Rozwój usług bytowych w czterdziestoleciu PRL

(1)

Genowefa Sobczyk

Rozwój usług bytowych w

czterdziestoleciu PRL

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 141-169

(2)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A A N N A L E S

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XXI, 8 SECTIO H 1987

Zakład Ekonom ii Przem ysłu Wydziału Ekonom icznego UMCS

G e n o w e f a S O B C Z Y K

Rozwój usług bytow ych w czterdziestoleciu PRL

Развитие сф еры бытового обслуживания в период 40-летия ПНР D evelopm ent of the Services Concerning Living Conditions

in the Four Decades of the Polith P eop le’s Republic

Usługi bytow e stanow ią w Polsce — podobnie ja k w in n y ch k ra ja c h socjalistycznych — w yo drębnioną z szerokiej sfe ry usług g ru p ę czyn ności bezpośrednio zw iązanych z obsługą gospodarstw dom ow ych i za spokajaniem podstaw ow ych potrzeb osobistych ludności. Zgodnie z obo w iązującą a k tu a ln ie k lasy fik acją zalicza się do n ich usługi przem ysłow e w zakresie n ap raw , konserw acji i w y konyw ania przedm iotów pow szech nego u ż y tk u na in d y w id u aln e zam ów ienie, usługi b udow lane obejm ujące prace rem ontow o-budow lane, in stalacy jn e i budow ę dom ów jed n o ro d zin nych oraz pom ieszczeń gospodarskich, usługi pralnicze, tu ry sty c z n e i w ypoczynkow e, a tak że usługi o c h a ra k te rz e osobistym , tak ie ja k f ry - zjersko-kosm etyczne, fotograficzne, w ypożyczanie sprzętu itp. Są one św iadczone odpłatnie ludności i jednostkom gospodarczym .

Rozwój usług byto w ych zależy w praw dzie od poziom u rozw oju eko nom icznego k ra ju , ale jednocześnie k sz ta łtu ją one poziom życia społe czeństw a. Do w ażniejszych fu n k cji gospodarczych i społecznych sp ełn ia n y ch przez sferę usług b ytow ych należy zaliczyć:

— udział w tw o rzen i^ dochodu narodow ego;

— absorbow anie części dochodów ludności i ud ział w p rzy w ra c a n iu rów now agi rynk o w ej;

— doskonalenie s tr u k tu ry konsum pcji;

— zapew nienie ciągłości użytkow ania dóbr m a te ria ln y c h będących w posiadaniu gospodarstw dom owych;

(3)

142 Genowefa Sobczyk

i oszczędność środków rzeczow ych oraz p racy żyw ej w procesach od- tw orzeniow ych;

— zw iększenie fu nduszu czasu w olnego od pracy, stw arzan ie w a ru n ków pełniejszego w ypoczynku i zagospodarow ania czasu wolnego.

W opracow aniu niniejszym podjęto próbę analizy i cceny rozw oju

usług b ytow ych w czterdziestoleciu pow ojennym Polski LudowTej.

W oparciu o m ate ria ły źródłow e w postaci aktów n o rm aty w n y ch , dane staty sty czn e, a także dostępną lite ra tu rę przedstaw iono głów ne cele rozw ojow e usług bytow ych, środki, m etody i stopień ich realizacji. P e łn a dokum en tacja liczbowa całego badanego okresu okazała się jed n a k niem ożliw a z uw agi na b rak danych i n iejed n o litą k lasy fikację usług. W obecnie obow iązującym zakresie rodzajow o-podm iotow ym usługi b y tow e ujm o w an e są w spraw ozdaw czości staty sty czn ej GUS w zasadzie dopiero od 1976 roku. We w cześniejszych okresach z szerokiej sfe ry usług dla ludności św iadczonych o dpłatnie w yodrębniono usługi n a p ra w cze, rem o n tow o-konserw acyjne oraz zw iązane z zaspokajaniem n iek tó ry c h potrzeb osobistych ludności, a w 1975 rok u — usługi o c h a ra k te rz e rzem ieślniczym dla ludności, k tć re swoim zakresem rzeczow ym n a j b ardziej były zbliżone do pojęcia usług bytow ych.

W toku analizy dotychczasow ych k ieru n k ó w rozw oju usług bytow ych zaobserw ow ano, iż — po pierw sze — usługi te nie zawsze zajm ow ały n a leżne m iejsce w całokształcie celów społeczno-gospodarczych i — po d ru gie — strateg ie ich rozw oju b y ły zróżnicow ane i zm ienne, a realizacja n iepełna. Można w zw iązku z ty m w yróżnić k ilk a . etapów , p o k ry w a ją cych się w znacznej m ierze z kolejn y m i planam i pięcioletnim i.

ETAPY ROZWOJU USŁUG BYTOWYCH

1. L a ta 1945— 1960. W śród realizow anych celów gospodarczych tego

o k resu n a pierw szy p lan w y su n ięte zostały zad ania zw iązane z odbudow ą k ra ju ze zniszczeń w ojen n y ch i rozw ojem przem ysłu ciężkiego, z a o p atru jącego gospodarkę w surow ce i środki pracy. R ealizow ana do połow y la t pięćdziesiątych stra te g ia forsow nej in d u strializacji i w ysokiego udziału ak u m u lacji pow odow ała niski poziom k onsum pcji. U sługi m iały rów nież n iew ielki udział w spożyciu z dochodów osobistych, a ich zakres obejm o w ał głów nie tra d y c y jn e czynności rzem ieślnicze (kraw iectw o, fry z je r- stw o, szew stw o, kow alstw o). Z m iana stra te g ii ekonom icznej zapoczątko w ana w połowie la t pięćdziesiątych polegała na u w zględnieniu w zada n iach fo rm ułow anych dla gospodarki narod ow ej w znacznie w iększym niż dotychczas zakresie potrzeb i aspiracji k o n su m p cy jn y ch społeczeń stw a. W yrazem tego było m. in. zm nejszenie udziału ak u m u lacji w do

(4)

Rozwój usług bytowych w czterdziestoleciu PRL ₁₄₃

chodzie n arodow ym z 32°/o w 1953 r. do 19% w 1956 roku. S y tu a c ja w dziedzinie usług była bardzo tru d n a z uw agi n a likw idację w ielu p r y w atn ych zakładów rzem ieślniczych i w y stę p u ją c y deficyt św iadczonych usług zwłaszcza dla ludności m iejskiej. W sierp n iu 1954 ro k u p o d jęta została u ch w ała R ady M inistrów w spraw ie rozw oju usług m asow ego zapotrzebow ania dla ludności m iast i w si.1 N orm ow ała ona sp ra w y roz w oju usług, m ających na celu zaspokojenie bezpośrednich potrzeb b y tow ych i k u ltu ra ln y c h ludności oraz potrzeb gospodarstw rolnych, roz szerzając ilość podm iotów św iadczących usługi o p ań stw o w y przem y sł terenow y, h a n d el i w iejsk ą spółdzielczość rolniczą. R ealizacja om aw ia nej u chw ały nie p rzyniosła zakładanego upow szechniania usług, a o p e w nym postępie ilościow ym — w idocznym pod koniec la t pięćdziesiątych — m ożna mówić w n iek tó ry ch dziedzinach usług ty p u rzem ieślniczego, zw ią zany ch przede w szystkim z zaspokojeniem p o p y tu ludności w iejskiej. Przyspieszenie dynam iki rozw oju usług, jakie nastąp iło po roku 1956 opierało się n a wzroście zatru d n ie n ia i n akładów inw esty cyjn ych. Było ono jed n a k k ró tk o trw ałe.

