LESZEK LINDNER, HANNA RUSZCZ~SKA-SZENAJCH Instytut GeologU Podstawowej UW
ZAGADNIENIE GENETYCZNEGO ZROZNICOW ANIA GLIN
ZWAŁOWYCHI OSADów POKREWNYCH
UKD 11111.332:551.791.022.4
+
551.199.022.4(438-35 woj. plotrkowskle, Rozwady) WYR02NIANIE ODRĘBNYCH POZIOMOW GENETYCZNYCHW PLEJSTOCE8SKICH ORAZ WSPOŁCZESNYCH
OSADAClI LODOWCOWYCH
W badaniach plejstoceńskich osadów lodowco-wych - podobnie jak osadów· innego pochodzenia, ze starszych okresów geologicznych - początkowo koncentrowano się głównie na zagadnieniu ich wie-ku, a więc problematyce stratygraficznej. Serie aku-mulacji lodowcowej, reprezentowane przeważnie przez gliny zwałowe, traktowano_ najczęściej
en mass,
nie analizuj ąc szczegółowiej ich wewnętrznej budo-wy. Takiej sytuacji sprzyjało w dużej mierze sze-rokie rozprzestrzenienie na obszarach niżowych· facji bezstrukturalnych glin zwałowych (ros. "monolitna-ja morena", ang. W niektórych wypadkach "massive till"), stWierdzanych bardzo często w odsłonięciachi rdzeniach wiertniczych. Jednak, jeśli nawet facja bezstrukturalna stanowi wyraźną przewagę w danym profilu gliny zwałowej, to zawsze lub prawie zaw-sze towarzyszą jej inne facje tego osadu, wykazujące odmienne cechy strukturalne, granulometryczne i (lub) inne.
Badania tych zagadnień rozwinęły się na szer-szą skalę w drugiej połowie naszego stulecia (5, 8, 34, 44), a szczególnego tempa nabrały w latach sie-demdziesiątych (6). To duże przyspieszenie spowodo-wane było m. in. przez przeprowadzanie systematycz-nych i ukierunkowasystematycz-nych badań dotyczących sedy-mentacji lodowcowej na obszarach współcześnie zlo-432
dowaconych - często przez autorów, którym nieobca była problematyka osadów starszych zlodowaceń ni-żowych (2, 4, 9, 17, 26). Publikowanie wyników tych
badań oraz bezpośrednie konfrontacje materiałów i
poglądów· - dotyczącyCh genezy oąadów· lodowco-wych współczesnych i starszych - na międzynaro dowych sympozjach komisji INQUA do badań ge-nezy i litologii osadów czwartorzędowych (Moskwa 1974, Warszawa 1975, Sztokholm 1976) doprowadziły
do dość szybkiego rozpowszechnienia rezultatów tych prac. Ich największą zasługą jest prześledzenie i udokumentowanie wielu procesów sedymentacyjnych
środowiska glacjalnego oraz charakterystyka osadów,
powstających W wyniku działania tych procesów, co daje równiez podstawy do interpretacji niektórych
starszych serii lodowcowych. .
Przy porównaniu serii akumulaCji lodowcowej
wspÓłczesnej (np. na dość dobrze zbadanych obsza-rach Spitsbergenu lub Islandii) ze starszymi seriami glaCjalnymi na obszarach niżowych, zarysowuje się
ich odmienność. Polega ona m.in. na tym, że współ
czesne serie lodowcowe wykazujll większe· i łatwiej dostrzegalne makroskopowo zróżnicowanie facjalne (obserwowane często
in statu nascendi -
op. op. cit.), natomiast plej9boceńskie serie lodowoowe nan'i-żu, jak już wspomniano, wydają się bardziej jedno-lite, przynajmniej w większości swojej masy. przy-czyną tej odmienności jest - oprócz wymienianej
często różnej szerokości geograficznej tych obszarów i innej skali rozwoju lodowców - również
zróżnico-t l I
'~3
@2
~4
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny odslonięć osadów lodowęo-wych. w Rozwadach. kolo OpocZna.
Rozwady 1 - południowy fragment ściany odalonlt:ć, Roz~ wady 2 _ póbnocny fragment ściany od.słonięć; 1 ~ dna współczesnych doUn rzecznych, 2 - współczesne WYChod-nie piaskowców 1 mułowców liasowych, .3 - kierunki ru-chu llldolodu w czasie fazy przedmaksymalnej zlodowace-nia środkowopolSklego, 4 - kierunki ruchu llldolodu w czasie tazy maksymalnej zlodowacenia środkowopolskiego.
Fig. 1. Localization
01
exposures01
glacial deposits at Rozwady near Opoczno.RozwadY 1 - southern tragment ot exposure wall; Roz-wady 2 - northern fragment ot exposure wall; 1 - tlood
płains ot the recent rlver valleys; 2 - actual outcrops ol
L1ass1c sandstones and aUtstones; 3 - dlrectlon ot ioo movement during the pre-maxtmum phase ot Mlddle p{)4 llsh (RlSs) Glaclatlon; 4 - dlrection ot lce movement during the max1Jnum phase ot Mlddle PoHsh Glaclatlon. wanie podłoża. Obszary współcześnie zlodowacOne
charakteryzują· się przeważnie podłożem zbudowa-nym ze skał litych i mającym urozmaiconą rzeźbę.
