Barbara Niezabitowska-Wiśniewska
Kompleks osadniczy w Ułowię, powiat tomaszowski
- wstępne podsumowanie sześcioletnich badań wykopaliskowych
W 2007 r. m in ęło sześć lat o d rozpoczęcia zakrojonych na szeroką skalę b ad a ń w ykopaliskow ych p ro w a d zo nych w obrębie kom p lek su osadniczego, zlokalizo w anego w lasach w sąsiedztw ie w si U łów (gm. T om a szów Lubelski, pow. tom aszow ski, woj. lubelskie), leżącej n a obszarze R oztocza Środkow ego. Czas więc n a w stępne ich p o d su m o w an ie, k tó re dotyczy je d y nie ogólnych w niosków i spostrzeżeń dokon an y ch w trakcie p rac w ykopaliskow ych. O g ro m n a ilość p o zyskanych m ateriałó w zabytkow ych oraz o graniczone ra m y tego arty k u łu nie pozw alają bo w iem jeszcze na p e łn ą publikację źródeł. B adania archeologiczne p r o w a d z o n e w U low ie p rzy n io sły zaskakujące rezultaty, z n a czn ie uzupełniając stan naszej w iedzy i rzutując na sp o só b p o jm o w a n ia sytuacji, jak a m iała m iejsce na te re n ach p o łu d n io w o -w sc h o d n iej Lubelszczyzny w p ó źn y m okresie rzym skim i w okresie w ędrów ek ludów , b ez p o śre d n io p rz e d pojaw ieniem się n a tych teren ach Słow ian (B. N iezabitow ska 2002; 2003a; 2003b; 2004; 2005a; 2005b; 2007a; 2007b; w d ru k u ). H isto ria o d krycia k om pleksu osadniczego w U low ie1, jak i sam e w ykopaliska już o d sw ojego p o czątk u b u d ziły duże zainteresow anie środow iska archeologicz n eg o , o czym świadczy chociażby fakt um ieszczenia zab y tk ó w z tzw. „kolekcji ulow skiej” w 2003 r. n a w y staw ie Die Vandalen. Die Könige - die Eliten - die Krie
ger - die H andwerker w Bevern w N iem czech (B.
Nie-1 H istoria odkrycia stanow isk w Ulowie, jak i tzw. „kolekcja ulowska” doczekały się już obszernego i szczegółowego o m ó wienia, stąd też zagadnienia te zostaną tu św iadom ie p o m in ię te (por. B. N iezabitow ska 2002; 2003b, s. 79-80; 2005a, s. 111; 2005b, s. 85-86, ryc. 5, 6; J. Bagińska, B. Niezabitowska 2003; 2004; A. Kokowski 2003a, s. 14-15; 2003b, s. 17-18, 29; 2005a, s. 530-531; 2005b, s. 167, ryc. 2: c, g-k; 3: d-f; 2005c, s. 42-43, ryc. 22-23; 2007a, s. 28-30, ryc. 3; 2007b, s. 223, ryc. 98; B. Niezabi tow ska-W iśniewska 2007b, s. 5, fot. 4-13, ryc. 2-4).
zabitow ska 2003a; J. Bagińska, B. N iezabitow ska 2003) oraz w 2004 r. n a w ystaw ie W andalowie - strażnicy
bursztynowego szlaku w P aństw ow ym M uzeu m A r
cheologicznym w W arszaw ie (B. N iezabitow ska 2004; J. Bagińska, B, N iezabitow ska 2004). W 2007 r., w pięć lat o d m o m e n tu rozpoczęcia system atycznych b ad ań w ykopaliskow ych, d o k o n a n e ta m o d k ry cia zaow oco w ały p o n a d to sam o d zieln ą w ystaw ą Ułów - tajemnica
starożytnego Roztocza, zo rganizow aną przez In sty tu t
A rcheologii UM CS oraz M uzeu m UM CS w Lublinie, przeniesionej następ n ie do M uzeu m R egionalnego im. dr. Janusza P etera w Tom aszow ie Lubelskim . W ysta wie tej tow arzyszył p o p u la rn o -n a u k o w y katalog, p o d takim sam ym ty tu łem (B. N iezabitow ska-W iś niew ska 2007b; T. W iśniew ski 2007). W yniki b ad ań w U low ie stały się też p retek stem do zorganizow ania przez In sty tu t A rcheologii UM CS w L ublinie m ięd zy narodow ej k onferencji naukow ej The turbulent epoch - new materials fro m the Late R om an Period and the
M igration Period, k tó ra odbyła się w K rasnobrodzie
w d n iach 18-22.09.2007 r. i p o łączo n a była ze zw ie d zan iem w sp o m n ian ej w ystaw y w M u zeu m w T om a szow ie Lubelskim oraz z w izytą blisko stu jej u c zestn i ków w sam ym U low ie (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2008). Poszczególne etapy p ra c pro w ad zo n y ch w o b rębie kom p lek su osadniczego w U low ie p rezen to w an e były p o n a d to n a szeregu krajow ych i m ię d z y n a ro d o w ych konferencji nau k o w y ch 2. W arty m o d n o to w an ia
2 M .in. Kijów (U kraina), 26-28.03.2002 r. konferencja „Су часні проблем и археології” - referat От случайной находки до археологических раскопок - на примере истории от кры т ия могильника в Ульове, вой. Люблинское (В. N iezabitowska 2002); C hełm , 9-10. 05. 2002 r. - XX konferencja spraw ozdaw cza „O dkrycia archeologiczne w Polsce środkow ow schodniej w 2001 roku” - referat Pierwszy sezon badań (prace sondażowe) na stanowisku z okresu rzymskiego w Ulowie, gm. Tomaszów
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
Ryc. 1. Ułów, pow. tomaszowski. Lokalizacja stanowisk ar cheologicznych (fragm ent mapy: Powiat Tomaszów Lubelski. W ojewództwo lubelskie, skala 1 :2 5 000. Wydawca - Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1965). Fig. 1. Ułów, Tomaszów Lubelski district. Location o f the sites (fragm ent o f map o f th e Tomaszów Lubelski. Lublin voivod- ship, scale 1: 25 000, published by Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego], Warszawa 1965).
w ydaje się rów nież fakt p o d jęcia w sp ó łp racy z In sty tu te m N au k o Z iem i U M CS w Lublinie, m ającej n a celu o d tw o rz en ie środow iska n a tu ra ln eg o w rejonie
bełski (B. Niezabitowska 2003b; 2005a); Chełm , 14-17.05.2003 r. - XXI konferencja sprawozdawcza „Badania A rcheologiczne n a Lubelszczyźnie, W ołyniu i Polesiu w roku 2002” - referat Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Ulowie, stan. 3,gm. Tomaszów Lubelski; C hełm , 13-14.05.2004 r. - XXII konferen cja sprawozdaw cza „Badania A rcheologiczne na Lubelszczyź nie, Polesiu i W ołyniu w roku 2003” - referat Drugi sezon badań na stanowisku nr 3 w Ulowie, pow. Tomaszów Lubelski; Gdańsk, 24-26.11.2004 r. - konferencja „Nowe m ateriały i interpretacje. Stan dyskusji na tem at kultury wielbarskiej” - referat Cmen tarzysko gockie w Ulowie, pow. Tomaszów Lubelski (B. N iezabi tow ska 2007a); Kraków, Polska A kadem ia N auk w Krakowie - 01.2006 r. - w ykład Ułów - nowe materiały do badań nad p ó ź nym okresem rzymskim w Polsce południowo-wschodniej; Kercz (U kraina), 20-24.05.2006 r. konferencja „VII Боспорские Ч те ния. Босп ор К им м ерийский и варварский м и р в период антич ности и средневековья” - referat Элементы культур готского круга из могильника в Улове в Люблинском Вое водстве; Berlin (Niemcy), 06-08.07.2007 r. - konferencja „The N ext G eneration” - T raditionen u n d Perspektiven der archäo logischen K aiserzeitforschung in D eutschland u n d Polen re ferat Archeology - History and the Heruls (B. Niezabitowska- W iśniew ska, w druku); W arszawa, 14-16.11.2007 r. konferencja „Osobliwości obrządku pogrzebow ego - znaleziska sepulkral ne w św ietle najnow szych b adań - referat „Architektura” cmen tarzyska w Ulowie; Tula-Kulikovo Pole (Rosja), 04-08.11.2008 - konferencja „Лесная и лесостепная зоны В осточной Ев р оп ы в эпохи ри м ских в лияний и Великого переселения н ародов (этнокультурны е контакты )” - p o ster i referat Юго- Восточная Польша в позднеримское время и эпоху Великого переселения народов / The Lublin Region in the Late Roman Period and the Migration Period.
interesujących nas stan o w isk u schyłku starożytności. W yniki pierw szego etap u tej w sp ó łp racy przedstaw ili M arian H arasim iu k i in n i (2008). Pom ijając w y m iar czysto naukow y, p rzy g o d a z archeologią w U low ie m a jeszcze in n y w y m iar - n iem niej w ażny i czysto ludzki. Z aow ocow ała o n a bo w iem naw iązaniem w ielu p rzy jaźn i i znajom ości z m iejscow ą lu d n o ścią oraz życzli w ym i i serdecznym i k o n tak ta m i z przedstaw icielam i m iejscow ych władz, w ty m p rzed e w szystkim z N ad leśnictw em Tomaszów, M uzeum R egionalnym im . dr. Janusza Petera w Tom aszow ie Lubelskim oraz z U rzę d em G m iny T om aszów Lubelski. O d kilku lat arch eo lodzy tow arzyszą i w spółuczestniczą w życiu wsi, sta rając się rozbudzić w jej m ieszkańcach, głów nie tych najm łodszych, zainteresow anie historią, a właściw ie p ra h isto rią ich „m ałej O jczyzny-O jcow izny”3.
