Ekonomiczna ocena produkcji chmielarskiej w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych makroregionu środkowo-wschodniego

Anna Jargiełło

Ekonomiczna ocena produkcji

chmielarskiej w rolniczych

spółdzielniach produkcyjnych

makroregionu

środkowo-wschodniego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 26, 255-261

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V I, 18 SECTIO H 1992

In stytu t E k on om iki i O rganizacji R olnictw a Akadem ia R olnicza w L u b lin ie

A n n a J A R G I E Ł Ł O

Ekonomiczna ocena produkcji chmielarskiej w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych makroregionu

środkowo-wschodniego

A n Econom ic E stim ation of th e Hop P roduction in A gricultural P rod u ctive C o-O p eratives in th e C entral-E astern M acro-R egion

Chmiel — jako roślina specjalna — nie jest związany bezpośrednio z up raw ą innych roślin bądź chowem zw ierząt (poza obornikiem), gdyż nie stanow i surow ca do w ytw arzania innych produktów w gospodarstwie. Jednakże trw ałość plantacji, wysokie koszty założenia oraz koszty in w esty­ cji tow arzyszących powodują, że podm iot gospodarujący m a narzucony ściśle określony kieru n ek produkcji rolniczej na wiele lat.

W ieloletnie zaangażowanie k apitału oraz w ym agania w odniesieniu do siły roboczej, w pływ ają w poważnym stopniu na ekonomikę i organizację jednostki. W yniki p ro dukcyjne i ekonomiczne u praw y chm ielu decy dują w pow ażnym stopniu o w yniku finansow ym gospodarstw a jako całości. W zględy te uzasadniają konieczność podejm ow ania szczegółowych badań nad ekonom iką i organizacją upraw y tej rośliny.

UW AG I METODYCZNE

Przedm iotem licznych publikacji dotyczących produkcji chm ielarskiej są przede w szystkim zagadnienia hodowli, upraw y oraz m echanizacji pro­ cesu technologicznego. Zagadnienie ekonomiki i organizacji tej gałęzi pro­ dukcji podejm ow ane jest przez nielicznych autoró w. 1

1 Z. J e ż o w s k i : Ko sz ty p r o d u k c j i c h m ie lu w gospo da rs twach i n d y w i d u a l ­ n y c h i p a ń s tw o w y c h . Studia i M ateriały z. 376, IER, W arszaw a 1973; M. L o r e n c o- w i c z, A. J a r g i e ł ł o : K o sz ty i oplacahiość p r o d u k c j i c h m i e l u w gospo da rs twach

256 A nna J a rg iełło

Celem przeprow adzonych badań jest analiza czynników w zrostu w a r­ tości produkcji chm ielu oraz ocena tej gałęzi produkcyjnej na tle całego przedsiębiorstw a, ze szczególnym uw zględnieniem w pływ u u p raw y tej rośliny na produkcję tow arow ą przedsiębiorstw a.

Dane liczbowe zebrano w dw unastu rolniczych spółdzielniach produk­ cyjnych w M akroregionie Środkow o-W schodnim za okres sześciu kolejnych lat, tj. od 1983 do 1989 roku. Są to następu jące obiekty: Brzezice, Brzo­ zowa Gać, Drzewce, Pilaszkow ice, P io traw in , Różanka, Siedliska, Spiczyn, W ola Przybysław ska, Zamość, Żm udź i Żulice. B adaniam i objęto w szystkie rolnicze spółdzielnie produ k cy jne up raw iające chmiel. Źródłem m ate ria ­ łów była prow adzona ew idencja gospodarcza i finansow a oraz spraw ozdaw ­ czość. D ane dotyczące produkcji chm ielarskiej uzupełniono inform acjam i uzyskanym i w Dziale K on trak tacji U praw y i S kupu Chm ielu Lubelskich Zakładów Piw ow arskich.

W pracy w ykorzystano tabelaryczno-opisow e m etody prezentow ania w yników poszczególnych lat, zaś średnie obliczono jako średnie ważone. A nalizę związków i zależności m iędzy w artością produkcji chm ielu a w iel­ kością plonu i jego jakością przeprow adzono m etodą kolejnych podstaw ień, a zwłaszcza podstaw ień łańcuchow ych oraz m etodą różnicow ania. 2 W celu

przeanalizow ania prezen to w any ch wielkości oraz zależności zachodzących pom iędzy nim i podzielono badane obiekty na 4 gru py w przedziałach w a r­ tości produkcji tow arow ej chm ielu na 1 ha plan tacji: poniżej 350 tys. zł, 350—450 tys. zł, 450— 550 tys. zł oraz powyżej 550 tys. zł. Do gru p y p ierw ­ szej i trzeciej zakw alifikow ano po trzy, do drugiej — cztery oraz do czw artej — dw a obiekty.