Taka sytuacja stwarza bardzo różne warunki ak~u
lacji pod lodowcem, uzależnione od stopnia .obcląże
nia lodem (4, lO) i dające w efekcie duże zr6żnico
wanie (faCjalne - genetyczne) osadów lodowcowych - nawet w takich samych warunkach klimatycznych. Na terenach ni!owych natomiast istnieją· duże połaCie wyrównanych· powierzchni, gdzie nie
zacho-dziły tak . duże lokalne różnice w obciążeniu. lodem i dlatego przebieg procesów akumulacji i zmiany facjalne osadów lodowcowych były uzależnionę prze-de wszystkim od termiki powietrza, czyli zmian kli-matycznych, których wpływ zaznaczał się jednocześ nie na dość dużych obszarach, stąd większa jedną. rodńość facjalna tych serii w ujęciu przestrzennym.
Drugą przyczyną tej stosunkowo dużej Jednolitości
jest na obszarach niżowych (szczególnie śroąkowej
Europy) znaCznie większa jednorodność petrografi-czna podłoża, co Vi efekcie częs,to upodabnia do sie-bie osady lodowcowe różnego wieku lub różnej ge-nezy. Jednak trzeba raz jeszcze podkreślić, że osady lodowcowe na terenach niżowYch wykazują także
zróżnicowanie genetyczne, które niejednokrotnie jest wyraźnie czytelnę - szczególnie w ujęciu pionowym. W Polsce powyższe zagadnienie jest badane rów-nolegle
i
pracami prowadzonymi w tej dziedzinie naświecie, a zainteresoWanie tą problematyką szybko wzrasta, ze względu na jej powiązania ze
stratygra-fią oraz aspektami praktycznymi. Problematykę tę
- traktowaną jako główny lub jeden z głównych
tematów - znajdujemy w licznych pracach (7.
11-25, 27-43, 45, 46) •
. W badaniach czwarto~ędu regionu Gór Swięto krzySkich - a więc ręgionu, który ~woją b.udową
ge-ologiczną i ·l'2eibą jest baa'dziej zbLiżony op .do Spits-bergenu nit do Niżu Polskiego - L. Lindner
smer-dził istnienie wielu profilów osadów lodowcowych,
· wykazujących wyraźną zmiennośe. Do naj ciekaw-szych z nich należy· 'niewątpliwie profil odsłonięc
w Rozwadac~ . k~o Opoczna, · demonstrowany przez autorów na . terenowym sympozjum: .. Czwartorzęd
zachodniej części regionu świętokrzyskiego" w czerw-cu 1977 r. W· niniejszym artykule problematykę
od-słonięć . w Rozwadach omówiono w formie wstępnel!o
komunikatu, a obszerniejszy tekst, z bogatą·
doku-mentacją fotograficzną i z uwzględnieniem wyników analiz mineralogicznych, jest obecnie·
przygotowy-wany do druku. .
GENETYCZNE ZR02NICOWANIE· OSADOW LODOWCOWYCH NA PRZYKŁADZIE ODSliONIĘC
W ROZWADACH KOŁO ~CZNA
W Rozwadach (ryc. 1) odsłaniają się osady lodow-CQWe !'la dwóch, prawie prostopadłYCh względem sie-bie, ścianach (ryc. 2) niewielkiego kamieniołomu. piaskowc(lw liasowych. Kamieniołom ten nacina
wschodnią część zbocza wyniosłości terenu - w
od-ległości kilkudziesięciu metrów na W od doliny Brzu~ śni (dopływ Drzewiczki) i okOło 150 m na S od szo-sy łączącej Opoczno z Przysuchą. Jeg\; on czynny od lat pięĆdziesiątych naszego· stulecia. W latach sześć
dZiesiątych badaniom dostępna była tylko zachod-nia ściana kamieniołomu (o przebiegu N-S), w obrębie której na piaskowcach występowała warstwa wietrzeliny gliniasto-rumoszowej ze znaczną ilością głazików skandynawskich, a wyźej była widocżna
właściwa seria osadów lodowcowych. Seria ta w dol-nej części była .reprezentowana przez glinę zwałową,· · a w górnej przez warstwę głazowo-gruzową. Na poo;:"
stawie prac kartograficzno-geologicznych oraz &ru\~
· lizy materiałów wiertniczych stwierdzono (21), ·że
gli-na ta dokumentuje pokryCie rejonu Rozwad przez lądolód 'zlodowacenia środkowopolskiego. Przykrywa-jącą ją waTstwę głazowo-gruzową. uznano wówczas za przemieszczoną zboczowo w późniejszym okresie wietrzelinę piaskowców liasowych.
W rejonie .położonym na .W i SW od omawianych odsłonięć stwierdzono występowanie dwóch poziomów glin zwaŁowych zlodowacenia środkowopolskiego (op. cit.). Starsza z nich przykrywa bezpośrednio ko-palne doliny interglacjału wielkiego i występuje na stosunkowo nisko położonych obszarach. Ze względu . na charakter i zasięg występujących nad nią
osa-dów (por. 31, 32, 33) glinę tę wiązano z fazą
przed-ma\tsymalną zlodowacenia środkowopolskiego. Skład
petrografiCzny frakcji żwirowej tej gliny w nawią zaniu do charakteru litoloe:icznego i ukształtowania podłoża dowodzi, że lądolód fazy przedmaksymalilej wkraczał na badany obszar od północy i północno -zachodu, napotvkajac tam prawie kompletnie zni-szczone osady glacjalne zlodowacenia krakowskiego·i oowszechnie odsłaniające się piaskowce liasowe, przy-b'y;te .rumoszową wietmellną, typową dla stref pery-glaCjalnych. Piaskowce te tworzyły w rejonie Giel-niowa i Mroczkowa wyraźnie sterczące wvniosłoś
ci, przy czym niektóre z nich WYkazywały deniwela-cje rzędu kilkudziesięciu metrów. Niektóre z tych
wyniosłości w brzeżnej części ~ransgredujące~o, ogól-nie od północy, lądoloou stanówiły najprawdopodob-niei nunataki •.