3 Badania w Ulowie zaow ocowały szeregiem p o p u lar nonaukow ych w ykładów prow adzonych zarów no dla m iesz kańców samej wsi, jak i okolicznych miejscowości: 10.2003 - Tomaszów Lubelski - w ykład pt. „O dkrycia archeologiczne w Ulowie” w ygłoszony dla U niw ersytetu Trzeciego W ieku; 15.02.2005 - organizacja spotkania z historią i gwiazdki dla dzieci w Szkole Podstawowej w Ulowie; 06.06.2005 - w spół- organizacja festynu „M oja Ojczyzna-O jcow izna. Spotkanie z historią” w Ulowie; 04.06.2005 - referat pt. „Cm entarzysko z IV і V w ieku p o C hrystusie z Ulowa” na Regionalnej Sesji H istorycznej w Tomaszowskim D om u K ultury w Tomaszowie Lubelskim; 06.2006 - w ykład w Szkole Podstawowej w U lo w ie oraz w Liceum O gólnokształcącym w Tomaszowie Lu belskim , pt. „Ułów jakiego nie znacie - kom pleks osadniczy ze schyłku starożytności”; 30.10.2007 - dwie lekcje m uzealne dla dzieci z gim nazjów w Tomaszowie Lubelskim w M uzeum R egionalnym im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim,
Kom pleks osadniczy w U low ie, pow iat tom aszow ski
Sondażow e, trzy d n io w e p race w ykopaliskow e w Ulowe p rze p ro w a d zo n o w p aźd ziern ik u 2001 r. Szeroko zakrojone b a d a n ia archeologiczne ro zp o czę to w k w ietn iu 2002 r. i to o d tej d aty przez sześć lat - do paźd ziern ik a 2007 r., w różnym sto p n iu ro z p o znano w ykopaliskow o sześć z o śm iu stanow isk a rch e ologicznych znajdujących się w obrębie k om pleksu osadniczego w okolicznym lesie. Są to stanow iska n r 3 ,6 ,7 ,8 ,9 i 10, k tó ry ch zasięgi w yznaczone zostały n a podstaw ie relacji kolekcjonerów -odkryw ców , k tó rzy jako pierw si trafili do lasów U low a oraz n a pod staw ie prospekcji terenow ej przeprow adzonej z ich udziałem (ryc. 1).
Stanowisko nr 3
Początkow o prace skupiały się w obrębie stanow iska n r 3, które okazało się być cm entarzyskiem . D o 2007 r. p rzebadano tam obszar 1973,45 m 2. Łącznie o d k ry to 176 obiektów archeologicznych4, z k tó ry ch 57 to ja m ow e g ro b y ciałopalne, a 10 lub 11 to n a jp ra w d o p o dobniej groby szkieletow e (co do in te rp reta cji trzech w dalszym ciągu nie m a pew ności). C ztery lub pięć5 sp o śró d g ro b ó w szkieletow ych było zlokalizow anych p o d n asy p am i dw óch zbadanych k u rh a n ó w k u ltu ry ceram ik i sznurow ej. K olejnych 37 obiektów tw orzyło trz y p ro sto k ą tn e n aziem n e k o n stru k cje, a 11 to zapew ne p o zo sta ło ści p o stosach pogrzebow ych. C h arak ter i fu n k cja pozostałych obiektów jest b ard z o tru d n a do
w związku z prezentow aną tam wystawą pt. „Ułów - tajem nica starożytnego Roztocza”; 13.06.2008 - organizacja pierwszego Festynu Archeologicznego w Ulowie (organizatorzy: Insty tu t Archeologii UMCS we w spółpracy ze Szkołą Podstawow ą w Ulowie, U rzędem G m iny w Tomaszowie Lubelskim, Sta rostw em Pow iatow ym w Tomaszowie Lubelskim i N adleśni ctw em Tomaszów).
4 W liczbie tej mieszczą się wszystkie obiekty określone w dokum entacji polowej jako: obiekty i groby. Początkowo, z racji na niezwykłe podobieństw o i częstą obecność m ateriału zabytkow ego, za groby uznano większość obiektów tw orzących p ro sto k ątn e konstrukcje. W m iarę postępu prac i zaznajam ia nia się ze specyfiką cmentarzyska, okazało się, iż część z nich to ślady p o słupach stanowiących elem enty ow ych naziem nych konstrukcji. Zachow ano jednak ciągłość num eracji zarów no w obrębie obiektów jak i grobów, załączając odpow iednie k o m entarze przy ich opisie.
5 W cen tru m k u rh an u n r I o dkryto jeden grób. Złożona sytuacja w obrębie nasypu kurh an u n r II i charakter o d k ry tych tam obiektów nie dają zaś stuprocentow ej pew ności czy wszystkie cztery obiekty nie będące wkopam i, a odkryte w jego centrum należy uznać za groby szkieletowe. W chwili obec nej w d ru k u znajduje się artykuł pośw ięcony obu ku rh an o m kultury ceram iki sznurowej (B. N iezabitowska-W iśniewska, T. Wiśniewski, w druku).
określenia. N iektóre z n ich najpew niej są p o zo stało ś ciam i p o paleniskach czy ogniskach, a część n ajp raw d o p o d o b n iej m a znacznie w cześniejszą ch ro n o lo g ię6. Część z tych obiektów , zlokalizow anych głów nie w za chodniej (ro zp o zn an ej sondażow o) strefie c m e n ta rzyska, zaw ierała m a teriał dato w an y na p ó ź n y okres rzym ski i/lu b okres w ędrów ek ludów. Są to w w ięk szości p o zo stało ści palen isk i tow arzyszące im u k ła dy d o łk ó w p o słupow ych. W ydaje się w ięc, iż m o ż e m y m ów ić tutaj o sw oistym „zapleczu” cm entarzyska, a p o w stan ie tych obiektów w iązać z o b rzęd am i p o grzebow ym i ta m p raktykow anym i. O d k ry to także p o n a d trzydzieści różnego rodzaju zaciem n ień lub skupisk zabytków , głów nie frag m en tó w naczyń. N aj p raw d o p o d o b n iej są to pozostałości p o zniszczonych obiektach zaró w n o z czasów fu n k cjo n o w an ia c m e n tarzyska, jak i z okresów w cześniejszych (ryc. 2).
C m entarzysko okazało się być ze w szech m ia r n ie ty p o w e i cały szereg zarejestrow anych w jego obrębie przejaw ów o b rząd k u pogrzebow ego ja k n a razie nie znajduje analogii na teren ie ziem polskich.
Jedna z najciekaw szych obserw acji w iąże się z fak tem w y stępow ania w w arstw ie h u m u su o grom nej ilo ści zabytków , niekiedy tw orzących niew ielkie sk u p i ska. S pośród p o n a d tysiąca w ydzielonych artefaktów , o d k ry ty c h w jej obrębie, zd ecydow aną w iększość sta n o w ią frag m en ty p rzeto p io n eg o szkła naczyniow ego o raz (rów nież często p rzeto p io n e) szklane paciorki. N ieco m niej licznie w ystępują p acio rk i kam ie n n e oraz zabytki m etalow e, w ty m p rzed e w szystłdm w w ięk szości brązow e fibule i sprzączki, języczkow ate okucia k o ń ca pasa oraz zaw ieszki - to p o ro w a te i w form ie skręconego brązow ego d ru tu , często z n an izan y m i szklanym i p aciorkam i. W w arstw ie tej w ystępują także gliniane przęśliki oraz b ard zo duża ilość tzw. m a te ria łu m asow ego w postaci w tórnie przepalonej ceram iki, w ty m w znacznej części w ykonanej n a kole g a rn c a r skim . D o ciekaw ych zabytków należących do ostatniej z w ym ien io n y ch g ru p należą pojedyncze frag m en ty ceram iki glazurow anej (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 13-23, ryc. 9, 10). C hoć znanych jest wiele przy k ład ó w cm entarzysk w arstw ow ych, o d k ry cie z U low a w ydaje się o d n ich odbiegać. Najbliższe ch ronologicznie cm entarzyska ty p u d o brodzieńskie- go z te re n u Śląska, o p ró cz w ystępow ania w arstw y zabytków , charakteryzuje b o w iem obecność w arstw y p rzep alo n y ch kości ludzkich (J. Szydłow ski 1974). Te ostanie nie tow arzyszą je d n a k zabytkom o d k ry ty m
6 Niestety, m ateriał zabytkow y w tych obiektach, jeśli w ogóle występuje to bardzo nielicznie i w rozdrobnionej for mie, co u tru d n ia precyzyjne przyporządkow anie ch ronolo giczne i kulturow e.
