchów, pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 271, 275). W Ł O D K I, W łodków , pf. Kożuchów, droh. (A U , 271). W R Z O S K I, W rzosków , pf. Skibniew, droh. (A U , 287). Z Ł O T K I, Z ło tk ó w , pf. Kosów, droh. (A U , 296). K ISIE L A N Y -Ż M IC H Y , Ż m ich ó w , pf. Suchożebry, droh. (Ź D z I, 20). Ż O C H Y , Ż o ch ó w , pf. Kosów, droh. (A U , 280, 284; ŹD z I, 30).
3. Temat za ko ń czo n y spółgłoską funkcjonalnie m iękką:
- nazw y z przyrostkiem -ice II -icze: T R E M B IC E , Trem biców , pf. Paprotnia, droh. (A U , 269. Por. Ź D z I, 16: z Trębicz).
- inne nazwy: G N IE W O S Z E , G niew oszów , pf. Ja b ło n n a , droh. (Ź D z I, 35). K IS IE L A N Y -K U C Z E , Kisielan K u czó w , pf. Suchożebry, droh. (Ź D z I, 20). K U R C Z E , K urczów , pf. Skibniew, droh. (A U , 284; Ź D z I, 29). O R L IC Z E , O rliczów, pf. Papro tnia, droh. (Ź D z I, 16). SA W IC Z E - -B R O N ISZ E , Sawicz B roniszów , pf. W yrozęby, droh. (A U , 278, 285). S M O R O C Z E , Sm oroczów , pf. Suchożebry, droh. (Ź D z I, 20). W Ę Ż E , W ężów , pf. Rozbity K am ień, droh. (A U , 268; Ź D z I, 19).
N A Z W Y M IE JSC O W E Z K O Ń C Ó W K Ą D O P E Ł N IA C Z A - / (-?) 1. Temat za kończon y spółgłoską fo n etyczn ie m iękką: L E B IE D Z IE , Lebiedzi, pf. Sterdyń, droh. (Ź D z I, 69). 2. Temat za kończon y spółgłoską funkcjonalnie m iękką:
P O D A W C Z E , P odaw czy, pf. W yrozęby, droh. (Ź D z I, 17).
Sum ę zebranych nazw oraz stosunki liczbowe i procentow e w zakresie XVI-wiecznych form dopełniacza pluralnych nazw miejscowych przedsta wia tab ela 1.
Tabela 1
\
K ońców ka - 0 -ów -i (-}) R azem Liczba 115 85 2 202 O / /O 57.0 42.0 1.0 100Z zestaw ienia wynika, że w m ateriale historycznym przew aża typ do pełniacza z końców ką zerow ą; na 202 nazwy 115 charakteryzuje się koń ców ką zerow ą w tym przypadku, co daje 57% w stosunku do całości. Rów nież dość wysoki jest wskaźnik dla form z końcówką -ów; grupa liczy 85 to- ponim ów , tj. 42% całości. Jak widać, rywalizują ze sobą te dwa typy form dopełniacza, bowiem tylko dwie nazwy pluralne m ają końcówkę -i (-y) , czyli 1% uw zględnionej ogólnej liczby nazw. 32 nazwy miejscowe nie m ają w ekscerpow anych źródłach zaświadczonej formy dopełniacza17, dlatego nie uwzględniam y tej liczby w naszych badaniach.
Klasyfikację przedstaw ionego m ateriału nazewniczego przeprow adzo no rów nież, opierając się na kryterium wygłosu tem atu fleksyjnego, bowiem od wygłosowej spółgłoski tem atu m oże być uzależnione występowanie poszczególnych końców ek fleksyjnych. D ane liczbowe do charakterystyki pod tym względem przedstaw iają tabele 2 i 3.
Tabela 2
S p ó łg ło sk a fon etyczn ie m iękka S p ółgłosk a funkcjonalnie miękka
-<D -ów -i -O -ów
7 13 1 22 8 1
Z estaw ienie p okazuje, że XV)-wieczne m iękkotem atow e nazwy m iejs cowe łączyły się w dopełniaczu l.m n. przede wszystkim z końcówkami -O i -ów; występowanie końcówki -i (-y) było znikom e. Już w najstarszej
17 W p ow iecie drohickim: B o ń cze, Brodacze, B utki, Chadalki, K om ory, K ostki. K ozotupy, M in gosy, M ordy, O rty, Pliszki, R eczki, T o sie , Truski, W iechetki, Z aw ady, Z cm ły, w pow. m ielnickim : B orsuk i, C h otycze, D z ięc io ły , G órk i, H oroszki, Juniow icze, Liwki, Lawy, M iel niki, M ilejk i, N ieszk i, Sielaw niki, W oźniki, W yczólki, Z ien ie. Poza tym nazwy: D zierzby, Sza rut v. C zuchleby '<nbvlanv (m ie l.), K ow naty nie m aia dokum entacji w prze ¡rżanych
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 17
dobie polszczyzny piśm iennej rzeczowniki m iękkotem atow e w ystępowały z -ów, np. koniow , krajów, oćcow, pisarzow , rębaczow, dniow, prom ie- niow, krolew, i tylko nieliczne zostały pośw iadczone z pierw otną końców ką zerową: dziej (XV w .), tysiąc (X IV -X V I w .)18.