Młodsza glina zwałowa w wymienionym. rejonie odpowiad<t maksymalnej fazie· zlodowacenia środko wopolskiee:o (21). Obserwacje dotyczące jej struktu-ry (op. cit.) oraz składu pek.ograficznego. odpowiada-jących jej, wiekowo form czołowomorenowych . (20) wykazały, że kierunek transgresji lądolodu
przebie-gał w· tym czasie z zachodu na wschód. Bvć. może,
podczas trans~resji lodu fazy maksymalnej niektó-re obniżenia były jeszcze zajęte przez niezupełnie wytopione bryły lodu pozostałe z poprzedniej trans~ gresji. Większy zasięg ladolodu tej fazy sugeruje również większą miąższość lodu,. w tym rejonie i przykrycie przez lód poprzednio istniejących . nuna·
łaków.
W czasie młodszych (pomaksymalnych) faz zlodo-wacenia środkowopolskiego lądolód nie sięgnąłj~ do rej onu Rozwad (21). .
Seria osadów lodowcowych w kamieniołomie w
Rozwadach (ryc. 2) odsłania się na odcinku ok .. 40 m
długości. Kierunek głównej ściany odsłonięcia jelit
Ryc. 2. Zgeneralizowany rysunek odBłonięć osadów lodowcowych
w
Rozwadach z lokaUzac;ą rysunków. szczegółowych (pokazanych na ryc. ~). Rozwady 1 - południowy fragment ściany odsłonlllć; Raz.. wady 2 - północny fragment ściany odsłonlllć; 1 - plas-kowce grubopłytowe, z - piaskowce cienkoplytowe, 3
-wietrzelina rumoszowo-g11n1aata plaskowców, 4 - glina zwakJw.a :l:ółtawa, & - glfml zwałowa Ibrązawa, 6 - dolna część poziomu głllzowo-gruzowel§O ze azczelnie upakowanym i prawie poziomo zorientowanym materiałem skalnym oraz koncentracją manganu w mopie, 1 - plasld warstwowane rómo- i grubozlar~te akumulacji flUWioglaCjalnej, B
-górna CZIlŚĆ poziomu głazowo-gruzowego z chaotycznie i Iutno ułożonym materiałem ak1a"lnym, 9 - !poziom głazawo
-gruzowy ze stosunkowo małll Uośc1!ł dutycb okruchów trkalnycll.
tej ściany w jej c~ci południowej oraz zmiana leJ kierunku na wsch6d - zachód w części północnej
po-zwalaJą prześledzić niektóre zagadnienia w dwóch ro1nych płaszczyznach.
Poniżej osadów lodowcowych. w Rozwadach
wy-stępują średnio zwięzłe piaskowce liasowe, szaro~ół
tawe, o strukturze grubo- i drobnopłytowej. Strop piaskowców wzdłut ścian odsłonięcia tworzy
powierz-chnię nieznacznie nachyloną ku NE. Jest to powierz-chnia kopalnego wzgórza o łagodnych zboczach,
wy-dłuwnego w kierunku SSW - NNE. W części Przy-stropowej piaskowce są częściowo zwietrzałe, a na ich powierzchni występuje miejscami wietrzelina ru-moszowa lub silnie ila9ta z głazikami skandynawski-. miskandynawski-. Charakterystyczną cechą tej wietrzeliny są bar-dzo wyraźne ślady jej mechanicznego przemieszcza-nia oraz wciskania w zagłębienia, które istniały w stropie piaskowców (ryc. 3).
Osady lodowcowe w Rozwadach składają się z dwóch poziomów, wyraźnie rożniących się między so-bą. Dolny poziom reprezentowany jest przez gliny zwałowe: ~łtawą i brązową, a górny poziom stano-wi dwudzielna warstwa głazowo-gruzowa (ryc. 2).
Glina zwałowa· ż6łława jest bardzo piaszczysta i składa się gł6wnie z materiału lokalnego (piaskow-cOWego), który nadał jej rowni~ charakterystyczne zabarwienie. Leży ona bezpośrednio na piaskowcach albo na ich wietrzelinie. Miejscami wietrzelina włą
czona jest w dolną część gliny w formie warstw i smug rozmazywanych w kierunku (ogólnie) po~udnio
wym.
W północnej części kamieniołomu glina ta ma
naj-większą miąższość (do 3 m) oraz wykazuje
odmien-ność strukturalną części dolnej d g6rnej (ryc. 4). W dolnej części glina jest wyo:aźnie warstwowana, co
podlaeślaJą tez jasne smugi roztartego materiału
piaskowcowego, który rozdziela poszczeg6lne war-stwy. Warstwy te układają się wsp6łkształtnie do
le-żącego ni~ej twardszego podłom. Analogiczny układ wykazują tak~e większe płaskie głazy, które wystę pują w glinie, najc~ciej na granicach warstw. G6r-434
Fig. 2. Expos""res ot glaculZ deposits at Rozwadti (ge-neralized sketch) with .localization ot mare detatled
drawings (shown in Fig. 3-6).
Rozwady 1 - southem fragment ol exposure wall; Roz.. wady 2 - northern fragment ot exposure wall; 1 - thlck--bedded sandstones; 2 - thin-bedded sandatones; 3 · -clayey-debriz weatber1ng materiai; 4 - yellowish Ull; 5 -brown tW; 6 - Iower pal"1t of stone-and-debris borlllon wtth tlghtly paeked and nearly horlllontally orlented rock parUcles and with manganese concentratlon at the top;
7 - coarse-gra1ned, bedded sands ot fluv10glaclal accumu-llItlon; 8 - upper part ot stone-and-debris horizon with random and Ioose arrangement ot rock particies; B
-stone-and-debris borlzon witb comparaUvely smaU amount ot larger rock fragments.
na CZęŚĆ ~łtaweJ gliny w północnej części
kamienio-łomu stanowi bezstrukturalną 'masę z pogrąwnym w niej dużym glazem.