2. L a ta 1961— 1965. Na początku tego o kresu po raz pierw szy o ficjal

nie stw ierdzono w ystępow anie zjaw iska niedostatecznego rozw oju usług. W pięcioletnim planie społeczno-gospodarczego rozw oju k ra ju uw zględ niono p ro g ram przyspieszonego w zrostu usług dla ludności. Uszczegóło w ienie zadań w ty m zakresie i środków- na ich realizację zaw ierała u ch w ała n r 194 R ady M inistrów z czerw ca 1960 rok u 2. Za podstaw ow ą przesłan k ę rozw oju usług uznano w zrost p o py tu zw iązany ze zw iększe n iem p ro d u k cji a rty k u łó w trw ałego użytku, e le k try fik a c ją i rozw ojem bu d o w nictw a m ieszkaniow ego. U chw ała zaw ierała w ykaz 104 rodzajów u sług, k tó re w ujęciu rzeczow ym obejm ow ały w szystkie branże usług zaliczane obecnie do sfery usług bytow ych, usługi już nie w ystęp u jące (np. grem plarstw o , n a p ra w a sienników itp.), a także p ro d ukcję usługow ą (np. działalność gospodarczą m łynów , usługow y w ypiek chleba). Do usług dla ludności zaliczano p ierw otnie jed yn ie usługi św iadczone na rzecz in d y w id u aln y ch odbiorców, a od 1963 roku rozszerzono zakres tego po jęcia o usługi w ykonyw ane także dla jed n ostek gospodarki nie uspołecz n io n ej (zakładów rzem ieślniczych, sklepów ) oraz dla kółek rolniczych i spółdzielni produkcyjnych.®

1 Uchw ała nr 581 Rady M inistrów z 19 sierpnia 1954 r. (nie publikowana). 2 Uchwała nr 194 Rady M inistrów z dnia 9 czerw ca 1960 r. w sprawie roz w oju usług dla ludności w latach 1961—1965, M onitor P olsk i nr 55, z 1960 r., poz. 262.

8 U chwała nr 34 Rady M inistrów z dnia 17 stycznia 1963 r. zm ieniająca u ch w alę w spraw ie rozwoju usług dla ludności w latach 1961—1965, Monitor P olsk i nr 13 z 1963 r., poz. 68.

(5)

144 G enowefa Sobczyk

U chw ała n r 194 w prow ad ziła jako w skaźniki d y rek ty w n e dla p rz e d sięb io rstw usługow ych w arto ść usług, w ty m usług dla ludności o raz w ysokość nakładów in w e sty c y jn y ch n a usługi w ogólnych lim ita ch n a kład ów in w esty cy jn y ch ty ch jednostek. Szczegółowo określiła z a d an ia w zro stu sprzedaży usług dla ludności na lata 1961— 1965. P la n o w a n y w zro st w artości św iadczonych usług w jednostkach gospodarki uspołecz nionej w ynosił 230%, a dla p rzedsiębiorstw przem ysłu terenow ego o b ję ty ch zak resem działania K o m itetu D robnej W ytw órczości (KDW) b y ł aż sied m io kro tn y. Dla rzem iosła założono podw ojenie rozm iarów sp rzedaży usług. S topień szczegółowości o kreślenia zadań był ta k duży, że w y z n a czono procentow e w skaźniki w zro stu św iadczonych usług dla poszczegól n y c h w ojew ództw , a tak że rodzajów usług. W n ajszybszym tem pie m ia ły ro zw ijać się kolejno usługi: tele - i radiom echaniczne, optyczne i rem ontow o-budow lane — o 300%, w ulk an izacyjn e (o 150%), e le k tro m echaniczne (o 100%), kow alskie, fry z jersk ie i fotograficzne — o 50% . W ykonanie ta k bardzo am bitnego prog ram u w zrostu sprzedaży usług b y to w y ch dla ludności w ym agało zapew nienia odpow iednich środków m a te ria ln y c h , bodźców ekonom icznych i zw iększenia zatru d n ien ia. O m a w ian a uchw ała w zasadzie to w szystko przew idyw ała. I ta k zobow iązano m in istró w odpow iednich reso rtów i przew odniczącego KD W do:

— uzupełnienia no rm aty w ó w części zam iennych, niezbędnych do re m on tó w sp rzętu będącego w użytkow aniu ludności;

— p rod u k cji części zam ien n y ch do arty k u łó w trw ałeg o użytkow ania; — u stalen ia w ykazów m aszyn i urządzeń dla usług, k tó re pow inny być p ro dukow ane w k ra ju lub sprow adzane z zagranicy;

— u ruchom ienia p ro d u k cji m aszyn, urząd zeń i narzędzi dla celów usługow ych oraz części zam ien ny ch do ty ch m aszyn;

— opracow ania w ciągu ro ku założeń organizacyjn o-techn iczny ch i ze staw ów w yposażenia w zorcow ych zakładów usługow ych w zakresie n a j w ażniejszych specjalności usługow ych;

— organizow ania w ośrodkach w ielkom iejskich dużych w zorcow ych dom ów usług now ocześnie w yposażonych i paw ilonów usługow ych, kon c e n tru ją c y c h św iadczenie różnego ro d zaju usług dla ludności.

P rezy d ia ra d narod ow y ch zostały zobowiązane do udzielania jed n o stk o m im podległym w szech stro n n ej pom ocy w zakresie uru ch am ian ia n o w y ch zakładów i zw iększania zdolności usługow ej ju ż istniejących. W ażnym bodźcem ożyw iającym działalność usługow ą w pierw szej poło w ie la t sześćdziesiątych było zniesienie d y rek tyw n ości w skaźnika fu n duszu płac oraz zastosow anie ulg p odatkow ych dla rzem iosła i spółdziel czości pracy. W w y n ik u tego n a stą p iła pew na, choć zbyt powolna, po p raw a w zakresie św iadczenia usług dla ludności przez rzem iosło in d y w idu aln e. W spółdzielczości p rac y p rzy w ileje podatkow e pobudziły po

(6)

Rozwój usług bytow ych w czterdziestoleciu PRL _{1 4 5}

w staw anie zakładów na zry czałtow an y m ro zrach u n k u i znaczny p rzy ro st zatru dnien ia w usłu g ach (w n iek tó ry ch spółdzielniach n a w e t dw u- i trz y krotny). Rozpoczęto budow ę scen tralizo w an ych zakładów usługow ych z p u n k tam i p rzyjęć i paw ilonów usługow ych, k tó ry c h w 1966 ro k u oddano do u ży tk u 307, podczas gdy w lata ch 1956— 1960 ty lk o 203.

Założenia p ro g ram u rozw o ju usług dla ludności na la ta 1961— 1965 nie zostały jed n a k zrealizow ane. Z am iast planow anego w zrostu św iad czonych usług o 130% osiągnięto ty lko w skaźnik ok. 65% , zaś w p rze li czeniu na jednego m ieszkańca ok. 41 % .4 Stosunkow o słaby postęp m iał m iejsce w usługach przem ysłow ych, k tó ry c h w artość sprzedaży w zrosła o 21,6%. Je śli porów nam y te ze zw iększającą się p ro dukcją i dostaw am i na ry n e k trw a ły c h dóbr konsu m p cy jn y ch , to okazuje się, że dysp ro p o r cje m iędzy podażą a popy tem na w iele rodzajów usług nie zm niejszyły się. Spow odow ane to było zm ianam i w zadaniach, środkach i p rio ry te tach, jak ie n a stą p iły podczas realizacji założeń. Nie w y k on any został w ok. 2 pro cen tach jed e n z podstaw ow ych in stru m e n tó w strateg ii roz w ojow ej — planow ane n a k ła d y in w esty cy jn e na przy ro st pow ierzchni usługow ej i w yposażenie techn iczne lokali usługow ych. Zobow iązanie w ojew ódzkich ra d naro d ow y ch do w ydzielania z nowego budow nictw a m ieszkaniow ego pow ierzchni użytkow ej na lokale usługow e w y kon ane zostało w ok. 50 procen tach .5

3. L ata 1966— 1970. N ależało oczekiwać, iż stw orzony w poprzednich

okresach p o tencjał usługow y um ożliw i — przez pełne jego w y k o rz y sta nie — dochodzenie do rćwnowTagi na ry n k u usług. F o rm aln ą podstaw ą takich przypuszczeń była w y d ana w lipcu 1965 rok u kolejn a już uch w a ła n r 203 R ady M inistrów dotycząca rozw oju usług dla ludności.6 W e w stępie tej u ch w ały stw ierdzono, że dotyczy ona usług: napraw czych, rem ontow ych, k o n serw acyjn ych , czynności polegających na w y tw a rz an iu na in d y w idualn e zam ów ienie osób fizycznych przedm iotów z m a te ria łu pow ierzonego lu b własnego, czynności pom ocniczych przy w y kony w an iu zajęć dom owych, gospodarczych oraz usług polegających na zaspokajaniu n iek tó ry ch potrzeb osobistych — jeżeli o p łaty za ich w ykonanie p o k ry w a ludność. Z pojęcia „ludność” wyłączono — w sto sun ku do u c h w ały n r 194 — kółka rolnicze i rolnicze spółdzielnie pro dukcy jn e. Jak k o lw iek zadania sform ułow ane w uch w ale n r 203 RM dotyczyły rodzajów usłu g w yżej w ym ienionych, a więc w obecnym zakresie usług byto w ych dla ludności, to rozszerzono znacznie treść pojęcia „usługi dla ludności” w liczając jeszcze usługi gospodarki k om unalnej i m ieszkaniow ej, k u l