G rupa nazw o tem acie zakończonym spółgłoską fonetycznie m iękką liczy 21 toponim ów . N ajw ięcej, bo 13 tego typu nazw zostało zaśw iadczo nych z końcówką -ów w dopełniaczu, np. Czabaje, Korabie, Sabnie, Skupie, Tosie, 7 nazw z końców ką zerow ą: Czaple (5), Jeruzele lub Jeru- zale, Czołom yje i tylko jed n a z końców ką -i: Lebiedzie.
Podobnie się rzecz przedstaw ia w grupie nazw ze spółgłoską ju ż wów czas stw ardniałą w tem acie. N a 31 nazw tego typu tylko jed n a m a w d o p e ł niaczu końcówkę -y: Podawcze, 8 końców kę -ów: G niew osze, Kisielany-Kw- cze, Kurcze, Orlicze, Sawicze-Bronisze, Sm orocze, Trembice, W ęże i 22 nazwy końcówkę zerow ą, np. Podawcze, D uplewicze, K lim czyce, W i(e)rzbi- ce; są to prawie wyłącznie nazwy z przyrostkiem -ic(z)e.
W yodrębnia się w om ówionej klasie nazw miejscowych jednolity typ na -ic(z)e z końców ką zerow ą. Powszechnie jest przyjęte, że kontynuuje on od najdaw niejszych czasów bezkońców kow ą form ę dopełniacza; za świadczona w naszym m ateriale oboczność form Trębice, Trębic II Trembi- ców wskazywałaby na w ahania, m oże tylko w m niejszym zakresie, również i w tym typie nazw miejscowych.
W ahania w użyciu końców ek po tem acie fonetycznie lub funkcjonalnie m iękkim zaznaczyły się poza tym w nazwach: Jeruzale, Jeruzal II Jeruzalów i Podawcze, Podaw cz II Podaw czy. D otyczą one, jak widać, wszystkich końcówek dopełniacza l.m n.
Tabela 3
T em at zakończony sp ółgłosk ą fonetycznie i funkcjonalnie twardą
wargową zębow ą r tylnojęzyk ow ą
- 0 -ów - 0 -ó w - 0 -ów - 0 -ów
7 4 31 21 5 0 43 39
W dopełniaczu l.m n. rzeczowników tw ardotem atow ych w ystępują dwie końcówki fleksyjne: - 0 i -ów. W przeszłości w wyrazach pospolitych pierw otną końcówkę zerow ą zachowywały przejściowo tylko niektóre wyrazy; podajem y je za Z. Klemensiewiczem ': god, w oz (X IV w .), k m io t
18 Z ob. Z . K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , S. U r b a ń c z y k . G ram atyka
historyczna ję z y k a p o lsk ieg o . W arszawa 1955 s. 279.
D okum entacja m ateriałow a w tej i w późniejszych gram atykach historycznych języka polsk iego pochodzi - jak w iadom o - o d J. Łosia ( G ram atyka p o lsk a . C z. 1-3. L w ów -W arsza- w a-K raków 1922-1927).
(1399), ząb (1466 i 1570), włos, raz (X V I w .), sąsiad (do X V III w .), kę d zio r (X V II w .). Jako archaizm przetrw ała ta końcówka w wyrazach (nie)przyjaciół, dotychczas. T akże, oprócz regularnej zerowej końcówki u większości rzeczowników nijakich i żeńskich samogłoskowych (ale por. w yjątkow e m odłów , nudów ), nieliczne rzeczowniki m ęskie na -a zachowały w tym przypadku ~-(D: m ężczyzn , sług, sierot, kalek. W języku staropol skim m iały o ne również końcówkę zerow ą, np. poet, starost, wojewod oraz m iękkotem atow e typu ka zn odziej, lecz już w X V w. przejm ują z odm iany m ęskiej końców kę -ów: poetów , niecnotów, starostów, wojewodów, K m i tów , od pocz. X V I w. tę końców kę przyjm ują też m iękkotem atow e: hra biów, rękojm iów, sędziów .