W południowej części kamieniołomu omawiana glina zwałowa przeważnie nie .różni się od jej dol-nej części z p6łnocnego odcinka, jednak w niekt6-rych miejscach jest ona reprezentowana prawie w
całości przez bezstrukturalną masę, w kt6rej tkwią
bryłowe kry piaszczyste. Kry są miejscami rozdrob-nione na mniejsze bryłki, a piaski, z których są zbu-dowane, mają zatartą pierwotną strukturę.
Na glinie zwałowej żółtawej le~ zgodnie gliDa
zwałowa brltzowa. Stanowi ona nieciągłą warstwę, występującą głównie w południowej części odsło nięć. Miąższość jej jest niewielka i wynosi od kilku-nastu do 40 cm. Glina
ta
już na pierwszy rzut oka wyr6żnia się swoim zabarwieniem, a przy bliższej analizie wykazuje wyraźną przewagę materiału skan-dynawskiego, kt6ry budUje ją prawie w całości i tyl-ko miejscamiw
stropowych częściach występują cien-kie warstwy roztartego materiału piaSkowcowego :z;lokalnego podłoża (ryc. 5). Glina brązowa jest prze-ważnie bezstrukturalna, ale położenie spłaszczonych głazów w jej obrębie jest podome lub prawie pozio-me. Charakterystyczną cechą jest .rownież występo
wanie największych głazik6w i głazów, przede wszy-stkim w dolnej części lub wręcz w samym spągu tej gliny. Interesującą sytuację zaobserwowano w miejscu niewieIkiego załamania ściany kamienioło
mu z kierunku południkowego na równoleżnikowy. To załamanie pozwoliło stwierdzić, ~e brązowa gli-na stanowi tu wydłuwną formę, występującą na pół nocnym zapleczu dość dutego głazu granitowego (ryc. 6).
Na glinie zwałowej brązowej lub bezpośrednio na glinie ~łtawej leży g6rny poziom akumUlacji lo-dowcowej o miąższości 1,5-2 m (ryc. 2). Określono go jako poziom Clazowo-cruzowy, ze względu na wy-bitną przewagę materiału grubego (głazowo-~ro wego z małą domieszką piasku) o minimalnym stop-niu obtoczenia oraz brak cementującego materiału
Fyc. 3. Wietrzelina piaskowców, wciśnięta w zagłębie nie istnie;qce w stropie piaskowców.
1 - grubopłytowe piaSkowce liasowe, 2 - wletrzel1na llas-to-r1llI1OPOwa li ruelicznymi głazikaml skandynawskimi, 3
-glina zwałowa tółtawa (warstwowana).
Fig. 3. Weathering materia! ol sandstane bedrock, re-deposited and tightZy packed into a cavity in the top
ol the sandstone.
1 - UllCk-bedded LiaSBic sond8tones; 2 - clayey-debri> weatherlng materlal contaln1ng scare Scandlnavlan pebbles;
3 - yellowlsh (bedded) tlll.
Ryc. 5. Glina zwałowa brqzowa (1)
z
warstwami roz-tartego materiału piaskowcowego, przykryta przezpoziom głazowo-gruzowy (2).
Ryc. 5. Brown tiU (1) containing layers ol grinded sandstone materiaZ, and covered by stone-and-debris
horizon (2). .
ilastego i mulastego, co nie pozwala na zastosowa-nie nazwy glina zWałowa. Poziom głazowo-gruzowy składa się głównie z materiału lokalnego i wykazuje bardzo nieznaczny udział materiału skandynawskiego. Powierzchnia spągu poziomu głazowo-gruzowego w paru miej scach ścina niezgodnie letące nitej gliny zwałowe, tworząc płytkie wytłobienie o ogólnym kie-runku zachód - wschód. W najnitszych częściach tych wyżłobień znajdują się często dość duże frag-menty piaskowcowe.
W wielu miejscach zaznacza się wyrainie. dwu-dzielność poziomu głazowo-gruzowego (ryc. 6). Jego dolna część składa się z fragmentów (przewamie pły tek) piaskowcowych ułożonych najczęściej zgodnie z zarysem spągu tej serii i szczelnie upakowanych. W jej stropie obserwuje się przeważnie koncentrację
związków manganu. .
G6m.. częAć poziomu głazowo-grtlZowegO
charak-teryzuje się bezładnym układem brył i płyt piaskow-cowych (lub układem wskazującym na swobodne, grawitacyjne przemieszczanie tego materiału) oraz ich zupełnie luźnym ułożeniem. Drugą
charaktery-styczną cechą jest częste występowanie - w jej
spągu i części środkowej - piaskÓW warstwowanych, występujących in situ. Górna część poziomu głazo wo-gruzowego ma na ogół większe miąiszości niż je-go dolna częśt, a w niektórych miejscach reprezentu-je ona cały ten poziom.
Ryc. 4. Zróżnicowanie strukturalne w obrębie gUny
·zwałowe; ~6Uawe;.
1 - piaskowce. 118110we gruboplytowe, 2 - piaskowce lia-sowe drobnoplytowe, 3 "":' glina zwałowa tółtawa warstwo-wana, ~ - glIna zwałowa :tiIłtawa bezstruktura1na. SZcze-·gółowsze oblaśnlema w tekście. .