4 C. N i e w a d z i : P roble m y ro zw o ju usług. KiW, W arszawa 1968, s. 9. 5 Ibid., s. 55.

6 Uchwała nr 203 Rady M inistrów z dnia 30 lipca 1965 r. w sprawie rozw oju usług dla ludności w latach 1966— 1970, Monitor Polski nr 47 z 1965 r., poz. 259

(7)

146 G enowefa Sobczyk

tu raln o -o św iato w e i socjalne, rolnicze. Zadania dla rozw oju usług dla lu dności i rzem iosła n a la ta 1966— 1970 zaw ierała ponadto uch w ała s e j m ow a z listopada 1966 ro k u o pięcioletnim planie rozw oju gospodarki n a ro d o w ej.7 Pojęciem „usług dla ludności” objęła ona p raw ie w szystkie u słu g i opłacane z dochodów osobistych ludności oraz usługi ko n su m p cy j ne, in w e sty c y jn e i p ro d u k cy jn e nab y w ane przez ludność i jed n o stk i go sp o d ark i nie uspołecznionej. K onsekw encją w y stęp u jący ch rozbieżności w zakresie tego pojęcia b y ła nieporów nyw alność zadań w zakresie roz w o ju usług na lata 1966— 1970 z aw arty ch w uchw ale 203 i u chw ale sejm ow ej o planie pięcioletnim .

Założenia rozw ojow e u słu g przew id yw ały w uspołecznionych jedn o stk a c h usługow ych w zro st ich sprzedaży w roku 1970 o 80% w porów n a n iu z 1965, a w rzem iośle in d y w id u aln y m o 50%. U stalono także w sposób a d m in istra c y jn y w skaźniki w zrostu w artości sp rzedaży usług dla poszczególnych gestorów oraz w ojew ództw w k raju , z ak ład ając szyb szy w zrost w w ojew ództw ach dotychczas bardziej zaniedb anych pod w zględem poziom u działalności usługow ej na rzecz ludności. Za p re fero w an e branże usług uznano usługi rem ontow o-budow lane, napraw cze zm echanizow anego sp rzętu gospodarstw a domowego, m otoryzacyjn e, ra - diow o-telew izy jn e i pralnicze; planow ane w skaźniki wTzrostu ich sp rze daży w ynosiły od 150% do 85% . O kreślono rów nież w skaźniki pro cen to w e p rzy ro stu z a tru d n ie n ia i liczbę osób zatru d n io n y ch w okresie do celow ym w poszczególnych rodzajach usług.8 W stosunku do p rzed się b io rstw św iadczących podstaw ow e usługi dla ludności zniesione zostało lim itow an ie z a tru d n ie n ia i fu nd u szu płac.

Je d n y m z w ażnych celów p rogram u rozw oju usług dla ludności do ro k u 1970 było ich upow szechnienie i zw iększenie dostępności, ze szcze gólny m uw zględnieniem potrzeb ludności w iejskiej. D latego też doku m e n ty rządow e zalecały organizow anie punk tów przyjęć do n a p ra w y sp rzętu gospodarstw a domowego, p ralniczych punk tów przyjęć w m ia stach, osiedlach i na te re n ie grom ad, w prow adzenie usług abonam ento w ych, rucho m y ch stacji napraw czych samochodów, usług pom ocniczych w gospodarstw ie dom ow ym (lokatorskich) itp. Z decydow anie m niej uw agi pośw ięcono w odpow iednich zapisach uchw ały n r 203 środkom zapew nia jąc y m realizację szczegółowo określonych dla sfery usług bytow ych dla ludności zadań. Podobnie, ja k w poprzedniej pięciolatce, w roku 1965

7 Uchw ała Sejm u PRL z dnia 11 listopada 1966 r. o pięcioletnim planie roz w oju gospodarki narodowej na lata 1966— 1970, Dziennik U staw nr 48 z 1966 r., poz. 296.

8 Dokładna ocena stopnia realizacja planowanego wzrostu sprzedaży i zatrud nienia w usługach jest praktycznie niem ożliwa z uwagi na brak porównyw alnych danych statystycznych z okresu 1965—1970.

(8)

Rozwój usług bytow ych w czterdziestoleciu PRL 147

zobowiązano m inistrów , c e n traln e zw iązki spółdzielcze i KDW do o p ra cow ania w y kazu m aszyn, u rząd zeń i narzędzi niezbędnych w św iadczeniu usług oraz do uruch om ien ia ich produkcji. Zjednoczenia p rzedsięb iorstw i prezyd ia ra d narodow ych m iały zapew nić produ kcję części zam iennych do arty k u łó w trw ałego u ż y tk u zgodnie z zapotrzebow aniem o kreślonym przez d y stry b u to ró w ty c h w yrobów .

W la ta c h 1966— 1970 przy b y w ało p rzeciętn ie 4,5 tys. placów ek u słu gow ych rocznie, p rzy czym najw yższy p rzy ro st osiągnięto w 1967 r., a najniższy w 1970 r. Ten roczny postęp ilościow y w zakresie p oten cjału usługow ego nie oznaczał jed n a k w ró w n y m tem pie pełniejszego zaspo kojenia p o py tu na usługi. W ogólnej liczbie jedn ostek usługow ych dość znaczny udział m iały m ałe zak ład y rzem ieślnicze i spółdzielcze, a także p u n k ty przy jęć i św iadczenia usług zorganizow ane p rzy uspołecznionych przedsiębiorstw ach p rzem ysłow ych lu b w sieci h an d lu detalicznego. Z liczby 40,4 tys. uspołecznionych zakładów usługow ych ok. 15 tys., a w ięc 37°/o przy p ad ało w ro k u 1970 na zak ład y prow adzone na zasadach zryczałtow anego ro zra c h u n k u (głównie w spółdzielczości p rac y i in w a lidzkiej) #. N adm iern e rozd ro b n ien ie jed n o stek usługow ych było isto tn y m czynnikiem h am u jący m w d rażan ie postęp u technicznego i w zro stu w y dajności p rac y w usługach.

D ru ga połowa la t sześćdziesiątych ch arak tery zo w ała się bardzo w y soką dyn am ik ą rozw oju rzem iosła, co było sk u tk ie m k o rzy stn y ch w a ru n ków ekonom iczno-organizacyjnych stw orzonych nieuspołecznionem u sek torow i gospodarki. O broty rzem iosła u zy skane ze św iadczenia usług w 1969 r. b yły wyższe o 85,3% w p o ró w n aniu z 1965 r. S tru k tu ra ty ch obrotów w podziale n a odbiorców była jed nak że n iek o rzy stn a dla lu d ności. W skaźnik dyn am ik i obrotów ogółem (w yrobów i usług) rzem iosła Z go spodarką uspołecznioną w ynosił w ty m okresie 208,5%, zaś z odbior cam i in d y w id u aln y m i ty lk o 146% .10 U dział rzem iosła w ogólnej w arto ści św iadczonych usług by to w y ch dla ludności b ył rów nież w ysoki, bo p rze k rac z a ł 58,0%. W ysoki w zrost obrotów rzem iosła był w y nik iem k o rzy stn ej k o n iu n k tu ry dla osób przedsiębiorczych, ale też b yły przy p ad k i n ieu za sadnionego p rzech w y ty w an ia dochodów w w ielkościach odbiegających od zasad podziału, p rz y ję ty c h w społeczeństw ie socjalistycznym . Z jaw iska te, choć dotyczyły niew ielkiej liczby zakładów , spo tyk ały się z k ry ty k ą społeczną. F a k ty te spow odow ały k o lejn ą in g eren cję w ładz a d m in istra c y jn y c h w działalność rzem iosła. R ez u lta te m tej in gerencji p ań stw a było

9 Usługi dla ludności 1970, S tatystyka P olski — M ateriały S tatystyczne nr 98, GUS, Warszawa 1971, s. XVIII.

10 H. G r a s z e w d c z : S tero w a n ie ro zw o je m rzemiosła w warunkach re fo rm y

(9)

148 Genow efa Sobczyk

zm niejszenie się w la ta c h 1970— 1971 liczby zakładów usługow ych i z a tru d n io n y c h w rzem iośle.