N atom iast w pluralnych nazwach miejscowych końcówka -O m iała szerszy zakres20, jednakże już w X V I w. na Podlasiu udział końcówki -ów w nazwach tw ardotem atow ych jest dość znaczny (por. tabela 3).
Po spółgłosce wargowej wystąpiły cztery formy z -ów: Jarosławy, K lim y, Skopy, Ż ó łk w y , wobec siedm iu z końców ką zerow ą, np. Kasmy, Papy, Popławy. Nie w yodrębniają się tu żadne grupy nazw, którym byłaby właściwa wyłącznie jed n a końcówka.
K ońców ka -ów po spółgłoskach zębowych również nie tworzy zwartej grupy stru k tu raln ej, np. Bejdy, Borysy, Klim unty, Stany, w sumie 21 nazw; w edług klasyfikacji sem antycznej praw ie wszystkie są nazwami rodowymi. N atom iast z końców ką zero w ystępują tu nazwy na -any, np. Kisielany, Koryciany, -iny: Lipiny, Osiny i inne, głównie rodow e, np. Biernaty, Met ko body, W archoły, w sumie 31 nazw.
Nazw z końców ką -O po spółgłosce -r- jest 5: Jartypury, Sikory, Sucho żebry i dwie nazwy m iejscowe na -ary: Świniary, Tokary. B rak form z -ów m ożna by tłum aczyć tym , że mieszczą się tu zwykle nazwy służebne na -ary.
W klasie nazw o tem acie fleksyjnym zakończonym spółgłoską tylnojęzy kow ą wyraźnie w yodrębnia się grupa z zakończeniem -iska, -iski: Bużyska, Kaliski, Kownaciska, Pniewiska, Toczyski II Toczyska, z właściwym sobie ■dopełniaczem bezkońców kowym . Nazwy z przyrostkiem -aki wykazują w tym przypadku form y oboczne z -ów (Siłaki, Sm olaki, Telaki) i z koń ców ką -O ( Ciebieraki, Sarnaki), natom iast spośród nazw na -(n)iki kilka w ystąpiło z końców ką zerow ą, np. Litew niki, R udniki, W yrzyki, zaś w naz wie Ż eleźn iki odnotow ujem y form y z końców ką zerową i -ów. W om aw ia nej klasie mieści się też spora grupa nazw nie tworząca mniej lub bardziej jednolitych grup strukturalnych z końców ką dopełniacza -O i -ów. W sumie klasa liczy 43 nazwy m iejscow e z końców ką zerow ą i 39 nazw miejscowych z końców ką -ów.
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 19
W analizowanym m ateriale toponim icznym zwraca uwagę archaiczna i do dziś żywotna właściwość północnej polszczyzny, m ianowicie usuwanie e ruchom ego, a więc alternacji e: (D w paradygm acie. W ystąpiło to zja wisko w nazwach m iejscowych, których podstaw ą były nazwy osobowe lub apelatywy z przyrostkiem -k- w trzech postaciach rodzajow ych, tj. -ek, np. M ałki od nazwy osobowej M ałek, W yczółki : w yczółek ‘skraw ek, wysunięty kaw ałek pola, ła n ’ (W yczółki drohickie leżą nad Liwcem, m iel nickie są położone nad T oczną), -ko, np. N iem ierki od nazwy osobowej Niem ierko, -ka, np. G órki : górka. Także w jednej nazwie bezsufiksalnej zaznaczyła się ta właściwość: Suchożebry, Suchożebr.
O to wykaz nazw sufiksalnych z końców ką zerow ą w dopełniaczu:
1. usuwających e: Bałki - B a łk , G ałki - G ałk, G órki - G órk, Jajk i - Ja jk, Kiczki - K iczk, Kukawki - K u k a w k, K utaski - K utask, Liszki - L iszk , M ałki - M aik, N iem ierki - N iem ierk, N iem ojki - N iem o jk, Paczoski - P aczosk, Przywoski - P rzyw osk, Rzewuski - R ze w u sk 21, Skorupki - Sko ru pk, Sypytki - S ypytk, W ojew ódki - W ojew ódk, W yczółki - W y c zó łk ;
2. zachowujących e: G olanki - G olanek, H ołow ienki - H otow ienek, Kostki - K ostek, Krynki - K rynek, Liszki - L isze k , Łozki - Ł o z e k , Łużki - Ł u ż e k , M ołom otki - M ołom otek, R ostki - Rostek.
Należy jeszcze zauważyć, że obecnie na Podlasiu usuwanie e zaznacza się wyłącznie w nazwach miejscowych, natom iast nie dotyczy apelatyw ów , jak to m a m iejsce jeszcze w kaszubszczyźnie (por. skorupka, sko ru p ek, ale [do] Skorupk).