Fig. 4. Structural differentation within yeUowtsh . tiH.
l - thick-bedded sandBtones; 2 - thln-bedded sandstones; 3 - bedded yeliowish Uli; 4 - masslve (structureless)
ye-llowish tlll. More detalled explanatlons In the text.
Ryc. 6. Glina zwałowa żółtawa (1), przykryta przez
gUnę zwałową brqzowq (2) oraz przez dwudzielny po-ziom głazowo-gruzowy, (3 - dolna część pozjomu
z
materiałem ułożonym prawie poziomo i szczelnieupakowanym, 4 - górna część poziomu z
materia-łem ułożonym luźno t chaotycznie).
Fig. 6. YeUowish till (1) covered by brown tiU (2) and by two-joZd stone-ond-debris horison (3. - lowe,. part ol the horizon with tightly packed and nearZy horizontaZZy oriented rock Iragments; 4 - upper part oj the· horizon with !oosely and chaottcly orranged
rock fragments).
W obrębie czterech jednostek litOlogicznych,
tWo-rzących serię lodowcową w Rozwadach, nie stwier-dzono śladów dłużej trwającej przerwy· sedymenta-cyjnej, a z badań stratygraficznych w tym rejonie. "(21) wynika, że mogą one odpowiadać co najwyżej
dwom fazowym nasunięciom lądolodu środkowopol . skiego. Wynika z tego, te tak wyraźne (a czasem
wręcz kon.trastowe) romice między nimi wynikają nie z odmiennych warunków, jakie mogłyby towarzyszyć
nasunięciom lądolodów odrębnych zlodowaceń, ale wią:l;ą się ze zmianami warunków egzaracji, transpor-tu i akumulacji lodowcowej (opisanymi niżej), za-chodzącymi w krotkim czasie nasunięcia lądolodu jed· nego stadiału.
INTERPRETACJA PROCESOW SEDYMENTACYJNYCH
WARUNKUJĄCYCH UTWORZENIE OSADOW LODOWCOWYCH W ROZWADACH Na podstawie omÓwionych odsłonięć moma podać
następujący zarys (jak już wspoinniano,
we opracowanie j-est przygotowywane do druku) przebiegu proces6w, jakie działały tu w -okresie aku-mulacji serii lodowcowej. Bezpośrednio przed osa-dzeniem się tej serii, tj. w czasie transgresji czoło wej strefy lądolodu, następowało mechaniczne prze-mieszczanie pod lodem wietrzeliny piaskowców, a więc nie było tu wtedy ani wyraźnej egzaracji (ro-zumianej jako przymarzanie materiału do stopy lą dolodu) ani też intensywnej akumulacji lodowcowej
(głównie wytapiania z lodu materiału morenowego). Pierwszy z tych procesów spowOdowałby całkowite
usunięcie wietrzeliny, aż do litej skały, a drugi u-tworzyłby na wietrzelinie warstwę izolacyjną świe Zych osadów morenowych, które albo uchroniłyby wietrzelinę od zaburzeń, albo zaburzenia obeJmowa-łyby łącznie wietrzelinę i osady. Podobne warun-ki, tj. istnienie stref pośrednich między dominującą
egzaracją oraz dominującą akumulaCją lodowcową opisuje dla środowisk współczesnych G. S. Boulton (3), a w _ stanie kopalnym na obszarach niżowych stwierdza je H. Ruszczyńska-Szenajch (36).
Od początkowYch faz -depozycji gliny -zwałowej żółtawej aż do końca sedymentacji gliny brązowej,·
na badanym terenie panują bez przerwy warunki a-kumulacji lodowcowej. opisane wyżej cechy tych glin
wskazują, że obie reprezentują.,lodgment tilIs", tj. gliny odkładane pod posuwającym się lądolodem, jed-nak warunki ich akumulacji pod lodem ulegały wy-raźnym zmianom.
Dolna część gliny żółtawej była odkładana stop-niowo cienkimi warstwami, co wskazuje na niezbyt intensywną akumulację, a wybitnie lokalny charak-ter materiału tej gliny (szczególnie roztarty, niemal czysty materiał piaskowców liasowych oraz większe
płyty piaskowcowe) dowodzi, że na bliskim zapleczu istniały warunki egzaracyjne. Akumulacja gliny na-stępowała tu głównie przez wytapianie materiału z lodu, na co wskazuje m.in. rozmazywanie wietrzeli-ny w obrębie dolnych warstw tej gliny. Nie jest jed-nak wykluczone, że niektbre warstwy były akumulo-wane przez odkłucie pod lądolodem w stanie
zamarz-niętym. Obydwa te typy akumulacji, których ef~ty
koncowe, tj. osady mogą być bardzo ·podobne, st~e~ dzane są na obszarach żlodowaconych współczesrue
-(l, 26). . .
Górna część gliny żółtawej (bezstrukturalna) z pół nocnego odcinka kamieniołorp.u oraz glina z tych miejsc, w obrębie których występują bryłowe kry piaszczyste, reprezentują niewątpliwie okres inten-sywniejszego wytapiania pod lądolodem . od razu
Większej ilości materiału (por. 36). _
Po okresie tej stosunkowo intensywnej akumula-cji, -.
w
czasie której nastąpiło wytopienie z dolnej części sunącego lodu materiału lokalnego z bliskiego zaplecza, budującego w przeważającej większościgli-nę żółtawą, nastąpiła akumulacja materiału skandy-nawskiego, budującego glinę brązową. Materiał ten
znajdował się poprzednio w strefie lodu "bazalnego" nie objętego jeszcze topnieniem, tj, w strefie powy-żej lodu transportującego materiał lokalny (usytuo-wanie materiału z dalszych źródeł powyżej materiału z obszarów bliższych jest często notowane' w bada-niach dolnych części współczesnych lodowc6w). Dość duża koncentracja grubszego materiału w spągu gli-ny brązowej oraz występowanie wydłużonych form akumulacyjnych na zapleczu większych głaz6w rzu-ca światło na ówczesne procesy sedymentacyjne, ja-kie stwierdza się również w środowiskach WSpÓłcześ
nie zlodowaconych. Mianowicie, w warunkach wzma-~ającej . się intenSYWności wytapiania materiału, wię ksze frumenty skalne w naj niższej części lodu sta-nowią elementy hamujące transport przydenny i
sprzyjają szybszej akumulacji gliny zwałowej na ich zapleczu (4).