P rzep ro w ad zon e p rzez GUS za pośrednictw em korespondentów te r e no w ych w 1970 r. re p re z e n ta ty w n e badan ia dotyczące opinii m ieszkań ców na te m a t poziom u rozw oju podstaw ow ych rodzajów usług w sk azy w ały, że do tego ro k u udało się osiągnąć w zględną rów now agę m iędzy zapotrzeb o w aniem ludności a podażą usług w n iek tó ry ch ty lk o ro d zajach i o kreślo n y ch regionach k ra ju .11 D otyczyło to w szczególności — zarów no w m iastach, ja k i na te re n ie w si — tra d y c y jn y c h usług rzem ieślniczych tak ich , ja k szewskie, k raw ieckie, zegarm istrzow skie, fry zjersk ie, i fo to graficzne. Ludność m iejska u znała jako dobrze rozw iniętą sieć usług n a praw czy ch sp rzętu rad iow o-telew izyjnego. M niej dostępne dla ogółu od biorców b y ły usługi rem ontow o-budow lane, in stalacyjn e, hydrauliczne, szklarskie, ślusarskie. Z decydow anie n iew ystarczająca była podaż usług zw iązanych z n a p raw am i i k o n serw acją zm echanizow anego sp rzętu go spo d arstw a domowego, a tak że pojazdów sam ochodow ych i usług p ra ln i czych. U sługi zaspokajające p o trzeb y bytow e ludności, w następstw ie n iep rop o rcjo nalneg o rozm ieszczenia sieci zakładów i p u n k tó w przyjęć, b y ły po nadto b ardziej dostępne w dużych m iastach, natom iast m niej do stęp n e n a te re n ie wsi i w m ały ch m iastach. O niew y starczający m postępie w dziedzinie usług o d p łatn ych św iadczy rów nież k ry ty c z n ie oceniona przez odbiorców jakość usług, w ty m szczególnie przem ysłow ych, rem on to w o -b ud o w lany ch i pralniczych.

4. L a ta 1971— 1975. S tra te g ia gospodarcza k ra ju tego okresu była

zo rien to w an a na w ielkie przedsięw zięcia w przem yśle, zwłaszcza ciężkim i dy n am iczn y rozw ój pozostałych dziedzin p rzy w yko rzy stan iu czynników ek sten sy w n y ch i in ten sy w n y ch , w szczególności zaś zasobów pracy, spo

łecznych czynników m otyw acji, postępu organizacyjno-technicznego

i m iędzynarodow ego podziału pracy. W zrost p ro du k cji i dostaw na ry n ek dóbr trw ałe g o u ży tk u , a także znaczny p rzy ro st dochodów pieniężnych ludności b y ły głów nym i czynnikam i ożyw ienia popytu n a usługi i zmian w jego s tru k tu rz e w k ie ru n k u obsługi technicznej nowoczesnego sprzętu,

11 Usługi dla ludności w ocenie m ie szkań ców , seria: Badania korespondentów m iejskich, nr 2, GUS, W arszawa 1970, s. 87 i Usługi dla ludności w ocenie m ie sz

kańców wsi, seria: Badania korespondentów rolnych, nr 3, GUS, Warszawa 1971v

s. 135. Celem badań ankietow ych było uzyskanie inform acji dotyczących dostę pności placów ek usługow ych w określonych rodzajach usług, popytu na te usługi d m otyw ów w yboru określonego zakładu usługowego^ opinii o zakupionych usłu gach (jakość, term iny w ykonania i ceny usług), w ykonaw stw a usług w formie sam oobsługi lub pom ocy sąsiedzkiej bądź nie rejestrow anych w ykonaw ców , czasu pracy placów ek usługow ych oraz postulatów i życzeń respondentów, dotyczących urucham iania nowych rodzajów usług i zakładów. W yniki badań zostały opra cowane w form ie tabelarycznej, w układzie branżowym i wojewódzkim .

(10)

Rozwój usług bytow ych w czterdziestoleciu PRL ₁₄₉

większego zapotrzebow ania n a usługi zw iązane z w ypoczynkiem , tu r y styk ą i ro zry w k ą k u ltu ra ln ą . Zaspokojenie ty c h rosnących p otrzeb lu d ności w zakresie usług b y to w y ch m usiało w iązać się ze zw iększeniem ro li usług w s tru k tu rz e spożycia i u sp raw n ien iem tej sfery działalności, zw ła szcza n a tle opóźnień i p ew n y ch dysprop o rcji spow odow anych w poprze dnich la ta c h n iedo stateczną podażą usług. W celu zapew nienia praw id ło wego k ształto w an ia usług i zaspokojenia różnorodnych potrzeb b ytow ych społeczeństw a podjęto w tej w ażnej kw estii k o lejn ą uchw ałę rządow ą.

U chw ała n r 35 R ady M inistrów z lutego 1972 rok u w sp raw ie roz w oju usług określiła n a stę p u jąc e głów ne k ie ru n k i u sp raw n ian ia usług 12: — w zrost podaży u słu g w sposób bezin w esty cy jny , m. in. przez e fe k ty w n iejsze w yk orzy stan ie istn iejącej sieci placów ek usługow ych, w zrost zm ianowości i w ydajności p racy;

— przyspieszony postęp techniczno-ekonom iczny, głów nie w ty c h usługach, k tó re d ecy du ją o unow ocześnieniu s tr u k tu ry spożycia;

— u sp raw n ien ie ko o rd y n acji i planow ania usług.

P rezy d ia ra d narod ow y ch w szy stk ich szczebli zostały zobow iązane do realizacji zadań w dziedzinie rozw oju usług n a tere n ie ich działania. S k u p iały się one na o p racow yw aniu program ów przestrzenn ego rozw oju sieci usługow ej, u sta la n iu — dla jed n o stek o b jęty ch p lanow aniem te re n o w y m — zadań, ale też zapew n ien iu środków niezbędnych do realizacji ty c h zadań oraz bodźców i p re fe re n c ji finansow ych.

U szczegółow ieniu p ro g ram u rozw oju usług dla ludności do 1975 ro k u i o k reślen iu k ie ru n k u ich dalszego w zrostu do 1980 pośw ięcona b y ła K ra jow a N arada A k ty w u Społeczno-G ospodarczego z dnia 3 lipca 1972 r .1*. D okonała ona oceny dotychczasow ej sy tu acji w całej sferze usług o d p łat n y c h i w yznaczyła m in im alne zadania w zrostu sprzedaży podstaw ow ych rodzajów usług by tow ych oraz usług rolniczych dla in d y w id u aln y c h gospodarstw rolnych, usług św iadczonych przez jedn ostk i użyteczności publicznej i usług k u ltu raln o -so cjaln y ch . Skoncentrow ała się tak że n a określen iu w aru n k ó w m aterialn o -tech n iczny ch, ekonom icznych i o rg an i zacy jn y ch rozw oju usług w św ietle postanow ień uchw ały n r 35 RM, ja k też u ch w ały o pięcioletnim planie rozw oju społeczno-gospodarczego k r a ju n a lata 1971— 1975. Bliższa an aliza przedstaw ionego p ro g ram u p rz y spieszenia rozw oju usług dla ludności pozw ala stw ierdzić, iż gd y b y został on w pełni urzeczyw istniony, to n astąp iłb y w y ra ź n y postęp ilościow y i jakościow y w zaspokajaniu usłu g o w ych potrzeb bytow ych.