C H A R A K T E R Y STY K A B A D A N Y C H PLA N TA C JI CHM IELU

M akroregion środkow o-w schodni c h arak tery zu je się najw iększą w k ra ­ ju pow ierzchnią u p raw y chm ielu — 75%, dostarczając blisko 80% zbiorów. D uża k oncentracja up raw y na ty m obszarze w ynika z korzystnych w a ru n ­ ków klim atycznych i glebow ych, z głęboko sięgających tradycji, jak rów -i n d y w -i d u a l n y c h . I n t e n s y f -i k a c j a u p r a w y c h m -i e l u na p r z y k ł a d z -i e w o j . za mojs k-iego.

M ateriały k on feren cji n a u k o w ej. Z am ość 1979; A. J a r g i e ł ł o : E k o n o m ic z n e a s p e k ­ t y p r o d u k c j i c h m ie lu . „R olnik” D w u ty g o d n ik P lan tatorów , 1990, 5; T. Z a o r s k i : C h m iela rstw o na św iecie. ,,R o ln ik ” D w u ty g o d n ik P lan tatorów , 1990, 19.

2 L. B e d n a r s k i : A n a l i z a f i n a n s o w a w p rze d s ię b io rs tw ie p r z e m y s ł o w y m .

PW E, W arszaw a 1987; M. L o r e n c o w i c z , A. B a r a n , A. J a r g i e ł ł o : A n a l i z a e k o n o m ic z n a p r o d u k c j i c h m i e l a r s k i e j w p a ń s t w o w y c h i spó łdzielc zy ch g ospo da r­ s tw a c h ro ln y c h . Prace Z akładu U p ra w y i H odow li C hm ielu. IUNG , R /l 14, P u ła w y 1976.

nież z większych — w porów naniu z innymi regionami — zasobów siły roboczej.

Pow ierzchnia upraw y chmielu w badanej reprezentacji gospodarstw stanow i blisko 56% areału upraw ianego w Polsce przez sektor spółdzielczy w analizow anym okresie. Na sektor spółdzielczy i państw ow y przypada po około 6% areału upraw y chmielu, w ytw arzając nieco poniżej 5,5% surowca.

A zatem produkcyjność z jednostki powierzchni jest niższa od średniej k ra ­ jow ej.

W rozpatryw anych obiektach upraw a chmielu jest jed ną z prow adzo­ nych gałęzi produkcji rolniczej. Łączna powierzchnia upraw y tej rośliny o bjętej badaniam i wynosi 508,8 ha, w tym 495,0 ha stanow i plantacje w pełni owocujące. Średnia wielkość plantacji wynosi 7,0 ha, od 2,0 ha w Woli Przybysław skiej do 13,5 ha w Żulicach. Udział chm ielu w grun ­ tach ornych wynosi 4,3%, zaw ierając się od 1,3% w Spiczynie do 11,4% w Żmudzi, natom iast w użytkach rolniczych stanowi średnio 4,0% (od 1,1% w Spiczynie do 9,9% w Siedliskach) oraz 3,1% powierzchni ogólnej (od 1,0%

rów nież w Spiczynie do 7,8% w Żulicach).

Chm ielniki założone są na glebach brunatnych i bielicowych w ytw orzo­ nych z lessu, należących do II, Ilia i Illb klasy bonitacyjnej. Najczęściej stosow anym system em prow adzenia roślin był system w idełkow y, oprócz niego stosow ano parasolow y i szpalerowy. Badane plantacje zakałdano w różnych latach, średni w iek wyniósł 16 lat.

Zabiegi agrotechniczne i chrony roślin prowadzi się przy użyciu m a­ szyn i narzędzi zagregatow anych z ciągnikiem. O dkopyw anie i cięcie karp (w około 60%), zawieszanie przewodników, naprow adzanie roślin na prze­ w odniki oraz pasynkow anie (około 50%) w ykonuje się ręcznie. Z kolei ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami prowadzona jest na bieżąco przy użyciu krajow ych uniw ersalnych oraz im portow anych opryskiw aczy o w ysokich param etrach technicznych. W ciągu okresu w egetacyjnego w y­ konuje się przeciętnie 6—9 oprysków ochrony roślin.