Proces wvtapiania pod sunącym lądolodem ma-tęriału prawie wyłącznie skandynawskiego, buduJą cel!"o brazowa glinę, był w końcowych etapach aku-mulacji te; gliny parokrotnie przerywany - nie wy-klucznne. f.e wskutek krótkotrwałych chłodniejszych
wahnień klimatycznych - 1" zastępowany przez prze-n"ieszcz'lnie pod lądolodem materiału piaskowcowego z najbliższego sąsiedztwa (ryc. 5).
436
Z poprzednio opisanych faktów oraz z powyższych rozważań wynika, że procesy sedymentacyjne, które doprowadziły do utworzenia gliny brązowej, nie róż niły si~ istotnie od procesów, które uformowały gli-nę żółtawą. Nie stwierdza się również wyraźnej zmiany kierunku ruchu lądolodu w czasie akumula-cji tych dwóch glin, który przez cały czas jest skie-rcwany - ogólnie - z pÓłnocy na południe.
Podsta-wową cechą natomiast, różniącą te gliny, jest wielo-krotnie dalszy transport materiału budującego "skan-dynawską" glinę brązową w porównaniu z lokalnym charakterem gliny żółtawej.
Opisana poprzednio powierzchnia spągu poziomu głazowo-gruzowego, ścinająca niezgodnie oble gliny, wskazuje na okres wyraźnie zaznaczonej egzaracji. Kierunek posuwania się lodu w tym ·okresie, odczy-tany z przebiegu wyżłobień. egzaracyjnych, a miejsca-mi również z ułożenia płytek piaskowcowych spągo wej części poziomu głazOWo-gruzowego, był różny od kierunku ruchu lodu, któremu towarzyszyła aku-mulacja glin i był on skierowany z zachodu na wschód. Jest bardzo prawdopodobne, że egzaracja ta łączy się z następnym (fazowym) nasunięciem lądolo
du i że poprzedziło ją całkowite uwolnienie od lodu tego obszaru.
Po okresie tej egzaracji, na badanym obszarze (w strefie omawianych odsłonięć) zapanowały już niepodzielnie warunki akumulacji lodowcowej,
któ-. re dały w efekcie utworzenie poziomu głazowo-gruzo wego. Charakterystyczne ułożenie i upakowanie ma-teriału, budUjącego dolną część tego poziomu, wska-zuje na sedymentaCję pod posuwającym się lądolo dem. Jest to·. więc głazowo-gruzowy odpowiednik
"lodgment tli". Natomiast luźne i bezładne ułożenie materiału górnej części. poziomu oraz występowanie w tej części licznych wkładek i przewarstwień pia-_ szczystych in
sttu,
okręśla jej ablaCYjną genezę. Swo-. boclnemu wytapianiu materiału ze. stagnującegO jużlodu towarzyszyły tu 'W tym czasie niewielkie prze-pływy wodne, a osady piaszczyste akumulacji tych
przepływów przykrywane były przeważnie przez przemieszczany po naChylonYCh powierzchniach, wy_
tapiający się z lodu materiał gruzowy. A więc różnice
w strukturze i częściowo w 1itolo~i (udział piasków warstwowanych) dolnej i górnej części poziomu głazowo-gruzowego, wynikają przede wszystkim z różnych warunków sedymentacyjnych, w jaklcp były one uformowane: .pod sunącym lodem i ablacja od
powierzchni. .
Największy kontrast, zaznaczający się między po-ziomem głazowo-gruzowym a. omówionymi glinami zwałowymi, wynika m.in. ze specyficznych warunków egzaraCji, tj. wyjątkowo dużej podaży grubego ma-teriału budującego ten poziom oraz bardzo kr6tkie-go transportu tekr6tkie-go materiału, co ograniczyło do
mi-nimum prpcesy ścierania. .
UWAGI KORCOWE
W zakończeniu warto podkreślić, że metody ak-tualistyczne w badaniach osadów lodowcowych mogą mieć znacznie bardziej szczegółowe i bezpośrednie zastosowanie w rejonie Gór Swiętokrzyskich, . cha-rakteryzujących się występowaniem skał litych o u-rozmaiconej rzeźbie - podobnie jak wiele obszarów obecnie zlodowaconych - niż na obszarach niżowych, które w zasadzie nie mają swoich odpOwiedników, zlodowaconych współcześnie i dostępnYCh do badań.
Z punktu widzenia problematyki s~ratygraficznej
i paleogeograficznej godny podkreślenia jest fakt. że szczegółowe badania sedymentologiczne serii glacjal-nych mogą wykazać (lub potwierdzić) obecność wah- . nień klimatycznych o charakterze fazy i mniejszych, zapisanych nie tylko w formie trans~resji i recesji
czoła la,dolodu, ale odzwierciedlonych również w
wa-runkach sedymentacH Ci e~z"lracji) pod lądolodem.
Badania te określają też stosunkowo precyzyjnie zmiany kierunków płynięcia lodu.