12 Monitor Polski nr 14 z 1972 r., poz. 95.

18 O przyspie szenie ro zw oju usług dla ludności. Materiały z K r a jo w e j Narady

A k t y w u Społeczno-Gospodarczego z 3 lipca 1972 r., Biuro W ydawnictw MHWiU,

(11)

Ocenę realizacji osiągniętych zam ierzeń jednoznacznie u ła tw ia ją

osiągnięte w ty m okresie poziom i tem po w zrostu sprzedaży u sług i po te n c ja łu usługow ego (tab. 1— 2 i rys. 1). W artość św iadczonych ogółem usług bytow y ch dla ludności w ro ku 1975 by ła wyższa o 87,6% w sto su n k u do ro k u 1971, p rzy czym n ajw ięk szy w zrost zanotow ano w dw óch

Rye. 1. D ynam ika sprzedaży i potencjału usługow ego w usługach bytowych ogó łem dla ludności w latach 1971— 1984; 1 — sprzedaż usług w cenach bieżących,. 2 — zakłady usługow e, 3 — punkty przyjęć, 4 — zatrudnienie.

The dynam ics of the sale and service potential in the services concerning living conditions generally for the population in 1971—>1984; 1 — sale of services in current prices, 2 — service potential, 3 — places of reception, 4 — employment.

o statn ich lata ch pięciolatki. W poszczególnych g ru p ach rodzajow ych usług w skaźniki dyn am ik i sprzedaży b y ły zróżnicow ane. Na ta k w ysoką w arto ść w skaźnika w u słu g ach tu ry sty c z n y c h i w ypoczynkow ych w p ły nęło nie w liczanie jeszcze w roku 1971 do usług b ytow ych w szystkich od p łatn y ch usług k u ltu ry fizycznej, tu ry s ty k i i w ypoczynku. R elaty w nie w ysokiej dynam ice w zro stu sprzedaży usług przem ysłow ych tow a rzyszył jed y n ie u m ia rk o w a n y w zrost liczby placów ek usługow ych i za tru d n ie n ia . N ajw yższe tem p o w zrostu p o ten c jału usługow ego osiągnięto w u sługach rem ontow o-budow lanych; liczba zakładów usługow ych zw ięk szyła się o 23,1% p u n k tó w p rzy jęć n a w e t o 110,1%, a zatrudn ien ie w zro sło o 35% . N a najn iższy m poziomie u k ształto w ał się w skaźnik dynam iki sprzedaży usług o c h a ra k te rz e osobistym , zaś w zakresie potencjału u słu

(12)

-1. S p r z e d a ż u s łu g , p la c ó w k i u s łu g o w e ’ i p r z e c ię tn e z a tr u d n ie n ie w u sł u g a c h b y to w y c h dl a lu d n o ś c i w lat ach 1 9 7 0 —1 9 84 . sa le of s e r v ic e s ; se r v ic e c e n te r s , th e a v e r a g e e m p lo y m e n t in th e se r v ic e s c o n c e r n in g li v in g c o n d it o n s fo r th e p o p u la ti o n in 1 9 7 0 — < 1 9 8 4 R o z w ó j u s ł u g b y t o w y c h w c z t e r d z i e s t o l e c i u P R L 151 .Q <D CO - C H H o* . a> c 0) tym g o s a ie u sp o ł 19 0 0 2 4 18 9 06 1 18 3 3 3 0 18 9 3 3 2 20 0 5 1 1 20 6 67 1 20 6 63 1 21 2 7 8 1 22 2 8 8 5 23 6 0 2 4 25 1 6 0 3 26 8 6 8 9 28 4 8 4 3 30 2 2 7 8 32 2 7 5 4 n ■a 3 u CO N £ (U <3 W) o O O t> co co 321 9 0 0 32 2 1 0 0 33 5 4 0 0 35 1 5 0 0 36 0 6 7 4 39 8 5 5 4 41 8 3 8 5 44 5 0 5 6 45 9 7 2 3 48 0 6 6 2 *CO co co ł-H co co 61 5 5 3 4 61 7 2 4 0 62 8 5 2 3 >> •*> C św ia d c z e ni a u sł u g 21 8 3 4 20 6 9 7 21 0 8 7 21 9 4 4 22 57 1 21 34 1 O o> co co ł“H 18 1 2 3 17 6 9 1 17 2 4 8 16 5 3 4 14 2 1 8 11 4 7 3 10 7 7 2 CM 00 Tt< o H p r z y ję ć 4 69 4 4 8 8 4 5 2 3 7 5 2 1 3 5 1 6 6 4 8 6 0 4 11 6 3 7 6 3 3 7 2 2 3 5 3 7 3 4 4 2 3 0 6 3 2 6 8 8 2 4 7 7 2 3 5 6 CJ o M 3 OT 3 w ty m g o sp . n ie u sp o ł. i | 12 2 2 5 0 11 6 8 6 8 12 0 3 2 6 O_co o H csi CO rt< O co 13 0 6 8 5 12 9 8 4 4 13 3 2 3 1 13 5 1 4 3 14 2 0 8 0 14 9 6 5 2 15 8 7 7 4 16 6 8 7 5 CO_o co o co 18 9 0 4 4 -a co 3 CO N o g ó łe m 16 2 6 4 7 16 2 2 5 7 16 0 4 0 3 16 7 4 2 9 17 4 4 0 9 17 7 2 5 0 18 0 9 3 5 . 18 5 80 9 1 19 3 94 1 20 3 3 2 2 21 2 5 3 1 21 8 3 3 7 22 2 90 1 23 4 8 7 4 24 2 8 6 7 S i u CO m '*H g N 60 — 3 r*H o w ty m g o sp . n ie u sp o ł. 14 9 7 6 14 0 8 2 14 2 1 3 16 2 5 1 18 5 1 9 20 7 1 8 23 4 5 2 CO co_co a> C<J 35 6 3 3 41 1 5 2 46 0 8 4 54 2 7 4 96 6 1 0 13 0 3 0 9 16 8 0 3 3 3 O Ł1 CO1 K -N CO fl) T3 -S (U pQ N Cu w o g ó łe m 25 7 2 2 25 3 3 3 26 7 6 1 30 9 6 8 35 8 0 2 47 5 3 5 54 6 1 6 67 3 9 9 79 4 54 89 5 2 7 99 4 2 9 11 2 6 2 7 18 0 2 6 1 24 1 0 4 0 30 2 4 2 2 L a ta 1 9 7 0 1 9 7 1 1 9 7 2 1 9 7 3 1 9 7 4 1 9 7 5 1 9 7 6 1 9 7 7 1 9 7 8 1 9 7 9 1 9 8 0 1 9 8 1 1 9 8 2 1 9 8 3 1 9 8 4 3 i cj £ d w : i a .s g & s « g s o u .c 'S co - *

**« * 5 g . s**

b 3 N 05 C N - - n —I O ir >-l •+■» ■2 “ -O g J1. -§ w 2 S h 3 .2 u> > 3 | g 5 -£J g o « <u _{N N} ₃« ^ J> £_O _-g ^ £ 3 >i 0) >> "O ,—i *-» •■j > N 3 73 CO £2 ^ CO -< r t *? n - 'O r t W O J3 a « 5 Cff O N ; 3 hLi b * ^ -•g 1 ” 3 j S g g (U 5 Q o •S .15 N ai fy) S fi S & w O 5 . „ >-) . ~ ■s *

i

§ §

5

? o - ? 1 l . 7 « c ft n ,; I 3 OJ r* irt ^ ^ .« S * • co co ^ 3 .,-, M C » b 2  2 ^ -a ? ^ ^ w W •'-> ł-v o ••h co ce w> o . £ £ O “53 ra o £ 2 o N U> -3 £ s S -3 5 S £ 5 ce g 3 2 ot w) !> o ce co* ‘o >> I ® ? § 1 1 m t3 O co * ~ ~ ® 3 £ a) 3 3 “ g 13 • ’—> KJ tH I—I -t^> g C • ' “ •i. >, -ot 3 5 ^ > i • * f » 1 | s * f ■ s l JS I g 8 •g m 'O w £ . ^ | 5P ® i m O _{N °}i 3 ® g_{M H ® oo} w r t _{> co} 3 _{o ^}> OJ 1-t P ^ *C0 , 4S a S 2 a f ce S> ^ . c H -i-i "3 T3 >-' ? OT | -** g 3 o gj « S _T N « OT g 2 Si o CO co b ^ O 'O ’“ ' CO -> ^ >> to ^ u > -S £ 'S — cs > cs . 2 £ no > c m O m >> S S S 3 ° u _2 o r "S -S N M W «5.