Barbara Niezabitowska-Wiśniewska
Rye. 2. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Plan centralnej i wschodniej części cmentarzyska: 1 - dołki posłupowe tworzące część zachodniej ściany konstrukcji- platformy; 2 - najmniejsza konstrukcja-platforma w momencie odkrycia; 3 - fragment makiety cmentarzyska z rekonstrukcjami naziemnych konstrukcji- platform i stosów pogrzebowych; 4 - rekonstrukcja w skali 1:1 największej z konstrukcji-platform i jednego ze stosów pogrzebowych na terenie Szkoły Podstawowej w Ulowie. Ryc. i fot. B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Fig. 2. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Plan of the central and eastern part of the cemetery: 1 - postholes forming the eastern wall of the structures- platforms; 2 - the smallest platform at the time of its discovery; 3 - fragment of a model of the cemetery with reconstructed overground platforms and funeral pyres; 4 - reconstruction of the largest platform and one of the funeral pyres (scale 1:1) on the premises of the Primary School in Ułów. Drawn and photo by B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Kom pleks osadniczy w Ulowie, pow iat tom aszow ski
4
w h u m u sie n a cm entarzysku w U low ie. Ich obecność w zdecydow anej w iększości w pły tk ich g ro b ach ciało palnych oraz czasam i już w hum usie, tu ż n a d ich s tro pam i, w ydaje się zaprzeczać założeniu, że m ogły one ulec rozkładow i. R ozprzestrzenienie zabytków w o p i sywanej w arstw ie n a dużej p rzestrzen i cm entarzyska oraz chociażby fakt, że dw ie p o łó w k i tego sam ego p a ciorka znajdow ane były p rzynajm niej w k ilk u m e tro
wej odległości o d siebie, w ydaje się zaprzeczać także tem u , że zabytki te m o g ą p o ch o d zić ze zniszczonych obiektów archeologicznych.
P odstaw ow y i najliczniejszy ty p g ro b ó w n a c m e n tarzysku w U low ie stan o w ią jam ow e g ro b y ciałopalne. W yróżnić m o żn a trzy ich p odstaw ow e typy. P ierw szy to g ro b y z du żą ilością p o zostałości sto su p o g rz e bow ego, śladow ą ilością, b ąd ź b rak iem u chw ytnych p rzep alo n y ch kości oraz b ard zo u b o g im w y p o saże niem , w zdecydow anej w iększości je d n a k jego b ra kiem . D ru g ą g ru p ę gro b ó w cechuje b ra k p o z o sta łości stosu pogrzebow ego oraz oczyszczenie z jego resztek i najpew niej przem ycie w odą p rzepalonych kości ludzkich. G roby te najczęściej są b ard zo u b o go w yposażone. Trzecią g ru p ę stan o w ią g ro b y z dużą ilością resztek stosu pogrzebow ego, w zględnie dużą ilością, często słabo p rzepalonych kości ludzkich oraz z b o g a ty m w yposażeniem . P o n ad to zauw ażalnym jest rów nież fakt um ieszczania niekiedy kości w bliżej n ie określonych p o jem n ik ach organicznych, najpew niej drew nianych, p rzed w łożeniem ich do jam y grobow ej (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 31). B ezpo śred n io p rz y k ilku gro b ach o d sło n ięto także płytkie, ow alne w zarysie i w profilu stru k tu ry , k tó re m ogły p ow stać w m iejscu, gdzie p ierw o tn ie znajdow ały się k am ien ie oznaczające ow e g ro b y n a p o w ierzch n i (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 32,33).
Z astanaw iająca jest b ard zo m ała ilość ceram iki o d kryw anej w grobach. O p ró cz g ro b u n r 87, gdzie o d k ry to n iem al w całości zachow ane naczynie (B. N ieza bitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 29, 30, ryc. 13) oraz gro b ó w n r 2 (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, ryc. 5-7) i 96, gdzie w ystąpiło po kilka silnie w tórnie p rzepalonych i o dkształconych naczyń, ich ilość n a j częściej o granicza się do kilku, bąd ź k ilk u n astu frag m entów , nie pozw alających n a o d tw o rzen ie formy. W yjątkiem jest grób n r 84, k tó ry z du żą dozą o stro ż ności u zn ać m o żn a za jed y n y o d k ry ty n a c m en ta rzy sku w U low ie grób popielnicow y. P rzepalone kości złożone były do m in iatu ro w eg o naczynia, a to z kolei p rzy k ry te zostało w y k o n an y m n a kole g arncarskim d u ż y m n aczyniem - wazą. U łożenie jej fra g m e n tó w świadczy, że najpew niej o d w ró c o n a była o n a do g ó ry d n em . F o rm a w azy w skazuje, że jest o n a w ier n y m odzw ierciedleniem w glinie to czonego naczynia d rew n ian eg o (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 34-36).
D o najciekaw szych obiektów zaliczyć m o ż n a grób n r 877. O d k ry to w n im 2 brązow e fibule z tró jk ątn ie
7 Ze w zględu na charakter tego opracow ania oraz biorąc p o d uwagę fakt, że znaczna część m ateriałów z cm entarzyska
Ryc. 3. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Grób nr 87: A - część południowa grobu w trakcie eksploracji; В - fragm ent części północnej grobu w trakcie eksplo racji z jedną z fib u l in situ; С - inwentarz grobu: 1 , 2 - brązowe fibule; 3 - zawieszka z brązowego skręconego drutu; 4-52 - częściowo bądź silnie przetopione szklane paciorki lub ich fragm enty; 53a, b - fragm enty przepalonego grzebienia z poroża; 54,55 - brązowe nity grzebienia; 56 - gliniane naczynie; 57 - g li niany przęślik. Rys. i fot. B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Fig. 3. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Grave 87: A - southern part o f the grave during exploration; В - fragm ent o f the northern part o f the grave during exploration w ith a fibula in situ; С - inventory o f the grave: 1 , 2 - bronze fibulas; 3 - pendant made from bronze tw isted w ire; 4-52 - partially or alm ost com pletely melted glass beads or th e ir fragments; 53a, b - fragm ent of a burnt comb made from antlers; 54,55 - bronze comb rivets; 56 - clay vessel; 57 - clay spindle w horl. Drawn and photo by B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Kom pleks osadniczy w U lowie, powiat tom aszow ski
rozszerzonym i nóżk am i, p o c h o d n e o d ty p u A. 181, gliniane naczynie - m iseczkę (typ X V IIIC w ty p o lo gii Schindlera/W ołągiew icza), gliniany dw ustożkow y przęślik, 63 fra g m e n ty g rzebienia z p o ro ża oraz 8 to w arzyszących im brązo w y ch nitów , 49 w ró żn y m sto p niu p rzeto p io n y ch szklanych paciorków , zawieszkę z brązow ego, skręconego d ru tu , frag m en t silnie sk o rodow anego m e ta lu (w isiorka ?) oraz 4 kaw ałki sko rodow anego p rz e d m io tu m etalow ego niew iadom ego p o ch o d zen ia (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 29, 30, ryc. 13; B. N iezabitow ska 2007a, s. 648-649, ryc. 11) - (ryc. 3).
W ażnym i cecham i w sp o m n ian y ch d w óch b rą zowych fibul op ró cz tró jk ątn ie rozszerzonych nóżek jest p o n a d to obecność długich sprężyn i podw ójnych cięciw. Częściow o u szkodzone nóżki u tru d n ia ją o d tw orzenie sp o so b u u fo rm o w an ia pochew ek, które sam e się nie zachowały. Z bliżone egzem plarze n aj liczniej w ystępują w Starej M archii, D olnej Saksonii i w Czechach. S potykane są także w in w en tarzach k u l tu ry w ielbarskiej, m ają ta m je d n a k ro zp ro szo n y za sięg (J. Schuster 1998, s. 249-252, ryc. 1; M. M ączyńska 2005, s. 328). Z n a n e są także z o b sza ru zajętego przez grupę m asłom ęcką, gdzie określone zostały jako ty p y ZG-8 (z o tw a rtą p ochew ką) i ZG -9 (z p e łn ą p o c h e w ką) - (A. Kokow ski 1993, ryc. 4: g, i; 1995a, s. 14, ryc. 2: f, g). P o d o b n e zapinki o d n o to w y w an e są także n a o b szarze zajętym przez k u ltu rę czerniachow ską i k u ltu rę S întana de M ureę (A. Kokow ski 1995a, ryc. 59, m ap a 23; M. M ączyńska 2005, s. 328-329, ryc. 3, 4). O pisy w ane fibule charakterystyczne są dla fazy C la w E u ropie Środkow ej. M ogą w ystępow ać je d n a k zarów no w nieco starszych zespołach, jak i w śró d in w en ta rzy datow anych n a okres późniejszy - fazę C [b i C2 (K. G odłow ski 1970, tabl. II: 7; 1974, s. 29-30; A. K o kowski 1995a, s. 43; M. M ączyńska 2005, s. 327). N ieco dłuższą chronologię w ydają się m ieć on e w obrębie k u ltu ry czerniachow skiej i k u ltu ry S întana de Mureę, gdzie m ogą być datow ane w obrębie faz C Ui-D [ (Э. Л. Гороховский 1988, s. 43-44; ryc. 34, 35; A. Kokowski 1995a, s. 43; M. M ączyńska 2005, s. 327). O gólnie na w iek IV n.e. fibule te d atuje A natolij K. A m broz, zali czając je do serii III p o d g ru p y czw artej w obrębie 16 gru p y fibul z p o d w in ię tą nóżk ą w swojej klasyfikacji (А. К .А м б р о з 1966, s. 68-69, tabl. 12:8-11; 16; 25: 1).