II. W SP Ó Ł C Z E SN E F O R M Y D O P E Ł N IA C Z A O G Ó L N O P O L S K IC H P L U R A L N Y C H N A Z W M IE JSC O W Y C H
W niniejszej części pracy nie przedstaw iam y w sposób analityczny ogól nopolskiego m ateriału toponom astycznego, wybranego ze źródeł scha rakteryzow anych na wstępie i sklasyfikowanego w edług przyjętych założeń. Posłużymy się zbiorczym zestawieniem obrazującym p roporcje w zakresie występujących w dopełniaczu 1. mn. końców ek fleksyjnych, niezbędnym w zestawieniach porównawczych.
Pam iętać trzeba, że podane tu zestaw ienia o p ierają się na źródłach za wierających formy dopełniacza nazw pluralnych ukształtow ane w praktyce językowej i - przynajm niej w części - ustalone przez językoznawców na podstawie źródeł historycznych i popraw nych zasad struktury toponom a- stycznej, o czym już wspom niano przy om aw ianiu źródeł. M ateriał ten o d bija więc stan współczesny będący w części wynikiem zaleceń norm atyw nych. W obec tego, jeśli naw et przedstaw ione w tabeli 4. prop orcje nieco
21 Dzisiaj urzędow o R zew u sek . Por. na tym sam ym obszarze Stare R ze w u sk i i R z e w u s z k i (U N lo s , 31, 36), a w ięc z -s-, -sz- tem atycznym , nie sufiksalnym .
odbiegają od stanu faktycznego (por. też wskaźniki z każdego źródła osob no), należy podkreślić, że celem analizy jest pokazanie tendencji - faktycznych i norm atyw nych - w odm ianie, a nie rzeczywistych liczb.
Tabela 4
' ... K ońcówka
Ź ró d ło " _ -<D -ów - 0 II -ów -i <-y) -ich Razem
SN G liczba 1493 235 0 44 6 1778 °//O 84,3 13,2 0 2 ,4 0,1 100 SO liczba 120 12 3 3 1 139 °//O 86,3 8,6 2,2 2,2 0,7 100 U N b ia l, lo s, lu k , radz liczba 198 53 0 3 1 255 °//O 77,6 20,8 0 1,2 0,4 100 Ł ącznie ze wszystkich źródeł liczba 1811 300 3 50 8 2172 °// o 83,4 13,8 0,1 2,3 0,3 100
Z zestaw ienia jednoznacznie wynika zdecydowana przewaga kańcówki zerow ej w dopełniaczu polskich toponim ów pluralnych. W skaźnik procen towy z sumy nazw wynosi 83,4% (1811 nazw z końcówką -O). Prawie sześciokrotnie mniejszy udział m a w odm ianie końcówka -ów, wskaźnik z sumy 300 nazw wynosi 13,8% . Nieliczną grupę stanow ią m iękkotem atow e nazwy m iejscowe z końców ką -i (-y) w dopełniaczu, 50 nazw daje wskaź nik 2,3% . B ardzo rzadkie są w polskiej toponom astyce pluralne nazwy przym iotnikow e typu K ońskie, jeśli nie liczyć tych nazw jak o członów wyróż niających zestawień toponim icznych. W naszych rozw ażaniach nie dostar czają one problem ów badawczych.
Sporadycznie zaznaczane przez SO oboczne formy dopełniacza doty czą nazw m iejscowych Białobrzegi, Białobrzegów II Białobrzeg, Głuchołazy, G łuchołazów II G łuchołaz i Płowce, Płowieć II Płowców. W rzeczywistości, czyli w tekstach - co się niżej p okazuje - wahanie ma o wiele szerszy zakres.
C harakterystykę m ateriału sklasyfikowanego pod względem wygłosu tem atu fleksyjnego rozpoczynam y od zestawień liczbowych.
Tabela 5
Z ak oń czen ie tem atu sp ółgłosk a fonetycznie m iękka sp ółgłoska funkcjonalnie miękka
K ońców ka fleksyjna - 0 -ów -i - 0 -ów -y
Liczba
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 21
W spółczesne m iękkotem atow e nazwy miejscowości łączą się w d o p e ł niaczu 1. mn. z trzem a końców kam i. K ońców ka -i po fonetycznie m ięk kich wystąpiła w 38 nazwach, np. Bałtrucie (k ę t.), Czaple (klucz., łos., żar.), Neple (b ia l.), Pogorzele (m o r.), Stare G ajdzie (w ęgorz.), Śledzie (szczyc.), Śniepie (ełcki), Zienie (łos.). R zadko w ystępuje w tej klasie nazw końcówka zerowa: Banie M azurskie (w ęgorz.), B ździele (ełcki), M a nie (radz.), Pogorzele (szpr.), Rogale (łu k .), Role (łu k .), Sanie (m il.), S o bole (łu k .), Worgule (bial.) - w sumie 10 przykładów . N atom iast końców ka -ów występuje prawie wyłącznie po -/-, co jest rów nież właściwością form wielu rzeczowników rodz. m ęskiego. O to przykłady: Bartodzieje (choszcz., gór.), Czabaje (łos.), M iędzyzdroje (w olin.), Podgaje (k lo d z., szczec.), Podkraje (opol.), Popiele (gryf. lub .), Sachsonie (klucz.) i Suleje (łu k .).