(13)

152 Genowefa Sobczyk с о 0 5 H I -5 £_{o oi} * ~ w fi _— 00_<J>_fi 7 £ Д CO f5, 3 2 a_О rfi a о СТЗ Д £ ^ о_«М о '<л c/3 2 с £ ° T3 -д 3 ^ ~i 73 « о X3 о •fi ЪХ) & -Й £ > О — 1 -t-> >, Ы)

.s

Xi с о ^ ce о ъо y •H о ^ oo О ° * w fi 2 * .§ °

E

bfl Ф_{О) С}_Л о 'О be fi 3 ce W t-н 3 я 3 fi ^5 <uCg h->

'I &

JJ u. •rH ф ад >» • N T 3 r2 й Й « f t CO c/5 c/j ce <i) £ £ S ЧН ее o fi q .У S n ce fi CC 73 .H <u s: H 0) f i Ш •a g o sp . n ie u s p o ł. ! 1 0 9 ,3 12 1 ,8 12 0, 1 1 0 4 ,2 1 1 9 ,3 1 1 4 ,9 -1 2 7 ,8 1 3 5 ,5 1 3 0 ,8 1 1 1 95 ,9 1 2 5 ,9 1 4 0 ,8 тз 3 (ч -*-» _й ce с _{<о !Пл} о Ол w о со СОл I> co 00 in N 0) _{c f о" o f} _{»-Г o f |>} _{in" in"} _{со" o f} _co _{o f o} Ю *-н СМ Ci ^н о> со со ł-H со co 05 СЯ o 05 bo ł-H т-Н 1-Н т-Н 1-Н г“Ч ł-H ł-H t-H o i bo N 3 O гН in |> со^ СОл о со in о o СЛ Ол t>

-o 2 СО00 со in" со" o f in" in c f co" Г-" co o" o"

о со t - со |> in со in T“H c- o rH co •Г4 CS ł-H т-Н ^ н ł-H 1-H rH >> _{чя *-«}_{^ fi} fi d CU у in со о С-л ^н ł-H 05 00 1-H [> >1 o f со" со" in" оо"1-Н о" ш" 1 Г-Н ł-H o" N о со [> in со г*Н со CO 05 05 co U (N ft Ш > ft  m Q. со in o f сГ со со" o f co in ’ csf o _o _fi_и о ł-H1-Н о ^н н CSJ <м C<1 l 05 cg in bO 3 bJO Д г*Н 1-Н г-Н тН1-Н1-H 1-H сл 3 >> 43 jce _а _« ₁_{Пл с*д} ₁_> _<М_л _^н _co _00л_{COÄ co}

o f 1>" ł-H со" с^" со со со" со o f o" 00co" o"

CO О о ł-H о г*Н о со т-Н 05 o 05 co co N bO 1-Н1-Н т-Н 1-Н ł-H г-Н тН cq о Я u н in СОл in w со o N co hC >> и ei О _{м . ï n,} t>" со o f о" |> in е<Г со" 1 1 cvf c<f t-H 3 CJ _{o fi M} 05 о ю со о (N rH 1 1 in c- 05 r*H ce*_M_.M _W) _^ »-H н со ^н trH со ł-H_<мсо iH T-H co з s •N \o Я _ 73 A aj o N CO f i ^ fi f i СОло in in <N w со co rH (» co Mi Ф rM t-" c f 00 со"1>"г-Н со" со у-4 _{o f co} c f rł^ co C/2 o _О _{со со со} _|> ₀₀_со _{со о} г- со TF 05 co in £ bJOо т*Н1-Н <N г*Н ł-H <м ł-H CSJ (М <N ł-H ł-H 1-H ł-H esi 1 >»Ъ X! 40 о ш • w* _{fi in о} _{in о} 0) in ^н 0) in o fll m o rjł bO гф 00со t> со со fi 1> со 00 > tr- 00 00 co ₀₀ 3 05 05 О) о> 05 05 r t 05 05 05 > О) 05 05 05 05 05 r*H à ł-Hг ч гН СО 1-Н гН ^н 1-Н г-Но ^H ł-H ł-H ł-H 1Л 3 г2 г н1 1 1 ^н >> а тгНсо1ł-H1w< ^н£о со1 9fi 1ł-HTco rH173fiXi fi'О t4- £> со ш1> с— со о 00 03 I>- t—00 u [> c- co H _{05 о> О) N о> 05 05} _{05 05 05 нн 05 05 05} ÇU 05 05 05 (1) ₀_{) rH ^н тН} и гН ł-Hł-H _и 1^ i-Н г-н НЧł-H ł-Ht“H т-Н ł-H r*H О bJO о н->*о fu

(14)

R o z w ó j u s ł u g b y t o w y c h w c z t e r d z i e s t o l e c i u P R L 153 CO 0 0 j ? e- r- C a a n — I — I o > es 5? 2 ^ ci > +■* N 03 CJ W N *■> H w t o 03 f-» £ S s - 5i W N t> • - § 0 s S i r f co . _ « C t> H 3 t K H I fi o ^ ^ W ^ M iA z 3 O t H CU rt oo T3 o> (J O H J«S 5, i? s 5

&o g

« OT m a 5 O > „ W) ^ cm ot ® N W ^ «-. tD ■8 2 * <o £ o> 1 » a « 5 - 53 « 1 1 W £ • £ ^ ^ o> W X w 2 2 & £ £ 7 . . o « oj) - .01 «3 a K •3 £ £ 10 ■fi _coo «_{C £} ; ^ § 1 g s = &'Z. 0> M 2 ^ „ o w ~ ^ ►> u 3 OO + > O 2i X o -m ce rt ?* o c O _{D> O}w OJ 3 s -iś fi * 1 fi ot 3 3 N ca cj £ £ a g § * ». -.2 ~ ^ fi a S 3 8 .2 .2 S o N ^ 3 q :d s ° ” » rf .. t- oo ot 5 I U *_{"O c-q Tf oo} -O c- oo Ol (h '- < 'N OT OT

11 — Annales UMCS, sectio H, vol. XXI

c- O m rH ca 1oo IO ca o ca rt< 00 O rH co H rH C- o rHr f 00 CO w-4 ca in co łH o o H ca o» mO H o o IO t-1 1 1 caH rH co 00 coOi »■H to 1 1 1 o>CD00co co COco to co H t 00co <D co co tftO)o»00cao 00 00 co co «o c a CD m a»o_H oo i—1 ca o 00o O ca co i O a> •o o n «-H co 00IO rH co o> ca o in H 00 Tl<co IO 00 O) ca CDc aco co rH H o co coIO c a T u r y st y c z n e i w y -p o c z y n k o w e 1 9 7 1 — 1 9 7 5 1 9 7 6 — 19 8 0 1 9 8 1 — 1 9 8 4 O c h a r a k te r z e o s o b is ty m 1 9 7 1 — 1 9 7 5 1 9 7 6 — 1 9 8 0 1 9 8 1 — 1 9 8 4

(15)

gowego m ożna tu m ówić o całkow itej stagnacji. Przedstaw ione w yżej w ielkości obrazują śred n ie osiągnięte w całej sferze usług bytow ych, na k tó re złożyły się dużo korzystniejsze w yniki osiągnięte w gospodarce uspołecznionej niż w sektorze nie uspołecznionym . Św iadczy to o tym , iż nie b y ły widoczne jeszcze w ty m okresie efek ty nowej polityki p a ń stw a w stosunku do rzem iosła w prow adzone uchw aleniem przez S ejm P R L w dniu 8 czerw ca 1972 r. u staw y o w ykonyw aniu i organizacji rzem iosła lł.