Potrzeby pokarm ow e i dawki nawożenia m ineralnego ustala się każde­ go ro k u na podstaw ie analiz próbek glebowych. Obornik stosow any jest na plan tacjach jesienią, co dwa lata, w ilości 30—40 t/ha, jako zabieg w prow adzający m akro- i m ikroelem enty, a przede wszystkim popraw iający własności fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby.

Zbiór szyszek chmielowych odbywa się nowoczesnymi m aszynam i do zbioru produkcji belgijskiej, zachodnioniemieckiej i polskiej, co zapew nia zbiór surow ca w term inie optym alnym (w obiekcie Spiczyn zbiór ręczny). N atom iast suszenie uzyskanego surowca przeprow adza się w suszarniach taśm ow ych oraz wieżowych jedno- i dwukom orowych.

258 A nna Jargiełło

W analizow anym okresie badane gospodarstw a uzyskały średnio plon w wysokości 8,5 dt/ha, najw yższy osiągnął obiekt w Żulicach (15,0 dt/ha), zaś najniższy w Woli Przybysław skiej (4,0 dt/ha).

W Y NIK I BA D A Ń

W yniki osiągnięte przez poszczególne g rupy spółdzielni w skazują na dodatnią współzależność m iędzy wielkością plonu a jakością szyszek chm ie­ lowych (tab. 1). W m iarę w zrostu plonu z ha rośnie jakość surow ca w y ­ rażona procentow ym udziałem klasy I i II oraz III w ogólnym zbiorze i uzyskaną przeciętną ceną sprzedaży. W grupie pierw szej przy plonie 5,4 dt z ha udział klasy I i II w ogólnej ilości surow ca stanow i 74,8%, zaś kla­ sy III 24,6%, gdy w najw yższej grupie o plonie 13,4 dt z ha klasa I i II sta ­ nowi 91,2%. a III tylko 8,8%. W grupie obiektów o w artości produkcji

chm ielu n a 1 ha powyżej 450 tys. (tj. grupa III i IV) nie w ystępu je w ogóle

czw arta jakościowa klasa surow ca. N iew ątpliw ie wiąże się to z w pływ em odpow iedniej agrotechniki, dzięki której uzyskuje się wyższe plony i w yż­ szą jakość surowca. Pierw sza g rup a plantacji przy najniższym plonie 5,4 d t z ha uzyskała stosunkow o wysoką jakość szyszek. Na tak dużą obniżkę plonu w tej g rupie m iało w pływ ogrom ne nasilenie m szycy chm ielow ej w roku 1985 (plon poniżej 3 dt/ha).

A nalizę w pływ u czynników w zrostu w artości produkcji tow arow ej chm ielu na 1 ha plantacji zaprezentow ano w tab. 2 i 3. P rzy ro st w artości produkcji uzyskany dzięki zwiększeniu plonu wynosił od 16,7 do 47,25% w artości produkcji, co odpowiada średnio 140 662 zł/ha plantacji. Z kolei przy ro st w artości produkcji w kolejnych badanych grupach spow odow any lepszą jakością w ynosił od 5850 zł/ha do 28 890 zł/ha, czyli od 1,40 do 11,01%. N atom iast działanie obydw u czynników łącznie pow oduje w zrost wartości produkcji od 975 zł/ha do 12 840 zł/ha chm ielnika, a więc od 0,23

Tab. 1. W artość produkcji i plony z I ha plantacji chm ielu oraz jak ość surow ca i średnia cena skupu (średnie sześcioletn ie)

T he production v a lu e and the yield s from lh a p lan tation of hop production, th e q u a lity of th e stock, and th e average price of purchase (m ean figu res from 6 years)

Grupa o b iek tó w o w a rto ści produkcji ch m ielu na 1 ha plantacji W artość produkcji zł/ha P lon w dt/ha Średnia cena sk u - _ Jakość su row ca w g k las % pu zł/kg _{I i II III} I. do 350 tys. zł 262 440 5,4 486 74,8 24,6 II. 350— 450 tys. zł 420 800 7,8 540 64,2 15,0 III. 450— 550 tys. zł 497 770 9»1 547 83,5 16,5 IV. p o w . 550 tys. zł 754 420 13,4 563 91,2 8,8 Ś red n ia zbiorow ości 531 698 8,5 549 82,5 17,1