Po spółgłoskach funkcjonalnie m iękkich rzadko notujem y końców kę -y; w całym analizowanym m ateriale współczesnym tylko 12 nazw: Bartosze (ełcki), Bieniasze (m o r.), B ogusze (kw idz.), Pietrasze (g o ł.), Pracze W i dawskie (w roc.), Przeczą (niem .), Skocze (g o ł.), Stacze (ełcki, olecki). Stare Karcze (św ieb.), Strzyże (k ęt.), Suszcze (ełcki). Z końców ką -ów wystąpiło 18 nazw tego typu: Bogacze (k am .), Brodźce (choszcz., szczec.), Bronisze (goł.), Kopce (lo s.), Ł u ko w ce (bial.), Pietrasze (ełcki), P iskorze (gór., k ę t.), Pracze (m ik), Skopce (św ieb.), Slaw oszcze (k ę t.), Stare Ślepce (k o k ), Surm acze (bial.), Szewce (gdań., trz e b .), Świercze (łu k .), Świerże (radz.)22.
D om inują w om aw ianej klasie nazw form y bezkońców kow ego d o p ełnia cza, które niekiedy, ja k wynika z przykładów wyżej podanych, altern ują z form ami na -y i -ów, oraz nazwy, którym zawsze właściwa jest w tym przypadku końcówka zerowa. Mieszczą się tu zatem nazwy typu: B ądze (ił., m or.), Bąsze (b art.), Jakusze (łu k .), Pościsze (rad z.), Puchacze (rad z.), Stróże (m il.) i z kolei nie zawsze patronim iczne nazwy na -ic(z)e, np. Aleksandrowice (w o k ), Bartoszyce, Bojanowice (o p o k ), B ożyce (w olin.), Pom orzowice (głub.), Telatycze (bial.), Skierniewice oraz nazwy na -ce: Brodowce (trzeb .), B rzeźce (koż.), Lipce (sk ier.), M yczkow ce (leski), Siedlce, Strzelce K rajeńskie, Żabce (radz.) itd ., czasem usuw ające e w do pełniaczu, np. Brojce, Brojc (gryf.), Sińce, Sińc (b ia k ), Stare D rzew ce, Sta rych D rzewc (wsch.). W sumie znalazło się w om ówionej klasie 712 toponi- mów, z tego 677 nazw na -ic(z)e.
W tw ardotem atow ych toponim ach pluralnych form y dopełniacza m ają końcówkę -O lub -ów.
W pierwszej podgrupie znajd u je się 58 form bezkońców kow ych, np. A rdapy (ił.), Czuchleby (ło s.), Łapy, Sulim y (giż., piski) i 18 przykładów
22 Końcówka -ów po funkcjonalnie m iękkich jest w dzisiejszym język u polskim charaktery styczna dla niektórych rzeczow ników rodz. m ęskiego, np.: w idzów , w od zów , d eszczów , ry dzów , i szczególnie po -c-: ojców , ch łopców , starców , palców itd.
Tabela 6
Z ak oń czen ie tem atu
sp ółgłosk a twarda
wargowa zębow a -r tylnojęzykow a
K ońców ka fleksyjna -O -ów - 0 -ów - 0 -ów - 0 -ów
Liczba nazw m iejscow ych
.... 58 18 350 74 86 17 595 162
z końców ką -ów, m .in. B o rzy m y (ełcki), Ł u b y (rad z.), Serby (głog.), Stare M ieczysław y (m or.)- W yodrębnić tu m ożna grupę nazw topograficznych typu Białawy (w o ł.), Pilawy (p il.), Popławy (łos., łu k .), Puławy z właściwą im końców ką zerow ą, gdzie tylko przypadkow a zbieżność zakończenia w typie M ieczysławy, M ieczysław ów zaciera ten obraz. O prócz tego mniej typow e w polskiej toponom astyce nazwy takie, jak Błuskajm y (k ęt.), P linkajm y (k ę t.), P luszkiejm y (g oł.), Skaliszkiejm y (węgorz.) występują w dopełniaczu z końców ką zerową.