D w a egzem plarze fibul zbliżonych do ty p u A. 181 z grobu 87 z U low a najwięcej analogii w ydają się mieć n a teren ac h zajętych przez k u ltu rę czerniachow ską i S întana de Mureę. Stan ich zachow ania niestety
w Ulowie została już opublikow ana, przedstaw ionych zostanie tu jedynie kilka w ybranych obiektów archeologicznych.
u tru d n ia ich dokładniejsze p rzy p o rząd k o w an ie ty p o logiczne. C echą w spólną fibul z U low a i z o brębu w sp o m nianych jed n o stek kulturow ych jest sposób u fo rm o w ania kabłąka, długa przynajm niej kilunastozw ojow a sprężyna i oś zakończona niew ielkim i guzkam i oraz p rzede w szystkim obecność podw ójnej cięciwy, co liczniej spo ty k a się w śró d egzem plarzy czerniachow - skich i S întana de Mure§. T rójkątny kształt nóżki rów nież znajduje ta m swoje analogie, np. w W erbycznej / V erbyčka (T. Piętka-D ąbrow ska 196 lb , s. 220,223, tabl. XLVIII: 16,17), w m iejscow ości Łuka W róblow iecka / Luka-V rublevecka (Э. А. С ы м он ови ч 1955, рис. 8:12) 1 B udeśty (Э. А. Р и к м ан 1967, рис. 37: 12). Z a najbliż szą analogię uznać należy fibulę z g ro b u 32 w tej o sta t niej m iejscow ości (tam że, s. 31, ryc. 5: 12).
Podsum ow ując, fibul z tró jk ą tn ie rozszerzonym i n ó żk am i z U low a nie m o ż n a w iązać z „klasycznym i” egzem plarzam i ty p u A. 181. N ajbliższych analogii szu kać należy w śró d p o ch o d n y ch o d tego ty p u egzem plarzy z k u ltu ry czerniachow skiej i Sîntana de Mureę. Stąd też, opierając się n a ustalen iach archeologów zaj m ujących się ty m i k u ltu ram i, ich ch ro n o lo g ia m oże być znacznie późniejsza i m ieścić się rzeczyw iście ogólnie w IV w. p o Chr. W generaliach o d p o w ia d a to fazie C 3 i Dj. Tak w ięc w ydaje się, iż interesujące nas fibule z g ro b u 87 w U low ie m o ż n a um ieścić w fazie C3 okresu rzym skiego, ew en tu aln ie naw et w fazie C /D . N ajbardziej zbliżony egzem plarz z te re n u ziem p o l skich - choć sreb rn y i z nieco inaczej u fo rm o w an ą nóżką, p o c h o d z i z W erbkow ic-K o to ro w a i d atow any jest n a fazę C2 okresu rzym skiego (T. P iętk a-D ąb ro w
ska 1961a, PL 3 4 /1 : 1/; A. Kokow ski 1991, s. 166,193, ryc. 90; 1995a, s. 177).
N a uw agę zasługuje ró w n ież in w en tarz g ro b u n r 83, w którego skład w chodziły: b rązow a m asy w n a fibula 2 serii VI g ru p y w ty pologii O. A lm g ren a z półokrągłe u fo rm o w an y m i profilow anym kabłąkiem , n a którego szczycie u m ieszczona jest w p rzybliżeniu p ro sto k ą t n a p łaska tarczka; brązow e szczypczyki; 2 frag m en ty rogow ego grzebienia; 102 m ałych frag m en tó w p rz e to p io n eg o szkła naczyniow ego (n a jp ra w d o p o d o b niej p o zostałości jed n eg o szklanego naczynia) oraz 48 frag m en tó w ceram iki, op ró cz dw óch toczonych, w w iększości o d n alezionych w stro p ie g ro b u (B. N ie zabitow ska 2007a, s. 646-648, ryc. 10; B. N iezabitow ska· W iśniew ska 2007b, fot. 28, ryc. 12) - (ryc. 4).
Fibule zbliżone do opisanej zapinki z g ro b u n r 83 n a cm en tarzy sk u w U low ie o d k ry to także w g robach o n u m e ra c h 1, 2 i 80 (B. N iezabitow ska 2007a, s. 646- 648, ryc. 5-9; B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 27, ryc. 5, 8).
N ajbliższe analogie p o c h o d z ą z o b ręb u g ru p y m a- słom ęckiej (typ ZG -47 w g A. Kokow skiego - A.
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
Ryc. 4. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Inwentarz grobu nr 83:1 - brązowa fibula; 2 - brązowe szczypczyki; 3,4 - fragmenty grzebienia z poroża; 5 - frag
menty przetopionego szkła naczyniowego; 6,7 - fragmenty toczonej ceramiki. Ryc. B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Fig. 4. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Inventory of grave 83:1 - bronze fibula; 2 - bronze tweezers; 3,4 - fragments of a comb made from antlers;
5 - fragments of melted glass vessels; 6,7 - fragments of wheel-turned pottery. Drawn by B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Ryc. 5. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Grób nr 91 : A - fibula i naczynie w momencie odkrycia; В - zbliżenie na fibulę; С - inwentarz grobu: 1a - srebrna fibula (rysunek przed konserwacją); 1 b - srebrna fibula po konserwacji; 2-14 - w yb ór szklanych paciorków; 15 - gliniane naczynie. Ryc. i fot. B. Niezabitow ska-Wiśniewska /А і В /, fo t. T. Wiśniewski /С 1 b /.
Fig. 5. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Grave 91: A - fibula and vessel at the tim e o f th e ir discovery; В - close-up o f fibula; С - grave inventory: 1a - silver fibula (drawing made before conservation work); 1 b - fibula after conservation w ork; 2-14 - selection o f glass beads; 15 - clay vessel. Drawn and photo by B. Niezabitowska-Wiśniewska /А, В/, T. Wiśniewski /С 1 b/.
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
kow ski 1995a, s. 14, ryc. 2: o; 1995b, s. 109, ryc. 72: a), a dokładniej z g ro b u n r 47 (2 egzem plarze) i z p o w ierzchni stanow iska w G ró d k u n a d Bugiem , pow. hrubieszow ski (A. K okow ski 1993, ryc. 38: f, g) oraz z g ro b u n r 85 w M asłom ęczu, pow. hrubieszow ski (E. i A. K okow scy 1987, s. 14, ryc. 3: 3; A. Kokowski 1995a, s. 49). Ten sam ty p rep rezen tu je także lu ź n e znalezisko z okolic Z w ierzyńca, pow. zam ojski (B. N iezabitow ska-W iśniew ska, w d ru k u , s. 203, ryc. 26: 3), jak i luźne znalezisko fra g m en tu fibuli z o k o lic K rasnegostaw u, pow. k rasnostaw ski (A. Kokow ski
1988, s. 248, ryc. 6: e).
D uże zró żnicow anie fibul o p o d o b n e j k o n stru k cji znalazło odzw ierciedlenie w po dziale ich n a kilka w a riantów . Interesujący nas zabytek o d p o w iad a w a ria n tow i I Skorbicze, p o d o b n ie ja k w iększość w sp o m n ia nych pow yżej egzem plarzy8 (J. A ndrzejow ski, R. P ro chow icz, T. Rakow ski 2008, s. 42, 51-53, ryc. 2).
Fibule o opisanej tu k o n stru k cji, najczęściej d a to w ane są fazę C3 i D (K. G odłow ski 1970, tabl. IX: 8; 1974, s. 45-46; E. i A. K okow scy 1987, s. 14; A. K o kow ski 1995a, s. 49), p rz y czym egzem plarze z g ru p y m asłom ęckiej um ieszczone zostały w fazie C3 okresu rzym skiego (A. Kokow ski 1995a, s. 49; 1995b, s. 128- 130). A utorzy najnow szego o p raco w an ia tej kategorii zabytków , w ydzielony przez nich, nieo b ecn y w U lo wie, w a ria n t III N ow y Targ p ew n ie d atu ją n a w czes n ą fazę okresu w ędrów ek ludów. P o d o b n ie d atow any m oże być także w a ria n t II G ródek, rep rezen to w an y w U low ie eg zem plarzam i z g ro b ó w 1 i 80. P raw d o p o d o b n y m jest jed n a k , że fibule tego w zo ru pojaw iają się nieco w cześniej, u schyłku p ó źnego okresu rz y m skiego. W ariant I Skorbicze, au to rzy ci d atu ją n a fazę D. Być m oże rep rezentujące go fibule w zd ecydow a nej w iększości w y k o n an e zostały w je d n y m w arszta cie. W ystępują o ne w obrębie strefy E i F osad n ictw a k u ltu ry w ielbarskiej, tw orząc w y raźne skupisko n a obszarze g ru p y m asłom ęckiej i b e z p o śred n io sąsiad u jących z n ią te re n ach (}. A ndrzejow ski, R. Prochow icz, T. Rakow ski 2008, s. 47-49).