Tab. 2. A n aliza czyn n ik ów w zrostu w artości produkcji tow arow ej chm ielu na 1 ha plantacji

A n an a ly sis of th e factors of goods valu e increase — production of hop per 1 ha plantation

Lp. W yszczególnienie

O biekty o w artości produkcji tow arow ej chm ielu w tys. zł na 1 ha p lan tacji do 350 350—450 450—550 pow . 550 1. _Qi 5,4 7,8 9,1 13,4 Z. Pi 48 000 53 950 54 700 56 300 3. ' Pi 262 440 420 810 497 770 754 420 4. Aq — 2,4 1,3 4,3 5. Ap — 5 350 750 1 600 6. Aq • p0 — 1116 640 70135 235 210 7. Qo'Ap — 28 890 5 850 14 560 8. Aq0 • Ap — 12 840 975 6 880 9. q r P i - q o P o — 158 370 76 960 256 650 q Ł — plon chm ielu danej grupy w dt z ha,

Pi — przeciętna cena su row ca w danej grupie w zł/dt, qc — plon chm ielu grupy poprzedzającej grupę badaną, p0 — cena chm ielu grupy poprzedzającej badaną, Aq — przyrost plonu w porów naniu z grupą poprzednią, Ap — przyrost ceny w porów naniu z grupą poprzednią,

Aq ■ Po — przyrost w artości produkcji chm ielu w zł/ha p lan tacji sp o w o d o w a n y w zrostem plonu,

q0 ■ Ap — przyrost w artości produkcji chm ielu w zl/ha p lan tacji sp o w o d o w a n y w zrostem jakości,

Aq ■ Ap — przyrost w artości produkcji chm ielu w zl/ha plantacji sp o w o d o w a n y przez obydw a czyn n ik i łącznie qt • p j—q0 • p0 =A q • P 6 + q 0 ‘ A p+A q • Ap.

do 4,89% w artości produkcji grupy poprzedzającej badaną. Ogółem każda n astęp na grup a gospodarstw osiągnęła wzrost wartości produkcji o 18,30— 60,34%, czyli od 76 960 zł/ha do 256 650 zł/ha.

Procentow a stru k tu ra wzrostu wartości produkcji uzyskana dzięki po­ szczególnym czynnikom wynosi:

— w zrost plonu 73,65—91,65%,

— w zrost jakości surowca 5,67— 18,24%,

— działanie obydwu czynników łącznie 1,27—8,11%.

Z kolei sum aryczny przyrost analizowanej produkcji w kolejnych g ru ­ pach w stosunku do grupy pierwszej wynosi 60,34%; 29,32% i 97,79%. Z ustalonych wielkości na zwiększenie z ty tu łu w zrostu plonu przypada odpow iednio: 44,44%; 26,72% oraz 89,62%, z powodu lepszej jakości su row ­ ca 11,01%; 2,23% i 5,55%, zaś łączne działanie obydw u czynników 4,89%; 0,37% oraz 2,62% w odniesieniu do wartości produkcji chm ielu osiąganej przez spółdzielnie grupy pierwszej. Plantacje grupy czw artej w stosunku do pierw szej uzyskały średnio w badanym okresie wyższą w artość pro ­ dukcji dzięki w iększem u plonowi o 388 800 zł/ha, lepszej jakości surow ca

260 A nna Jargiełło

Tab. 3. Struktura czyn n ik ów w zrostu w artości produkcji tow arow ej w zł/ha plantacji

The stru ctu re o f th e factors of goods production valu e in crea se in zloty/h a p lan tation

W yszczególnienie W skaźniki łań cu ch ow e w grupach II : I III : II IV : III 1. S u m aryczn y przyrost w artości produkcji to w a r o w e j: w zł/ha 158 370 76 960 256 650 w % 60,34 18,30 51,56 2. Z t ego przypada na

przyrost z tytu łu :

— w zrostu plonu zł U 6 640 70 135 235 210

% 44,44 16,67 47,25 — w zrostu ceny

dzięki w y ższej jakości surow ca:

zł 28 890 5 850 14 560 % 11,01 1,40 2,93 — łączn ego działania w zrostu plonu i w zrostu jakości: zł 12 840 975 6 880 % 4,89 0,23 1,38

o 41 580 zł/ha oraz o 61 600 zł/ha dzięki łącznem u działaniu obydw u czyn­ ników, któ ry ch nie można w yrazić oddzielnie, zaś całkow ity przyrost om a­ w ianych w artości w yniósł 491 980 zł/ha plantacji, przy zwiększeniu plonu blisko 2,5-krotnym , tj. o 8 , 0 dt/ha.