Znaczne rozchw ianie w użyciu końców ek zaznacza się w nazwach, któ rych tem at fleksyjny jest zakończony spółgłoską zębową; 350 nazw tej podgrupy m a bezkońców kow e form y dopełniacza, np. Babrosty (piski), Błąkały (g o ł.), Pląsy (b a rt.), Pluty (b ran ., m yśl., w ał.), Sarny (kłodz.) i 74 form y z końców ką -ów, np. Bardy (k o ł.), Płoty (łob., ziel.), Skrzaty (choszcz.), Soko ły (g o ł.), S zy m o n y (nidz., piski, szczyc.). Poza tym z koń ców ką zerow ą w ystępują tu pew ne typy nazw m iejscowych, podczas gdy w zakresie form z -ów nie m ożna wydzielić ani jednej grupy strukturalnej. B ezkońców kow e form y dopełniacza m ają zatem nazwy na: 1. -any, np. Bar ciany (k ę t.), M ogilany (w iel.), Py rżany (gorz.), K oby łany (b ial., łos., siedl.); 2. -ajny, np. Burdajny (p as.), Sm olajny (lidz.), W iżajny (suw.); 3. -iny (-yny), np. Bieliny (b a rt.), Przerośliny (now .), R aczyny (łos.), Osi ny (łu k .); 4. -ity, np. A nglity (p as.), Bajdyty (b art.), Sękity (resz.); 5. -ąta, -ąty, np. Babięta (m rąg .), Sianożąty (k o ł.), Stachowiąta (goł.); 6. -uny, np. B o tk u n y (g o ł.), Pajtuny (b ra n ., olsz.), Szw aruny (bart.).
Bezkońców kow e form y dopełniacza po -r- zanotowaliśm y w analizowa nym m ateriale w 86 nazwach miejscowych. Są to w większości nazwy słu żebne na -ary, np. Bednary (g ro d.), Piekary (o ł., średz., trzeb ., szczec.), Siodłary (g ro d .), Sm olary (b yt., c h o j., draw ., kro ś., myśl., pil., sul., wał.) i niektóre inne, np. Bajory (k ę t.), P yzdry (w rzes.), Swory (bial.), Szym bory (pas.), Żary, Ż o ry (ryb.). N atom iast nazwy takie, jak: Białokury (koł.), B obry (ełcki), Bory (by t.), Pludry (lubi.), Z em bry (łuk .) - nie tworzące typu, mimo że znajd ują się tu np. Sam o dary (człuch.), wystąpiły z koń ców ką -ów, w sumie 17 nazw miejscowych. Końcówka -ów może tu być m otyw ow ana rodzajem gram atycznym odpow iednich apelatywów lub trud ną artykulacyjnie grupą spółgłoskow ą, np. -mbr-.
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 23
Klasa nazw miejscowych z końców ką zerow ą po tem acie zakończonym spółgłoską tylnojęzykow ą liczy 595 toponim ów , spośród których m ożna wy dzielić typy z zakończeniem : 1. -iczki, np. Barcikow iczki (koz.), Bart- niczki (lwów.), P opow iczki (m iast.), Sulistrow iczki (w roc.); 2. -niki, np. Bobrowniki (kłodz. słu p ., sta r.), Brow arniki (b ra n .), Łagiew niki (łó d z.), Sm olniki (draw ., m iędz., now ., sul., suski, szczec.); 3. -iska, np. Bławaciska (nam .), B orzyska (rzep.), Pogorzeliska (lu b .), Stawiska (sław ., św id., w ęgorz.); 4. inne nazwy: A d a m k i (człuch.), B artoszki (nidz.), Bielawki (syc.), Pacholątka (gryfin.), Piątki (nidz., w ęgorz.), P upki (olsz., o str., szczyc.), Sobiechy (w ęgorz.), Skalągi (klucz.), Z aka linki (bial.) itd.
W omawianej klasie są 162 form y z końców ką -ów, m .in. Barłogi (gór., kros.), Bechy (sul.), K o żu szk i (radz.), Paląki (stu p .), Połchy (b ia l.), Pra czki (ziel.), Św ierszczyki (myśl.) oraz typ na -aki, np. Bielaki (słu p .), Bro- naki (olecki), Bujaki (o str.), Śpiew aki (d o b r.).