Z n aczn ie m niej licznie rep rezen to w an e są w U lo w ie g ro b y szkieletowe. C o do zasadności w ydzielenia niek tó ry c h z n ich w dalszym ciągu m a m y w ątpliw ości. W głów nej m ierze w ynika to z ich słabej czytelności oraz całkow itego ro zk ład u w piaszczystej glebie nie- p rzep alo n y ch kości. W obrębie części z w yróżnionych g ro b ó w szkieletow ych o d n o to w a n o p o n a d to częścio w o p rze p a lo n y m ate ria ł zabytkow y. Fakt ten, o b ser w ow any b ard zo często n a cm en tarzy sk u w M asłom
ę-8 Luźne znaleziska z G ródka n ad Bugiem, stan. ID , eg zem plarz z grobu 85 w M asłom ęczu, luźne znalezisko z okolic Zwierzyńca, a także fibula z grobu 2 w Ulowie.
czu, nie w ydaje się je d n a k przeczyć takiej in terp retacji tych obiektów. Ż ad n y ch w ątpliw ości nie w zbudza grób n r 91, chociaż jego zarysy, z p o w o d u b ard zo jasnego zab arw ien ia w ypełniska, były niezw ykle słabo czytel ne. O d k ry to w n im sreb rn ą fibulę, gliniane naczynie, 54 szklane p aciorki oraz kilka m ałych frag m en tó w ce ram iki (B. N iezabitow ska 2007a, s. 648, ryc. 12; B. N ie zabitow ska· W iśniew ska 2007b, fot. 40-42, ryc. 17) - (ryc. 5). N ajciekaw szym zabytkiem jest n iew ątp li w ie sreb rn a fibula o k o n stru k cji kuszow atej, n a k tó rej k abłąku p rzy m o co w an o dużą tarczkę. N ie zasła nia o n a całej zapinki - w id o czn a jest długa sprężyna i d o ln a część nóżki. Tw orząca ją p ły ta otoczona jest w ąską „obejm ą” (tzw. opraw a ram ow a), n ajp raw d o p o dobniej srebrną, niestety źle zachow aną. Pierw otnie tarczę p o k ry w ała tło cz o n a folia w y k o n an a z m etalu szlachetnego. W m o m en cie o d krycia jej pozostałości były w idoczne przy kraw ędzi płyty. O jej obecności św iadczy także pięć sym etrycznie rozm ieszczonych, niew ielkich otw orków , pow stałych w w yn ik u p rz y m o cow ania folii do tarczki. D o sprężyny fibuli przyw arte były resztki tkaniny, które o d n alezio n o rów nież w okół niej. Sam a zapinka w chw ili o d k ry cia o to czo n a była ciem niejszą w arstew ką o ciem n o b rązo w y m zab arw ie niu. Być m oże były to resztki w oreczka, bądź u b rania, k tóre spinała. O p ró cz resztek tk an in y odnalezio n o także in n e szczątki organiczne, najpraw d o p o d o b n iej frag m en ty zlasow anych żeber ludzkich.
Z ab y tek ten p o zbaw iony jest dokład n y ch analogii. Egzem plarze zao p atrzo n e w tarczę, zasadniczo o d p o w iadające 2 serii V I g ru p y fibul w ty pologii O. A lm gre- n a są często spoty k an e w dorzeczu Łaby, gdzie d a to w ać należy je n a fazę C, i C3 (E. Schuldt 1955, s. 57- 58, ryc. 270-276; A. M üller 1957, s. 14-39; E. Keller 1974, s. 252-255, ryc. 1; B. S chm idt 1976, s. 341-354; H. M achajew ski 1992, s. 28-29). Fibule z tarczkam i spoty k an e są także w g ru p ie dębczyńskiej n a P o m o rzu Z ach o d n im (H. M achajew ski 1992, s. 27-29, tabl. XXXVI: 13; XXXVII: 10; XXXIX: 21, 22). Tam tejsze egzem plarze zao p atrzo n e są je d n a k w tarczki m o c o w ane najczęściej n a nóżce fibuli, n a nóżce i kabłąku albo tylko n a główce. Sam kształt i sposób ich w y k o n a n ia też jest nieco inny. U form ow anie tarczki fibuli z U low a, a przede w szystkich tak a cecha jak opraw a ram o w a nieco zbliża ją do egzem plarzy płytow ych, o d k ry ty c h m iędzy in n y m i w P ruszczu G dańskim , pow. gdański (M. Tuszyńska 2000, s. 134, 136-139, tabl. II: 8, 9; J. S trobin 2007). N iem niej je d n a k fibule te m ają trzy tarcze, um ieszczone n a główce, kabłąku i nóżce fibul, d o d atk o w o zdo b io n e szklanym i o czk a m i. Tak bo g ato u fo rm o w an e egzem plarze datow ane są n a fazy C2, C2/C 3 i C 3 i w ystępują głów nie na teren ie połu d n io w ej Skandynaw ii, N iem iec, a n a teren ie ziem
Kom pleks osadniczy w Ulowie, pow iat tom aszow ski
polskich znalezione zostały w P ruszczu G dańskim , Prądnie, pow. m yśliborski i Luboszycach, pow. k ro ś nieński (C. v o n C a rn a p -B o rn h e im 2000).
Tak w ięc w chw ili obecnej za p raw d o p o d o b n e uznać m o żn a, iż interesującą nas fibulę datow ać m o żn a n a fazę C 3 okresu rzym skiego, b ąd ź fazę C3/D r P raw d o p o d o b n ie jest o n a dalekim naślad o w n ictw em zap i nek płytow ych. Z n aczn e o d d alen ie U low a o d terenów , z których zn an e są „pierw ow zory” interesującego nas zabytku, w skazyw ać m oże d odatkow o n a nieco p ó ź niejszą ch ro n o lo g ią egzem plarza z g ro b u 91.
Pozostałościam i intrygujących elem entów o b rzę dów p o g rzebow ych na cm entarzysku w U low ie są o d k ry te ta m trzy duże p ro sto k ątn e k o nstrukcje. D w ie z nich m iały zbliżone w ym iary: około 4,0 x 3,5 m oraz 4,4 x 3,8 m, co odró żn iało je o d najm niejszej, niem al kw adratow ej o w ym iarach 1,8 x 1,7-1,8 m . W szystkie zorientow ane były d o k ład n ie w zględem stro n św iata (B. N iezabitow ska 2005b, s. 91-93, fot. 10,11; B. N ieza bitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 43-47). N ie zn an e są analogie do tego ty p u założeń z te re n u ziem polskich, co u tru d n ia ich je d n o zn aczn ą in terp retację. P o d o b n ą konstru k cję o d k ry to n a cm entarzysku Liebersee w N iem czech, gdzie o kreślona została o n a jako zało żenie kultow e (J. B em m an n 2003, s. 119-120,124-125, 145-148, tabl. 59,132: 1 -6) - (ryc. 2).
N ie zn am y d o k ład n eg o przeznaczenia opisyw a nych k o n stru k cji. Założyć m ożem y, iż p ierw o tn ie były to n aziem n e p latfo rm y um ieszczone n a drew nianych, w bitych w ziem ię słupach. Być m oże m iały on e zw ią zek z p ro cesem k rem acji zm arłych. Ich zbudow anie w ym agało dużego n a k ład u pracy, stąd też tru d n o je d n ak sądzić aby były używ ane jednorazow o, a p o tem niszczone w trak cie spalania zwłok. Bardziej p ra w d o p o d o b n y m w ydaje się, iż fu n k cjo n o w ały przez d łu ż szy okres czasu i być m oże zw iązane były z o b rzęd a m i tow arzyszącym i czy p o p rzed zający m i pochów ek. W artym o d n o to w a n ia w ydaje się rów nież fakt, iż p o śro d k u jednej z dużych k o n stru k c ji o d k ry to n ajp ew niej dw a groby ciałopalne. M niej więcej p o śro d k u d rugiej z nich znajdow ał się duży, n o w o ży tn y w kop rabunkow y, w obrębie którego, w edług słów p o sz u k i waczy, m iały się znajdow ać elem en ty naszy jn ik a w p o staci szklanych paciorków i m etalow ych zawieszek. W trakcie b a d ań , we w sp o m n ian y m w kopie, o d k ry to fragm ent szklanego paciorka, co p o śre d n io p o tw ie r dzałoby relacje poszukiw aczy. Fakt ten pozw ala n am także założyć, iż rów nież w obrębie tej k o n stru k c ji p ierw otnie zn ajd o w ał się grób ciałopalny.