Podsum ow ując krótk o osiągnięcia okresu lat 1971— 1975 w dziedzinie usług b ytow ych n ależy stw ierdzić, że były one dużo skrom niejsze niż w rozw oju społeczno-ekonom icznym całego k raju . Szybki w zrost docho dów pieniężnych ludności w yprzedził o 13% dynam ikę sprzedaży usług 15. U dział w yd atk ów na usługi ogółem, w ty m także na usługi bytow e, w ryn k o w y ch w y d a tk a ch ludności w ykazyw ał tendencję s p a d k o w ą 16. W rezu ltacie tego zaostrzył się d ystans m iędzy zapotrzebow aniem spo łecznym na usługi a możliwością jego zaspokojenia. N iedobór usług nie dotyczył jed y n ie usług handlow ych i o ch arak terze osobistym. Podobnie ja k w okresach poprzednich był on w iększy na teren ie wsi i m ałych o środkach m iejskich.

5. L ata 1976— 1980. Była to pięciolatka c h arak tery zu jąca się stra te g ią

in tensyw nego i selektyw nego rozw oju, ze szczególnym uw zględnieniem kom pleksu żywnościowego, m ieszkaniowego i usług dla ludności. P rzy u sta la n iu k ieru n k ó w i tem pa w zrostu usług przy jęte, że usługi pow inny w coraz w iększym stopniu w pływ ać na popraw ę w arunków życia i un o w ocześnienia s tru k tu ry spożycia ludności oraz na rozwój społeczno-go spodarczy k raju . Cel, zadania i środki system ow e przyspieszenia rozw oju usług określił rządow y program rozw oju usług i rzem iosła do 1980 roku p rz y ję ty na w spólnym posiedzeniu B iura Politycznego KC PZ PR , P re z y dium CK SD i P rezy d iu m Rządu z 2 listopada 1976 roku.17 P ro g ram ten zakładał w ysoki, bo d w u kro tn y przyrost sprzedaży usług bytow ych w la tac h 1976— 1980; w uspołecznionych jed no stkach usługow ych w skaźnik dyn am iki m iał osiągnąć 218,8%, a w rzem iośle — 194,2%. W założeniach p rzy ję to p refe re n c je dla rozw oju całej g ru p y usług bytow ych, a także usług rolniczych, tra n sp o rtu , łączności, ochrony zdrow ia i k om unalnych. W śród usług byto w ych za najw ażniejsze uznano usługi zw iązane z m iesz

14 Ogłoszona została w Dzienniku U staw nr 23 z 1972 r., poz. 164, a obow ią zyw ała od 1 stycznia 1973 r.

15 Rola usług to zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. KiW, Warszawa 1977, s. 7. 16 W. G o e t t i g : Rola usług na rynku. Roczniki IHWiU, 1978, z. 1(85), s. 29. 17 Uchw ała Sejm u PRL z 2 grudnia 1976 r. w sprawie rządowego programu rozwoju usług i rzem iosła w roku 1977 i założeń do roku 1980, Monitor Polski nr 42 z 1976 r., poz. 188.

(16)

Rozwój usług bytowych w czterdziestoleciu PRL ₁₅₅

kaniem (rem ontow o-budow lane i in stalacy jn e, m eblarsko-tapicerskie),

z n a p ra w am i tech n iczn ym i (m otoryzacyjne, n a p ra w y sp rzętu zm echani

zowanego i radio-telew izyjnego), zw iązane z w ypoczynkiem i usług i

pralnicze, w k tó ry c h p lanow any na rok 1980 w zrost sprzedaży m iał w y nieść od 203% do 287%. Za zadania p rio ry te to w e w ty c h usług ach uznano:

— zbliżenie usług do odbiorcy poprzez rozwój sieci placów ek u słu gow ych w osiedlach m iejskich i na wsi, uruchom ienie now ych p u n k tó w p rzyjęć stałych, ru ch o m y ch i a jen cy jn y ch , rozw ój n ap raw w dom u od biorcy;

— rozw ój zaplecza usługow ego m otoryzacji w w yn ik u p refe re n c ji in w e sty c y jn y ch dla m ałych stacji, upow szechnienie p racy dw uzm ianow ej, rozszerzenie usług pom ocy drogowej i stacji obsługi w ośrodkach i p rzy tra sa c h tu ry sty czn y ch ;

— w p raln ictw ie m odernizację i budow ę p raln i przem ysłow ych, o rg a n izację usług z odbiorem i dostaw ę do dom u, uru ch am ian ie sam oobsłu g ow ych zakładów i p raln i dom owych, ro zw ijan ie specjalistycznych usług chem icznego czyszczenia;

— w usługach rem o ntow o-budow lanych dalsze rozszerzenie a so rty m e n tu usług św iadczonych przez a d m in istracje osiedli m ieszkaniow ych. N ajisto tn iejsze działania, zapew niające zw iększenie podaży i do stęp ność usług, m iały polegać na dostosow aniu zaopatrzenia m ateriało w o - -technicznego do skali w zrostu zadań, kształcen iu i pozyskiw aniu k a d r dla usług, stosow aniu środków i in stru m e n tó w ekonom icznych pobudza jący ch rozwój usług. N ajw ażniejsze zm iany w dziedzinie zaopatrzenia m ateriałow ego, w stosunku do zasad dotychczas obow iązujących, polegały na w yo d ręb n ien iu w bilansach i planach m ateriałów , części zam iennych, m aszyn i urządzeń przeznaczonych na zaopatrzen ie usług oraz z fu n duszu rynkow ego m ateriałó w dla w ykonaw ców usług bytow ych dla ludności. Nowe obiekty usługow e m iały być uzyskiw ane w dw óch form ach: ze środków i w ram ach uspołecznionego bu dow nictw a m ieszkaniow ego oraz nakładów in w esty cy jn y ch i środków w łasny ch organizacji usługow ych. Na rozwój bazy technicznej usług bytow ych przeznaczono w całym pię cioleciu 12 m ld zł (łącznie ze środkam i rzem iosła). W zakresie sy stem u finansow ego u trz y m a n y został w prow adzony w lata ch ubiegłych szeroki zakres ulg i zw olnień przew idzianych w system ie podatkow ym dla je d nostek usługow ych (zw olnienie sprzedaży usług dla ludności z po d atku obrotow ego, zw olenienie lub złagodzenie p ro g resji podatku dochodowego, zryczałtow anie po d atk u dla m ałych zakładów ). R ządow y prog ram rozw oju usług i rzem iosła stw orzył ko rzy stn e w a ru n k i ekonom iczno-praw ne dzia łalności rzem iosła in dyw idualnego, co znalazło swój w y raz w pięciu ustaw ach sejm ow ych z g ru d n ia 1976 roku. T rzy z nich d otyczyły poli

(17)

156 G enow efa Sobczyk

ty k i podatkow ej ,wobec pozarolniczej gospodarki nie uspołecznionej, czw arta zaś w prow adziła zm iany w przepisach p raw n y ch z 1972 ro k u o w yk on y w an iu i organizacji rzem iosła; piąta n atom iast rozszerzyła za k res ubezpieczeń społecznych 18.

P re fe re n c y jn a polityka p ań stw a wobec rzem iosła zapew niła w iększą in te n sy fik a cję działalności usługow ej tego sek tora niż gospodarki uspo łecznionej. W artość u sług byto w y ch św iadczonych przez rzem iosło była w 1980 rok u wyższa o 96,5% w stosunku do 1976, podczas gdy w je d n o stk ach gospodarki uspołecznionej ty lk o o niespełna 70%. Udział rzem io sła w sprzedaży ogółem usług zw iększył się w ty m okresie z 4 3 % do 46,3%. Liczba zakładów usługow ych pow iększyła się o 31,6 tys., z tego rzem ieślniczych — 19,8 tys. (tab. 1). N ieko rzy stn y m zjaw iskiem w dzie dzinie dostępności usług był spadek — o kilkanaście pro cen t — liczby p u nktów przyjęć i p u n k tó w św iadczenia usług. Z atru d n ien ie w e w szy stkich jed n o stk ach św iadczących usługi bytow e dla ludności było wyższe w 1980 ro k u o 20,6% w p orów naniu z 1976, zaś w gospodarce n ie uspo łecznionej o 21,8% (tab. 2 i rys. 1). Ta rela ty w n ie w ysoka dyn am ik a w zrostu zatru d n ie n ia była jed n a k niższa od kieru n k o w y ch założeń p ro g ram u rozw oju usług i rzem iosła do 1980 ro ku (w rzem iośle np. liczba zatru d n io n y ch osób m iała zw iększyć się aż o 40% w stosunku do 1976). N ajw iększe efek ty w zakresie rozw oju p o ten cjału usługow ego osiągnięto