Przeprow adzona analiza pozwala wyróżnić grupy sem antyczne i m or fologiczne pluralnych nazw m iejscowych, k tó re w dopełniaczu zachow ują końcówkę zerową. Zaznaczyć przy tym trzeb a, że nie w yodrębnia się w ten sposób ani jed n a grupa nazw, której byłby właściwy dopełniacz z końcówką -ów, naw et w typie na -aki nie jest to końców ka wyłączna. Sumując przegląd współczesnego m ateriału toponom astycznego, w arto zestawić form alno-sem antyczne grupy nazw z zerow ą końców ką d o p ełnia cza. Są to:
1. Patronim iczne i inne nazwy m iejscowe na -ic(z)e, np. B ożyce, Lasko- wice, Siemiatycze.
2. Nazwy etniczne, m oże i inne, z form antem -any: Brzeżany, Polany, Przemyślany, Zagórzany itd.
3. Nazwy służebne z form antem -ary: Bednary, Piekary, Psary, Sm o- lary i in.
4. Nazwy służebne z form antem -niki, np. Bartniki, O grodniki, S k o t niki, Strzelniki23.
5. Topograficzne i dzierżawcze nazwy m iejscowe z zakończeniem -iny (-yny): Boguszyny, Raczyny, L ipiny, Przerąbiny, Strużyny itd.
6. Nazwy zdrobniałe z form antem -iczki: Bartniczki, B łażejow iczki, Bobrowniczki, Pawłowiczki, Słonow iczki i in.
7. Nazwy miejscowe, zwykle topograficzne i kulturow e, z zakończe niem -iska, -iski, których bliski związek z apelatyw am i rod zaju nijakiego w 1. poj. decyduje o utrzym aniu końcówki zerow ej w dopełniaczu 1. m n ., np. Borzyska, B użyska, Pniewiski, Plociska, Stawiska, W ilczyska.
■' Zdarza się, że niektóre nazwy m iejscow e tej grupy w ystępują z końców ką -ó w , np. W o ź
niki, W o źn ik ó w (U N ło s , 7 ), z B o b ro w n ik ó w k o ło B ęd zin a (P R 4 V II 1976). Poza tym m ięk ko-
tem atow e nazwy służebne typu B artodzieje, K o ło d zie je m ogą przybierać w tym przypadku końców kę -ów.
8. Nazwy m iejscow e z zakończeniem -ęta, -ęty, wykazujące analogicz ny z grupą poprzednią związek końcówki zerowej z rodzajem nijakim , np. Babięta, Boręty, Brudzęty, Pawłowięta.
9. M niej charakterystyczne dla polskiej toponom astyki nazwy miejsco we na -ity: Bornity, Sągnity, Świękity i -uny: A suny, Botkuny, Pajtuny oraz północno-w schodnie nazwy miejscowe z praw dopodobnie bałtyckim sufik- sem -ajny: Burdajny, Polajny, Sm olajny, W iżajny i inne.
D otychczasow a analiza pokazała jedynie ogólne proporcje liczbowo- -procentow e w zakresie form dopełniacza 1. mn. nazw miejscowych czy to historycznie, czy współcześnie. A by pokazać szczegółowy rozwój odmiany nazw m iejscowych, konieczne jest zestawienie przynajm niej dwóch sta nów synchronicznych. M im o iż nazwy obiektów małych stosunkow o rzadko pojaw iają się w tekstach ogólnopolskich, że unika się w wielu tekstach drukow anych form fleksyjnych trudniejszych nazw miejscowych, przed stawiam y niżej zebrany m ateriał ilustrujący historyczną i współczesną odm ianę pluralnych toponim ów Podlasia południow ego.
Sposób przedstaw ienia jest następujący. A rtykuł lewej kolumny zawie ra transkrypcję form y m ianow nika nazw m iejscowych, czasem w nawiasie zapisy źródłow e, dalej form ę dopełniacza i lokalizację historyczną m iejsco wości (parafia i pow iat). N astępnie zamieszczono przykłady użycia analizo wanych form w kontekście z lokalizacją cytatu. Taki sam układ zastosowano w praw ej kolum nie, zaw ierającej XX-wieczne przykłady i współczesną, obow iązującą do 1 V I 1975 r. lokalizację miejscowości (choć już nieaktual ną, jed n ak bardzo w ygodną). T rzeba tu jeszcze podkreślić, że większa liczba przykładów użycia form jest celowa i m etodologicznie uzasadniona, bow iem tylko taki m ateriał, w ybrany z kilku źródeł czasowo bliskich, daje możliwość uchwycenia w ahania w odm ianie.
B E J D Y ( B ejd i, B e y d y ), -ów ; w ieś, (dalej w ś), B E J D Y , -ów II - 0 ; w ś, los.
pf. P rzesm yki, droh. 2, B ejd ó w Stanisław (1907, Ź D z I, Szl. Stanisław B ejd o dziedzic z B e jd o w , X X III);
z S u ch od oła, K lim ó w etc. (1569, A U , 284). B ejd y, B ejd (1971, U N ło s , 24). III. Z E S T A W IE N IE F O R M D O P E Ł N IA C Z A P O D L A S K IC H N A Z W M IE JSC O W Y C H Z X V I I X X W IE K U
Z B ejd ó w była B artoszukow a. (1976, z gwary);
Skąd pani? - Ja z B ejdów (1976, z gwa ry).