Na uw agę zasługują rów nież obiekty, k tóre uznać m ożna za p o zo stało ści p o stosach p ogrzebow ych bąd ź paleniskach (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 48-51). W obrębie dziesięciu z n ic h w ystąpiły duże,
p rze p alo n e d re w n ia n e belki, a w je d n y m p rz y p ad k u tow arzyszyły im , w id o czn e w sp ąg u ślady p o słupach. O g ro m n a ilość węgli, w sp o m n ian e belki i p rzepalenie ziem i bezsprzecznie św iadczą o słuszności powyższej in terp retacji tych obiektów . Z astanaw ia jed y n ie niem al zu p ełn y b ra k zabytków . Z ich o b ręb u pozy sk an o tylko pojedyncze, i z reguły m ałe frag m en ty ceram iki, z k tó ry ch część n ajp raw d o p o d o b n iej znalazła się n a złożu w tórnym , oraz b ard zo niew ielką ilość p rzepalonych kości, tak ro zd ro b n io n y ch , że n iem al niem ożliw ych do w yjęcia. M ożliwe, iż p o spalen iu zm arłego, d o k ła d nie zbierano w szystkie tow arzyszące m u przedm ioty, bąd ź spalano je w in n y m m iejscu, a w ysoka te m p e ra tu ra i być m oże k ilk u k ro tn e używ anie tego sam ego, odbu d o w y w an eg o stosu, sp ow odow ały n iem al zu p e ł ne zniszczenie i ro z d ro b n ien ie spalonych kości.
W iększość z p o zo stało ści stosów pogrzebow ych u lo k o w an a była w zdłuż połu d n io w ej g ran icy c m e n tarzyska, n a kraw ędzi sto k u niew ielkiego n a tu ra ln e go w yniesienia terenu. D w a z n ich w k o p an e zostały w p o łu d n io w ą część n a sy p u k u rh a n u n r II, zn ajd u ją cego się w obrębie stanow iska. K olejne dw a zam ykały p rzestrzeń cm entarzyska o d północy. T ru d n o oprzeć się w rażeniu, że ro zp lan o w an ie stosów pogrzebow ych było z g ó ry zap lanow ane i ściśle przem yślane. Z jednej stro n y o p isan a lokalizacja pozw alała n a „sw obodne” o d p raw ian ie o brzędów pogrzebow ych, a z drugiej niem al idealnie w yznaczała g ran ice cm entarzyska.
N a zach o d n ich obrzeżach stanow iska, w jak na razie najdalej w ty m k ie ru n k u ulok o w an y m w ykopie, o d k ry to p ro sto k ą tn y obiekt n r 72 z b ard zo dużym ud ziałem w ęgla w w ypełnisku, k tó ry p o n a d to zaw ie ra ł o g ro m n ą ilość przep alo n y ch kam ieni. Z o rie n to w a ny był o n n a osi E-W . W trak cie jego eksploracji dało się zauw ażyć, że w iększość z n ich k o n cen tro w ała się p rzy jego ścianach. W nętrze o b iek tu było zaś niem al po zbaw ione o becności k am ien i i w id o czn a była tam nieco jaśniejsza, ciem n o szara i je d n o lita stru k tu ra . W okół niego - o d p ó łn o c y i p o łu d n ia - o d k ry to czte ry dołki posłupow e, p o dw a z każdej stro n y (obiek ty n r 73, 76, 77 i 78) oraz dw a ow alne zaciem nienia, k tó re być m oże in terp reto w ać m o żn a jako ślady po zniszczonych obiektach o tak im sam ym charakterze (ryc. 6). D ołki te łącznie z obiektem n r 72 tw orzyły zapew ne je d n ą k o n stru k cję. Sam obiekt n r 72 z całą p ew n o ścią u znać m o ż n a za palenisko. P o d o b n e za ło żenia z b ru k ie m k a m ie n n y m o d k ry to n a biry tu al- n y m cm en tarzy sk u k u ltu ry w ielbarskiej w K rośnie, pow. elbląski (J. O kulicz, A. B ursche 1987, s. 223-229; R. C how aniec 2005). B rak kości w w y p ełn isk u in te resującego nas o b iek tu n r 72 przeczy u z n a n iu go za klasyczną u stry n ę. O d k ry to w n im jed y n ie n iew iel ką ilość ceram iki. Być m oże w ięc p alenisko to
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
Ryc. б. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Obiekt nr 72 i sąsiednie: 1 - obiekt nr 72 (palenisko) w stropie oraz towarzyszące mu dołki posłupowe (obiekt nr 76
i 78), w głębi fragmenty obiektów nr 74 i 75; 2 - obiekty nr 72,76 i 78 w trakcie eksploracji; 3 - strop obiektu nr 72 (palenisko) i towarzyszących mu dołków
posłupowych (obiekty nr 76,77 i 78). Fot. B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Fig. 6. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Feature 72 with the neighbouring ones: 1 - feature 72 (hearth) in the ceiling and postholes (features 76 and
78), in the background fragments of features 74 and 75; 2 - features 72,76 and 78 durin exploration; 3 - ceiling of feature 72 (hearth) and the postholes
(features 76,77 and 78). Photo by B. Niezabitowska-Wiśniewska.
K om pleks osadniczy w Ulowie, pow iat tom aszow ski
Ryc. 7. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Plan kurhanu 1 : 1 - pozostałość jam y przykurhanowej, tzw. glinianki; 2 - lekko plamiste w arstw y o rudo-szarawym, miejscami brunatnym zabarwieniu; 3 - zaciemnienia; 4 - zasięg nasypu kurhanu po zdjęciu w arstw y humusu; 5 - pozostałości słabo czytelnego rowka wyznaczającego pierw otny zasięg kurhanu. Rys. B. N iezabitow ska-W iśniew ska,! Wiśniewski.
Fig. 7. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Plan o f barrow 1 : 1 - remains o f a barrow pit, the so called clay pit; 2 - red-greyish/brownish layers w ith some patches; 3 - patches o f darkened soil; 4 - perim eter o f the barrow after removing th e humous layer; 5 - remains o f the poorly visible ditch w hich mark the original perim etre o f the barrow. Drawn by B. N iezabitow ska-W iśniew ska,! Wiśniewski.
czyć m ożna z m iejscem ry tu aln ej stypy pogrzebow ej (R. C how aniec 2005, s. 63). Ślady słupów o d k ry ty ch w jego sąsiedztw ie, być m oże w iązać m o żn a z d o d a t kow ym i k o nstrukcjam i, np. u trzy m u jący m i p o zio m o ułożone b ierw io n a naziem nej części stosu (J. Okulicz, A. Bursche, w d ru k u , s. 228-229).
C m entarzysko w Ulow ie m iało dw ie fazy u ż y t kow ania. Starszą, datow aną n a około połow ę IV w. p o Chr. (faza C 3)9, w iązać m o żn a z k u ltu rą w
ielbar-9 W ostatnich latach rozgorzała dyskusja na tem at zasadno ści i podstaw do w ydzielania fazy C3. Zaznaczyć należy w tym miejscu, iż m oże m ieć ona regionalne znaczenie, co zostało w pełni udow odnione dla m ateriałów z terenu Lubelszczyzny, w tym przede wszystkim dla grupy m asłom ęckiej (por. A. Ko
ską identyfikow aną z G otam i. Taką chronologię m a w iększość o d k ry ty ch n a cm en tarzy sk u grobów . Część zabytków , znajduje analogie w śró d m ateriałó w w sp o m nianej kultury, a część także p o śró d zabytków g ru p y m asłom ęckiej (B. N iezabitow ska 2007a, s. 644; B. Nie- zabitow ska-W iśniew ska, w d ru k u , s. 202).
W ydaje się, że m ło d szą fazę uży tk o w an ia c m e n tarzyska, łącznie z w arstw ą ciałopalenia, w iązać
na-kowski 1995a, s. 18-33, 48-52). Tak więc używ anie tego okre ślenia dla sprecyzow ania chronologii prezentow anych w tym artykule m ateriałów z terenu Lubelszczyzny, w większości już publikow anych, wydaje się w pełni zasadne. N iem niej jednak nie neguję konieczności ponow nego rozpatrzenia sensow ności w ydzielania fazy C3 na innych obszarach ziem polskich.
Ryc. 8. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Kurhan I, inwentarz grobu centralnego (nr 95/1). Ceramika: 1 -a m fo ra ; 2 - pucharek. Rys. B. Niezabitowska- Wiśniewska, fot. T. Wiśniewski.
Fig. 8. Ułów,Tomaszów Lubelski district, site 3. Barrow I, inventory o f the central grave (95/1). Pottery: 1 - amphora, 2 - beaker. Drawn by B. Niezabitowska- -W iśniewska, photo by T. Wiśniewski.