W stępna analiza w pływ u plantacji chm ielu na produkcję tow arow ą w ykazała, że u praw a tej rośliny powodowała w zrost w artości produkcji gospodarstw a w porów naniu z modelem bez chmielu. P rzyrost wartości om aw ianej produkcji osiągnięty poprzez upraw ę chm ielu w ynosi od 10 360 zł/ha w Pilaszkowicach do 127 310 zł/ha w Żulicach.

W tabeli 4 dokonano pogrupow ania plantacji w poszczególnych obiek­ tac h wg procentow ego udziału wartości produkcji chm ielu w tow arow ej produkcji roślinnej. Badane obiekty zostały podzielone na cztery grupy: pierw sza o udziale chm ielu do 2 0 % w artości produkcji roślinnej, druga

20— 40%, trzecia 40— 60% i czw arta powyżej 60%.

We w szystkich badanych spółdzielniach upraw a chm ielu powodowała w zrost w artości tow arow ej produkcji gospodarstw a w porów naniu z mo­ delem bez chm ielu. P rzyrost produkcji tow arow ej na 1 ha użytków rolni­ czych uzyskany dzięki upraw ie chm ielu zaw iera się od 12 580 zł do 125 850 zł. Wielkość tego przyrostu zależy od: wielkości plantacji i jej pro­ centow ego udziału w użytkach rolniczych, wysokości plonu, jakości surow ­ ca oraz od relacji pom iędzy w artością produkcji chm ielu na 1 ha plantacji

Tab. 4. W skaźniiki produkcji chm ielarskiej (średnie sześcioletn ie) T he in d exes of hop production (m ean figures from 6 years)

P rzyrost produkcji tow arow ej na 1 ha P ow . UR uzyskanej dzięki g , plantacji upraw ie chm ielu *» 2 chm ielu --- — --- 75 w ^ w % UR % prod. <« g m c j~ zł tow . rośl. § 3 -2 i ï bez chm ielu ° ^ 73 1. do 20% 14,2 1*2 12 580 12,5 472 5,0 2. 20— 40% 30,4 54,6 4,2 25 830 27,3 528 8,4 3. 40— 60% 5,7 75 960 49,8 540 1Q,4 4. paw. 60% 67,3 9,9 125 850 62,3 572 12,3

1. Przeprow adzone badania potw ierdzają znaną prawidłowość, że w m ia­ rę w zrostu plonu polepsza się jakość szyszek chmielowych, a tym sam ym w zrasta w artość produkcji na 1 ha plantacji.

2. Obserw ow ane zjawisko przyrostu produkcji towarow ej gospodarstw uzyskiw ane dzięki produkcji chm ielu (w porów naniu z modelem bez chm ielu) świadczy o tym, że produktyw ność chmielu przewyższa prze­ ciętną produktyw ność produkcji roślinnej, a tym samym prowadzi do zwię­ kszenia produktyw ności ziemi w przedsiębiorstwie.

3. Z uwagi na fakt, że w dotychczasowym piśm iennictw ie naukow ym nie poświęcono wiele m iejsca zagadnieniom ekonomiki produkcji chm ielu prow adzenie dalszych badań w tym zakresie jest wskazane i uzasadnione.

P rezentow any w pracy tok postępowania może być przydatny jako sposób przeprow adzenia rachunku ekonomicznego tej gałęzi produkcji.

S U MMA R Y

T he purpose of the paper is to an alyze and estim ate the branches of hop pro­ d u ction again st th e w h ole farm background, w ith special regard to the effe c t of th is p la n t’s cu ltiv a tio n on the output of a unit. The studies covered all agricu ltu ral p roduction of co -op eratives grow ing hop. A com parison of the resu lts ach ieved by p articu lar objects points to a p ositive relation betw een the size of th e yield and th e q u a lity o f hop. The hop cu ltivation in th e studied units caused a considerable in ­ crea se of the valu e of the farm ’s output as com pared w ith th e m odel w ith o u t hop. S p ó łd zieln ie w g % w produkcja udziału chm ielu roślinnej Produkcja chm ielu w % prod, tow arow ej roślinnej