B E J D Y - K L IM Y ( B ejd i K lim i), -ów; w ś, pf. Przem yki, droh.
(zo b . w yżej)
K L IM Y , - 0 II -ów; w ś, łos.
Jakże sob ie tłum aczyć tak przeciw ne co do kierunku związki leksykalne tak bliskich so b ie [...] K lim i O stoi? (1934, PorJ, 93);
FLEKSJA PLURALNYCH NAZW MIEJSCOWYCH 25
B IE R N A T Y ( Biernathi Stare, S k o lim o w o ,
S w ir zb ly), - 0 ; w ś, pf. Ł osice, m iel.
Ślachetny Jakób G łuchow ski z cześni- kami sw em i z B iernat i Sw irzblów ... (1580, Ź D z 1, 64);
Paw eł Biernacki z bratem Janem z Biernat (tam że, 76).
B O L E ST Y ( B oliesthi), - 0 ; w ś, pf. Ł osice, m iel.
Ślachetny Bartosz G rzywicz [...] z
Bolest (1580, Ź D z I, 65).
B O R S U K I, brak dokum entacji; wś, pf. i pow . M ielnik.
Z B orsu ki, z w łók osiadł. 34, zł. 3 4 ... (1580, Ź D z I, 60. Por.: W ieś B orsu ki, 1576 TW L, 87). B O R Y C H Y , -ów; wś, pf. W ęgrów , droh. Z B orich ow , z w łók 12 1/4 osiadłych, po złotem u (1580, Ź D z I, 26). B U Ż Y S K A ( B u zisk a ), - 0 ; wś, pf. i pow . D rohiczyn. Z B u zisk , z w łók osiadłych (1580, Ź D z Ł 10).
C Z A B A J E , - ów ; wś, pf. Przesm yki, droh. Stanisław W acław ów z C za b a jó w (1580, Ź D z I, 13).
N ajpierw pod ajem y nazw ę z O stoi, p otem z K lim (1934, PorJ, 92);
Z u p ełn ie inaczej w ygląda, leżące n ie d aleko o d K lim ó w , ale p o drugiej stronie Liw ca [ ...] , grodzisko pod K rzym oszam i (1939, M ikulski G rodziska, 102);
K lim y, K lim ó w (1971, U N ło s , 24). B IE R N A T Y ', - 0 ; w sie, łos.
[Pod Łosicam i] w pada do niej strum ień od B iernat (1935, M ikulski P ow , 20);
B iernaty Średnie, B iernat Średnich; Stare B iernaty, Starych Biernat (1971, U N ło s , 16, 18).
B O L E S T Y , -ó w // - 0 ; w ś, łos.
Z B o lestó w ziem ianie; z B o lestó w Jakób d. W ojciech a (1907, Ź D z I, X X IV );
B o lesty , B olest (1971, U N ło s , 24).
B O R S U K I, -ó w II - 0 ; w ś, łos.
O d B o rsu k ó w do M ierzw ie (1907, Ź D z II, 111);
S zczególn ie naszej p om ocy [...] dom agali się np. ch łopi z B o rsu k , żądając odw odn ienia prawie 50 ha łąk nadbużańskich (1956, Z Ł , nr 3, s. 5);
Borsuki, B orsuk (1971, U N ło s , 8); M arysia Sobieszuk z B o rsu k ó w (1976, z gwary);
A u tob u s do B o rsu k w jedzie na stan o w isk o czwarte (1977, D w orzec PKS Ł osice).
\ B O R Z Y C H Y , - 0 ; w ś, węgr.
Przed w sią Barzychy [sic.] inform uje się, że od leg ło ść do Siedlec w ynosi 44 km , a u w ylotu wsi Starow ieś, która jest od legła od B a rzych o k o ło 3 km , w idn ieje napis „Siedlce - 46 km ” - i znów różnica 5 km (1980, T S, nr 32, s. 7).
B U Ż Y S K A , - 0 ; w ś, los.
W g m iejscow ej tradycji pierw szym m ieszkańcem B u żysk był flisak Skudlarski, retm an z Serocka (1966, P rzew , 181); B użyska B u ż y s k (1971, U N ło s , 11).
K A M IA N K I-C Z A B A J E , - 0 , -ów ; w ś, ło s. K am ianki-C zabaje, K a m ia n ek -C za b a jó w (1971, U N ło s , 29).