K om pleks o sadniczy w Ulowie, pow iat tom aszow ski
leży z in n y m i, p ó źn y m i G erm an am i. Tak też datuje się część zabytków w chodzących w skład w sp o m n ia nej już „kolekcji ulow skiej” oraz najpew niej n a z ie m ne k o n stru k cje-p latfo rm y (B. N iezabitow ska 2003b, s. 82-83; 2005a, s. 120; 2005b, s. 93-94; B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, s. 10). Jak n a razie tru d n o jednoznacznie w skazać im ię tego ludu. N ie m ożem y jednak w ykluczyć, że m ogli to być H erulow ie, choć kwestia ta pozostaje w strefie b a d ań (B. N iezabitow ska 2003a; 2004; A. Kokow ski 2005a, s. 525-530,532, m ap a 31; 2005c, s. 26-28; 2007b, s. 166-170,256-259,266-267; B. N iezabitow ska-W iśniew ska, w d ru k u , s. 204-205).
Na cm en tarzy sk u w U low ie o d k ry to rów nież ślady znacznie starszego osadnictw a, datow anego n a okres p aleolitu schyłkow ego, m ezolitu, n eolitu (kultury: lubelsko-w ołyńska, p u ch aró w lejkow atych, ceram iki sznurow ej), epoki b rązu i okresu halsztackiego (k u l tu ra trzciniecka, g ru p a tarn o b rzesk a) - (T. W iśn iew ski 2007). N iestety w zdecydow anej w iększości są to pochodzące z w arstw y m ateriały luźne. N ajw iększą ilość zabytków - z aró w n o krzem ien n y ch , ja k i cera m icznych - pozostaw iła p o sobie k u ltu ra p u c h aró w lejkowatych. N ajp raw d o p o d o b n iej w ięc w m iejscu tym istniała duża jej osada. B rak zachow anych o b iek tów, św iadczy bezsprzecznie o tym , że została o na zniszczona jeszcze p rz ed założeniem w ty m m iejscu, w p ó ź n y m okresie rzym skim cm entarzyska. D o k o n ała tego zapew ne lu d n o ść k u ltu ry ceram iki sz n u row ej, k tó ra była tw ó rcam i dw óch znajdujących się na stan o w isk u n r 3 kurhanów . N ajpraw dopodobniej zniw elow ała o n a teren , a p o zyskaną ziem ię zużyła do u sy p an ia n asy p ó w w spo m n ian y ch kurhanów , o czym św iadczy także obfitość m ateriałó w k u ltu ry pu ch aró w lejkow atych w ich obrębie.
N asyp jed n eg o z k u rh a n ó w (n r I) znajdującego się n a w schodnich obrzeżach cm entarzyska został niem al w zupełności zniw elow any i w najw yższym p unkcie m iał zaledw ie kilkanaście ce n ty m e tró w w ysokości. W jego c e n tru m o d k ry to jam ę g ro b o w ą - grób n r 95/110 - o w ym iarach 257-260 x 165-180 cm i głę bokości (o d stro p u g ro b u ) w części zachodniej 100- 102 cm , a w części w schodniej 95 cm , zo rien to w an ą n a osi E - W (ryc. 7). Szkielet niestety nie zachow ał się. Z aobserw ow any u k ła d w arstw i zaciem nień su g e ru je obecność w obrębie g ro b u drew nianej ko n stru k cji. Być m oże b y ł to szalunek p o d trzy m u ją cy i zabezpie czający p rz e d osunięciem się ścianki jam y grobow ej lub pozostałości bliżej nieokreślonej k o n stru k cji
na-10 Zachow ano num erację ciągłą grobów i obiektów w o d niesieniu do num eracji polowej stosowanej w obrębie cało ści stanowiska 3. D rugi człon n u m eru odpow iada num eracji obiektów w obrębie nasypu kurhanu.
ziem niej. W skład w yposażenia w chodziły natom iast: dw a gliniane n aczynia - am fo ra i p u ch arek esowaty, k a m ien n y topór, siekierka z k rzem ie n ia kredow ego w typie „w ołyńskiego” oraz w y k o n an e z tego sam e go surow ca w ió r retuszow any i sześć krzem ien n y ch g ro d k ó w (T. W iśniew ski 2007, fot. 7-14) - (ryc. 8, 9). O d k ry to także niezw ykle słabo czytelne pozostałości row ka okalającego nasyp k u rh a n u , k tó re najlepiej w i do czn e były w jego profilu. P ierw o tn a śred n ica n asy p u k u rh a n u w ynosiła n ajp raw d o p o d o b n iej 10,0-10,5 m .
D ru g i z k u rh a n ó w (n r II), zlokalizow any w ce n tra l nej części stanow iska m iał znacznie w iększe rozm iary. O b ecn a jego śred n ica w ynosiła około 18,50-19,00 m przy w ysokości około 1,02 x 1,44-1,50 m 11. K urhan oto czo n y był row kiem , słabo czytelnym jedynie w jego p o łu d n io w o -w sch o d n iej części. W yznaczał o n p ie r w o tn ą średnicę k u rh an u , w ynoszącą w linii N -S około 15,20 m , n ato m ia st w linii E -W około 14,54 m . Z ało żyć zatem m ożem y, że p ierw o tn ie k u rh a n był znacznie wyższy, a jego w ysokość m ogła sięgać 3,5-4,0 m.
W obrębie k u rh a n u o d k ry to łącznie czternaście obiektów archeologicznych. Kilka z n ich najpew niej m ogło być p o zo stało ściam i p o ogniskach czy p a leniskach zw iązanych z o b rzęd am i p o g rzeb o w y m i p o p rzed zający m i lub tow arzyszącym i pochów kow i. W połu d n io w ej części n a sy p u znajdow ały się dw a w k o p an e w niego obiekty n r 59/1 i 6 0 /2 12 - p o z o sta ło ści stosów pogrzebow ych - zw iązanych z c m en tarzy skiem z późnego okresu rzym skiego i o k resu w ę d ró w ek ludów. N ajciekaw szą sytuację zaobserw ow ano w c e n tru m k u rh a n u , gdzie o d sło n ięto zarysy siedm iu obiektów (ryc. 10). O d k ry ta ta m cen traln a jam a g ro bow a - grób n r 97/1 - n aru sz o n a była i częściowo zniszczona przez d uży w kop rab u n k o w y (obiekt n r 67/9). O bserw acja jego w ypełniska oraz profili k u r h an u , pozw ala stw ierdzić, że p o w stał o n już w sta ro żytności, m ożliw e że jeszcze p rzed całkow itym u sy p an iem k u rh a n u . N ajpew niej w tedy skrad zio n o w ięk szość w yposażenia centraln eg o grobu. Pozostało je d y nie frag m en tary czn ie zachow ane naczynie, w ciśnięte p o m ięd zy kraw ędź w kopu, a ściankę jam y grobow ej. Z ap ew n e zostało o n o p o rz u c o n e przez rabusiów .
Jak się okazało, k u rh a n , zapew ne z racji n a sw o je ro zm iary przyciągał uw agę jeszcze w ielokrotnie, o czym św iadczą ślady p o dw óch kolejnych w kopach o d k ry ty c h w jego c e n tru m . Jeden z n ich (obiekt n r
11 U sytuow anie k u rh an u na stoku naturalnego w yniesie nia terenu, przyczyniło się do nieznacznego rozciągnięcia jego południow ej krawędzi. Stąd też wysokość nasypu, m ierzona od jego podstaw y po stronie południow ej w ynosiła około 1,44-
1,50 m.
12 Patrz przypis 10.
Rye. 9. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Kurhan I, inwentarz grobu centralnego (grób nr 95/1) - zabytki krzemienne i kamienne; 1-6 - grodki (na zdjęciu w momencie odkrycia); 7 - siekierka; 8 - topór; 9 - wiór retuszowany. Rys. i fot. T. Wiśniewski.
Fig. 9. Ułów,Tomaszów Lubelski district, site 3. Barrow I, inventory of the central grave (95/1) -flin t and stone artefacts; 1-6 - arrowheads (here at the time of their discovery); 7 - axe; 8 - shaft-hole axe, 9 - retouched blade. Drawn and photo by T. Wiśniewski.
K om pleks osadniczy w U lowie, pow iat tom aszow ski
Ryc. 10. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 3. Plan kurhanu II. Rys. В. N iezabitow ska-W iśniew ska,! Wiśniewski.
Fig. 10. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 3. Plan o f barrow II. Drawn by B. N iezabitow ska-W iśniew ska,! Wiśniewski.
Ryc. 11. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 9. Obiekt nr 2: A I — plan і profil E dołka posłupowego w spągu części W obiektu; A2 - plan obiektu w partii spągowej; A3 - profil E obiektu; B1 - zbliżenie na skupisko polepy w części W obiektu; B2 - część W obiektu; B3 - część E obiektu. Rys. i fot. B. Niezabitowska-Wiśniewska. Fig. 11. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 9. Feature 2: A1 - plan and E cross-section o f a posthole in the floor o fW part o f the feature; A2 - plan o f the floor part o f the feature; A3 - E profile o f the feature; B1 - clay daub concentration in W part o f the feature in close-up; B2 - W part o f the feature; B3 - E part o f th e feature. Drawn and photo by B. Niezabitowska-Wiśniewska.