w usługach budow lan y ch i tu ry styczno-w ypoczynkow ych. Św iadczą

o ty m także w skaźniki w zrostu liczby placów ek usługow ych i z a tru d n io n y ch w usługach b y to w y ch p rzy p ad ający ch na 10 tys. m ieszkańców (tab. 3). Stosunkow o m ały postęp w zakresie dostępności dotyczył g ru p y usług przem ysłow ych, w k tó ry c h ilość placów ek usługow ych w przeli czeniu n a 10 tys. ludności zw iększyła się w om aw ianym okresie zaledw ie o jedną, n atom iast podobny w skaźnik w za tru d n ie n iu z 58,5 osób w zrósł do 69,6 osób. W yższa d y nam ik a w zrostu zatru d n ie n ia niż sieci placów ek usługow ych we w szystkich g ru p ac h usług b ytow ych św iadczy o zw ięk szeniu zdolności usługow ej poprzez w zm ocnienie kadrow e istniejący ch do tychczas jed n o stek usługow ych, z drugiej stro n y oznaczało to znikom ą po praw ę w dziedzinie dostępności w ielu rodzajów usług o podstaw ow ym ch a ra k te rz e dla obsługi ludności. N iedobór sieci uspołecznionych placów ek usługow ych oceniano w k ra ju pod koniec la t siedem dziesiątych na ok. 40 tys., co stanow iło połowę liczby fu n k cjo n u jąc y c h je d n o s te k 1#. P e łn e w yko rzy stan ie zdolności usługow ych ty c h zakładów u tru d n ia ły d o d a

t-18 M. R y l k e : N ow e in stru m e n ty praw ne w dziedzinie rozw oju rzemiosła. „Państwo i Praw o” 1977, z. 5, s. 42—54.

19 C. N i e w a d z i : U słu gow y wariant m odelu konsumpcji. „Życie Gospodar cze” 1980, 36.

(18)

T a b. 3. P la c ó w k i usługowe i za tr u d n ie n ie w u sł u g a ch by to w y ch na 10 tys. lu d n o śc i w la ta ch 1 97 0 — 1 9 8 4 Se rv ice cen ter s an d e m p lo y m e n t in serv ices co nc erning li v in g co n d iti on s in 1 9 70 — 1 9 8 4 R o z w ó j u s ł u g b y t o w y c h w c z t e r d z i e s t o l e c i u P R L ₁₅₇ Źródło: ob liczenia w ła sne na p o d st a w ie : U sł u g i dl a lu d n o śc i 1 9 7 6 , „S tat yst yk a P o ls k i” nr 80 , G U S, W ar sz aw a 19 76 , s. 5 4 — 5 7 ; U sł u g i dl a lu d n o śc i 1 9 8 1 , „ M a te ria ły S ta ty st y c z n e ” nr 6, G U S W ar sza wa 19 81 , s. 45 — 47 ; R o cz n ik S ta ty st y cz n y 19 85 , s. 3 8 9 , ta b . 5/ 58 6. 1 9 8 4 1 7 0 ,3 | 7 9 ,6 4 0 ,5 *H o" lO~ H rH 28 ,1 ie n ie p r a c o w n ik ó w v o w y ch na 10 ty s. lu d n o śc i O co 05 1 3 5 ,1 ! 6 9 ,6 2 8 ,4 ₀,2 5 ,6 1 0 ,9 1 6 ,0 iO ic CO COTł< IO r* P-.5 73 -*j ₃ to U Tl r t o , N ^ r-O) H co o tH 00 lO C<1H o IO O lO»-H o o co o N N O) H 00 a> m ^Hcoo 00rH 00 a> H o co cq 00 l> N o> coICcocsjo N ł-H co \A o H O 00 o> H [>H _com co H i us ługowe n i lu d n o śc i ic cococot>ł-H<N (M rH co iO m t> O W o IO $ O) tH O* m eqcoco<Nco o co -o o

r

i

0 .

o Oi 00 tHOco m Oi ł-H lO c^co ^r-Hh <N co G ru p a r o d z a jo w a u sł u g gó łe m u sł u g i yt ow e dl a lu d n o śc i P r z e m y sło w e | B u d o w la n e H a n d lo w e P r a ln ic z e Tu ry st y c zn e i w y p o c z y n k o w e O c h a r a k te r z e o so b is ty m O X!

(19)

kowo b rak i określo nych kom ponentów procesu usługow ego (m ateriałów , części zam iennych, kadr). N iew ystarczająca podaż w* stosunku do p o p y tu w y stępo w ała w zasadzie we w szystkich podstaw ow ych rodzajach usług b yto w ych. Pod koniec la t siedem dziesiątych oceniano, że stopień p o k ry cia zapotrzebow ania w ynosił na p rzy k ład na usługi kraw ieckie ok. 70— 80% , k u śn iersk ie — 60% , m otoryzacyjne — 75% p rzeciętnie w roku, a w sezonie zaledw ie 50% . P rzejaw am i większego popytu na usługi od m ożliw ości jego zaspokojenia było m. in.: nieprzyjm ow anie n ie k tó ry ch zleceń lu b nad m iern e w ydłu żan ie term in ó w ich realizacji, nieodpow iednia jakość św iadczenia, w ystępow anie w ykonaw ców nie rejestro w an y ch , w y m uszona sam oobsługa.

L a ta siedem dziesiąte m ożna nazw ać okresem utraco n y ch szans roz w iązania problem u usług w naszym k ra ju . Nie w ykorzystano bow iem w ty m celu w yjątkow o w ysokiego — zwłaszcza w pierw szej pięciolatce — tem p a w zrostu gospodarczego i spożycia rynkow ego oraz k orzystnego k li

m a tu dla rozw oju uspołecznionej i nie uspołecznionej działalności

usługow ej.

6. Okres po 1980 roku. W o statnich latach zachodziły na ry n k u usług

b y to w y ch istotne przeob rażen ia spow odow ane zm ianą system u fu n k cjon o w an ia jed n o stek usługow ych w zw iązku z w prow adzaną refo rm ą gospo darczą, sy tu a c ją pieniężno-rynkow ą i zaopatrzeniow ą przedsiębiorstw . U zy sk ana sam odzielność przedsiębiorstw w zakresie u stalan ia cen na usług i została w y k o rzy stan a dla popraw y opłacalności prow adzenia tej działalności — uprzednio niem al pow szechnie przynoszącej stra ty . Na znaczny w zrost cen usług złożyła się rów nież bieżąca podw yżka kosztów św iadczenia usług. Jednocześnie ograniczeniu uległa siła nabyw cza lu d ności oraz poten cjał usługow y na sk u tek tru dn ości gospodarczych. W la ta c h 1981— 1983 liczba uspołecznionych placów ek usługow ych zm niejszyła się o ok. 15 tys. (tj. o 18% w porów naniu z rokiem 1980), a zatru d n ie n ie w jed n o stk ach gospodarki uspołecznionej spadło o ponad 56 tys. osób, w ty m w sam ych tylk o jed n o stk ach spółdzielczych o 52 tys. osób. L ikw i d acji uległy przede w szystkim najsłabsze ekonom icznie i technicznie je d n o stk i usługow e, a zwłaszcza m ałe zakłady spółdzielcze działające na zasadzie zryczałtow anego ro zrachunku. W ty m sam ym czasie w rzem iośle m iało m iejsce znaczne ożyw ienie działalności usługow ej; liczba zak ła

dów rzem ieślniczych św iadczących usługi bytow e zw iększyła się

o 31,3 tys., a z a tru d n ie n ie wzrosło o 54,1 tys. osób (tab .l). W u jęciu glob alny m podaż usług bytow y ch uległa jed n a k obniżeniu, gdyż zakład y rzem ieślnicze — w poró w n an iu z uspołecznionym i — są m ałym i i n a ogół gorzej w yposażonym i technicznie jednostkam i.

W w y n ik u znacznych uby tk ó w p o tencjału usługow ego, a także braków w zakresie zaopatrzen ia w m ate ria ły i części zam ienne oraz spadku