LITERATURA
l. B o u l t o n G. S. - Tli genesis and fabric in Svalbard. In: Till. A.· Symposium (R. P. Goldth-wait Ed.), Ohio State Univ. Press, COlumbus, 1971.
2. B o U 1 t o n G. S. - Modern Arctie glaciers as de-posHlonal models for former lee sheets. Jour. Geol. 'Soc., 1972, vol. 128.
3. B o u l t o n G. S. - The role ol thermal regime in glacial sedimentation. Inst. Blit. Geogr. Spec. Publ., 1972, no. 4.
4. B'o u l t o n G. S. - Processes and patterns of subglacial sedimentation: a· theoretical approach. In: "Ice Ages: Ancient and Modern". Ed. A. E. Wrdght and F. Moseley, Geol. Jour. Spec. Issue, Liverpool, 1975, no. 6.
5. D r e i m a n I s A. - Selection of genetically sig-nificant parameters for investigation of tills' Zesz. Nauk. UAM, Geografia, 1969, nr 8. 6. D r e l m a n l s A. - Ti11s: Their Origin and
Proper1il.es. In: Glacial TiU. Spec. Pub!. of the Royal Society of Canada, Ottawa, 1976, no. 12. 7. F a l k i e w l c z A. - Własności
fizyczno-mecha-niczne glin zwałowych środkowego Mazowsza. Biul. geol. Wydz. Geol. UW, 1962, t. 2.
8. F l i n t R. F. - Głacial and Pleistocene geology. John WiUey and Sons Inc., New York, 1957. 9. G o l d t h w a i t R. P. - Introduction to TiU;
To-day. In: TiU. A Symposium (H. P. Goldthw:alt Ed.) Ohio State Univ. Press, Columbus, 1971. 10. Hillelors A. - The stratńgraphy and genesis
of sWss and lee-side moraines. Bull. Geol. Inst. Univ. Uppsala, 1974, no. 5.
11. Kar e z e w s k i A. - Morfologia i struktura mo-reny dennej okolic Rewala (Pomorze Zachodnie). Badania fizjogr. nad Polską zach., 1961, t. 7. 12. Kopczyńska-Lamparska K. - Geneza
i stratygrafia glin zwałowych klifu okolic Rewa-la. Zesz. nauk. UAM, 1974, Geografia, nr 10. 13. Kopczyńska-Lamparska K. - Typy
li-tologiczne i deformacje glin zwałowych klifu o-kolic Rewala w aspekcie stratygraficznym. Biul. geol. Wydz. Geol. UW, 1975, t. '18.
14. K o s t r z e w s k i A. - Tekstura gliny zwałowej klifu w Rewalu. Badania fizjogr. nad Polską
zach., 1967, t. 17.
15. Kowalski W. C., Kowalski A. - Analiza czynnikowa - sposób R w zastosowaniu do środkowo- i północnopolskich glin zwałowych re-gionu warszawskiego, białostockiego i olsztyńsko białostockiego. BiuI. geol. Wydz. Geol. UW, 1975,
t. 20.
16. Kowalski W. C., Lipińska N. - Rodzaje gruntów serii glin zwałowych Warszawy. Prz. geol., 1963, nr 9.
17. Kozarski S., Szupryczyński J. - Gla-cia! forms and deposits in the Sidujokull degla-ciation area. Geogr. pol., 1973, nr 26. ' 18. Kra j e w s k a- -P i n i ń s k a J. -
Intyniersko--geologiczna ,charakterystyka glin zwałowych w nadkładzie węgla brunatnego okolic Turka. BiuI.
geol. UW, 1969, t. 11. '
19. Kry g o w s k i B. - New data to glacial till classification. Zesz. nauk. UAM, Geografia, nr 8.
20. L a m p a r s ki Z. - Egzaracja lodowcowa w marginalnej strefie zlodowacenia środkowopol skiego. Biul. geol. UW, 1971, t. 13.
21. L i n d n e r L. - Stratygrafia plejstocenu i
pa-leogeomorfologia północrio-zachodniego obrzeże " nia Gór ŚWiętokrzyskich. Stud. geol., pol., 1971,
vol. 35. '
22. L i n d n e r L. - An attempt to reconstruction of direction of ice-sheet movement on' the basis of analysis of glacigenic deformations in tills .(examplified on north-westem mai'gin of the Holy Cross MouDtains). Zesz. nauk. UAM, 1976, Geografia, nr 12.
23. L i p i ń s kaN. - Application of discriminant function for differentiating two horizons of boul-der elays on the
area
of Szczecin and tts vicini-d;y. Biul. geol. UW, 1973, t. 16.24. L i p i ń s kaN. - Zastosowanie wielozmiennej funkcji wyróżniającej do rozdzielania drugiego poziomu glin zwałowych. Zesz. nauk. UAM, 1974, Geografia, nr 10.
25. Li P i ń s kaN. - Testowanie przydatności
ana-lizy czynnikowej - sposób R zastosowanej do populaCji geologicznej glin zwałowych z obszaru m. Szczecina i okolic. Biul. geol. UW, 1975, t. 20. 26. 'Ł a w r u s z y n J. A. - Strojenije i
formirowa-nije osnownych moren materikowych oledenlenij. Izd. ,,Nauka", Moskwa, 1976.
27. Niewiarowski W. - Stone arrangement in the till of the last inland ice in the Lower Vistu--Ia region. Zesz. nauk. UAM, 1969, Geografia, nr
8.
28. Niewiarowski W. - The main directions ol
tiU study in Poland. Ibidem, 1976, nr 12. ' 29. N u n b e r g J. - Próba zastosowania metod
sta-tystycznych do badań zespołu głazów fennoskan-dyjskich występujących w utworach glaCjalnych
północno-wschodniej Polski. Stud. geol. pol., 1971, vol. 37. '
30. O l s z e w s k i A. -" Jednostki litolacjalne glin subglacjalnych nad tJolną Wisłą w świetle ana-lizy ich makrostruktur i makrotekstur. Stud. Soc. Sc. Torunensis $ect. C, 1974, vol. 8, nr 2.
31. Róż y c ki S. Z. - Middle Poland, Guide-book of Excursion. From the Baltic to the Tatras. Part. 2, vol. 'l, VIth Congr. INQUA, 1961.
32. Róż y c k i S. Z. - K1imatostratygraficzne jed-nostki podziału plejstocenu. Acta geol. pol., 1964, vol. 14, nr 3.
33. Róż y c k i S. Z. - Plejstocen Polski Środkowej. Wyd. I, PWN, 1967.
34. Róż
y
c k i S. Z. - Dynamiczne uławicenie glinzwałowych i inne procesy w dennej części moren
lądolodów czwartorzędoWych. Acta geol. pol.,1970, vol. 20, nr 3.
35. Róż y c k i S. Z. - Basal moraines composed of loca! material (,,Exaration Moraines") in Mało
polska Upland. Zesz. nauk. UAM 1976,
Geogra-fia, nr 12.
36. R u s zc zy ńska - S z ena j c h H. - Glacitek-toniczne depresje i kry lodowcowe na tle bl,ldo-wy geologicznej południowo-wschodniego Mazow-sza i południowego Podlasia. Stud. geol. pol., 1976 vol. 50.
37. Rusz c z y ń s k a - S z e n a j c h - Examples of , di:fferentation of tills due to bedrock conditions prevailing in the place of deposition. Zesz. nauk. UAM, 1976, Geografia, nr 12.
38. R u s z c z y ń s k a -S z e n a j c h H., L i'n d n e r
L. - Pleistocene melt-out till at Nowe Miasto on the Pilica River (Middle Poland). Ibidem.
39. R z e c h o w s kiJ. - Genetyczna klasyfikacja o-sadów morenowych. Kwart. geol., 1969, vol. 13, nr 2.
40. R z e c h o w s kiJ. - O lit,otypach glin zwało wych dolnego i środkowego plejstocenu na Niżu Polskim. Zesz. nauk. UAM, 1974, Geografia, nr
10. '
41. R z e c h o w s kiJ. - Lithological peculiarities of Polis h lowland tiUs. Ibidem, 1976, nr 12. 42. Stankowska A., Stankowski W. -
Pró-ba rozpoziomowania glin zwałowych Polski Za-chodniej w świetle analiz mineralogicznych i che-micznych. Badania fizjogr. nad Polską zach.,
1967,
t.
17. ,43. S t a n k o w s k i W. - The tiU fabtic expressing the movement of the ice-sheet overtaking diffe-rent substratum topography. Zesz nauk. UAM, 1976, Geografia, nr 12. .
44. S z a n c e r E. W. - Oczerki uczenija o gienie-ticzeskich tipach· kQntinientalnych osadocznych 0-brazowanij. AN. SSSR, Gieołog. Inst., Trudy, wyp. 161, "Nauka", Moskwa, 1966.
45. W i a t r I. - Model statystyczny wybranych cech środowiska inżyniersko-geologicznego kopalnych dolin Przykony i Małgorzaty w okolicy Turka. BiuI. geol. Wydz. Geol UW, 1971, t. 15.
46. W y s o k i ń s kiL. - Wpływ spękań w glinach zwałowych na stateczność skarpy wiślanej w Pło cku na tle analizy aktualnych powierzchniowych ruchów masowych. Ibidem, 1967, t. 9.
SUMMARY
The problem of distinguishment of genetic hori-zons within glacial deposits of Pleistocene and recent age is discussed in a general way. The series of gla-cial accumulation exposed at Rozwady near Opoczno .(Figs. 1-6) is described as an example of genetic differentiation of glacial depOsits, and the interpre-tation is given concerning the sedimeninterpre-tation processes
responsible for the formatin of this series. This is a preliminary discussion of glacial series at Rozwady, and mor.e comprehensive paper (in English) includ-ing numerous photographs and results of mineralo-gical analyses is being prepared for publication.
PE310ME
B CTaT&e paccy:m:~aeT'CH BOnpoc Bbr,lJ;eneHHH oT~em. HhIX reHeTH'IeCKHX ropH3OHTOB B npeA"enax nneHCTO-qeHOm.rx H COBpeMeHHhIX Jl'e~HKOBbIX OTnOJEeHMSIi. UpHMepOH reHeTJAecKoti ~KIP4IepeH~H!U\HH ne~IHKO
B&lX OC~OB HBJIJIe'l'CH OOHaJB:euHe B Po3Ba~ OKOno OnO'lHa (pHC 1--6). UpHBe,lteHa HHTepnpeTal\HH ce~
HeH'l'Il~OHHblX IIpo~eccoB 06yCn:oBmtBa1O~ 06paso-BaHHe 3'l'HX o'l'no:m:El'HHft. Up06neMa'l'HKa ()(JHazeHHA B POSBa,ltaX npep;CTaBneHa 3,u;eCb B q,oPMe npe,u;sa.PH-rem.Horo coo6~eHHR, 60nee 06IIIHPHaH C'l'IlT&R,
co,u;ep-JKa~aR 6oraTYIO q,oTOrpaQ»AecKYIO ,n;oKyMeH'l'IlllHIO H PEl3YJIbTaTI>I MHHepanOrH'leCKHX aaMH30B, npHrO'l'llB-nHBaeTCR aBTOp&IIIH K lIe'laT'H.