K om pleks osadniczy w Ulowie, pow iat tom aszow ski
68A /11) nie n aru sz a ł centralnej jam y grobow ej i zn aj dow ał się nieco n a p ó łn o c o d niej. M ożem y określić go jako w kop now ożytny. K olejny (obiekt n r 68/10) lokalizow ał się d o k ład n ie we w spółczesnym c e n tru m k u rh an u i w po sta ci niew ielkiego zagłębienia teren u w idoczny był ju ż n a jego pow ierzchni. N aruszył on pierw szy z opisyw anych w k o p ó w (obiekt n r 67/9), określony jako starożytny. Z racji ch a ra k te ru w y p eł niska i u k ład u w arstw w jego obrębie m o żem y stw ie r dzić, że p o w stał o n w czasach w spółczesnych. Poza opisanym i o b iek tam i w c e n tru m k u rh a n u o d k ry to jeszcze trz y inne, z k tó ry ch dw a z in terp reto w an e z o stały jako g ro b y (n r 98/2 i 99/3). W szystko w skazuje na to, że ta k ą sam ą funkcję p e łn ił rów nież trzeci z nich (obiekt n r 66/8). W obiektach tych o d k ry to jedynie pojedyncze frag m en ty ceram iki i nieliczne k rzem ie nie (T. W iśniew ski 2007, s. 42-43, fot. 15-20; B. N ieza bitow ska-W iśniew ska, T. W iśniew ski, w d ru k u ).
W arto rów nież zw rócić uw agę n a zasady lokali zacji i ro zp lan o w an ie cm entarzyska z p ó źnego o k re su rzym skiego i okresu w ędrów ek ludów. N ajpew niej decydującą rolę o d eg rały tu w sp o m n ian e k u rh a n y W szystkie o d k ry te dotychczas g ro b y i k o n stru k cje- platform y znajdow ały się p o m ięd zy nim i. N a zachód od n a sy p u dużego k u rh a n u , we w stępnie rozpoznanej zachodniej części stanow iska, lokalizow ały się jed y n ie obiekty pow stałe zapew ne n a p o trzeb y obrzędów i d z ia ła ń tow arzyszących po ch ó w k o m . W czasach z a k ład a n ia nekropolii nasypy interesujących nas k u r h a n ó w m usiały być znacznie wyższe, przez co były d o sk o n ały m p u n k te m o rientacyjnym . Przypuszczać m ożem y, iż jej tw ó rcy znali p rzeznaczenie kopców, co d odatkow o u tw ierdziło ich w p rze k o n an iu o św ię tości tego m iejsca. G ranice cm entarzyska w yznaczają, głów nie o d p o łu d n ia , układające się rzędow o stosy pogrzebow e. Patrząc n a plan cm entarzyska nie sposób oprzeć się w rażeniu, że rów nież rozm ieszczenie części z g ro b ó w było przem yślane i zaplanow ane. W iążące u sta le n ia będ ą je d n a k m ożliw e d o p iero po ro z p o z n a n iu całego cm entarzyska.
W chw ili obecnej zbad an o około 60 % p o w ierzch n i cm entarzyska. Najbliższe prace skupiać b ę d ą się w za ch o d n iej jego części, rozpoznanej d o tą d jed y n ie son- dażow o, gdzie nie o d k ry to grobów , a jedynie obiekty, z k tó ry c h część in terp reto w ać m ożem y jako p o z o sta łości sto só w pogrzebow ych oraz kilka ja m c h ro n o logicznie o dpow iadających m ate riało m pozyskanym z obiektów i g ro b ó w w centralnej i w schodniej jego części. Być m oże w ięc n a zachód o d n asy p u k u rh a n u II, m am y do czynienia z „zapleczem ” cm entarzyska, gdzie p ro w ad zo n o jakieś obrzędy poprzedzające lub przygotow ujące sam p ro ces składania zw łok do g ro bów. O czyw iście z racji n a niew ielki stopień ro z p o
zn an ia tej części cm entarzyska h ipotezę tę trak to w ać należy jako roboczą. N ie sposób w ykluczyć rów nież, że zach o d n ia g ran ica cm entarzyska opierać będzie się n a kolejnym , zapew nie zniw elow anym nasypie k u r h a n u k u ltu ry ceram iki sznurow ej.
Stanowisko nr 9
W stęp n e p race rozpoznaw cze p rz e p ro w a d zo n o n a stan o w isk u n r 9, zlokalizow anym około 500 m n a p o łu d n ie o d cm entarzyska. O to czo n e jest o n o o d p ó ł n o c y i w sch o d u głęboką d o lin ą niew ielkiego, w chw ili obecnej nieistniejącego cieku w odnego. P oczątko w o prace o charakterze so n d ażo w y m skupiały się w p ó łn o cn ej części stanow iska, n a niew ielkim cyplu o g ran iczo n y m z jednej stro n y w sp o m n ian ą doliną, a z drugiej - o d p o łu d n ia - niew ielkim zagłębieniem teren u . O d k ry to ta m 21 obiektów , k tó re bezsprzecznie w skazują, że stanow isko to in terp re to w ać należy jako osadę, ch ronologicznie i k u ltu ro w o odpow iadającą m ateriało m z cm entarzyska. D o najciekaw szych n ale żał obiekt n r 2. W y p ełn io n y był o n d użym i b ry łam i polepy, z której znaczna część po siad ała negatyw y o d cisków n ajp raw d o p o d o b n iej p o elem entach d re w n ia nej ko n stru k cji. W jego c e n tru m zn ajdow ał się ślad p o słupie (ryc. 11). N a razie tru d n o in terp reto w ać ten obiekt. O d tw o rzen ie funkcji pozostałych, op ró cz kilku dołków posłupow ych, z racji n a sondażow e ro z p o z n a nie tej części osady, ja k n a razie rów nież b u d zi wiele w ątpliw ości (B. N iezabitow ska-W iśniew ska 2007b, fot. 55-58).
W obrębie tego stanow iska znajduje się p o n a d to duża, czytelna n a p o w ierz ch n i p ro sto k ą tn a k o n s tru k cja o w y m iarach około 25,5 x 34,5-35,0 m. Tw orzy ją płaski plac oto czo n y niew ielkim ro w k ie m 13, o g ra niczonym o d zew nątrz n iew ysokim w a łe m 14. Z całą p ew n o ścią nie są to pozostałości p o o k o p ach z cza sów I, czy II w ojny św iatow ej. P rzep ro w ad zo n e tam prace w ykopaliskow e objęły m niej więcej p o ło w ę jej p o w ierzch n i i p rzy n io sły tyleż sam o o d p o w ied zi co p y tań . W szystko w skazuje na to, że teren p rzy g o to w a ny p o d utw orzenie k o n stru k cji został w niew ielkim sto p n iu zniwelowany. N astępnie w ytyczono i w y k o p a n o row ek, ziem ię z którego, łącznie z tą pozyskaną w trakcie niw elacji teren u , u ży to do u sy p an ia
ograni-13 Szerokość row ka w ahała się w granicach 27-70 cm , przy czym średnio w ynosiła 45-50 cm (w stropie), a głębokość osią gała 30-55 cm (średnio w ynosiła 46-50 cm).
14 W ysokość w ału w zbadanej części konstrukcji w ahała się od 10 do 37-40 cm (licząc od współczesnej pow ierzchni g ru n tu), przy czym najczęściej osiągała 20-25 cm.
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
Ryc. 12. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 9. Konstrukcja: 1 - plastyczny model konstrukcji; 2 - narożnik rowka w trakcie badań; 3 - układ obiektów w połu
dniowej części konstrukcji (wykop 8); 4 - rowek i paleniska w trakcie eksploracji; 5 - narożnik rowka i towarzyszące mu dołki posłupowe. Model konstrukcji
G. Prus, fot. B. Niezabitowska-Wiśniewska.
Fig. 12. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 9. Structure: 1 - model of the structure; corner of the ditch during exploration; 3 - layout of features in the
southern part of the structure (trench 8); 4 - ditch and hearth during exploration; 5 - corner of the ditch and postholes. Model by G. Prus, photo by B. Nie
zabitowska-Wiśniewska.
K om pleks osadniczy w U lowie, pow iat tom aszow ski
czającego go o d zew n ątrz w ału. D o jego budow y, a d o kładniej do jego u m o c n ie n ia użyto p o n a d to dużej ilo ści kam ieni. W obrębie sam ego row ka o d k ry to dużą p rzepaloną d re w n ia n ą belkę oraz kilka ow alnych, słabo czytelnych zaciem nień, k tó re m ogą św iadczyć, że ulokow ano w n im coś w rodzaju p ło tu lub p alisa dy. Jak się w ydaje, trzecim etap em b u d o w y k o n s tru k cji było u tw o rzen ie czterech przejść do jej w n ę trz a 15, po jed n y m d o k ła d n ie p o śro d k u każdego z bok ó w konstrukcji, u tw o rzo n y ch po p rzez rozsunięcie części w ału i zasypanie row ka (ryc. 12).
W obrębie konstrukcji odkryto, jak się wydaje, ślady orki, układające się rów nolegle do siebie, a prostopadle do dłuższych jej boków. C o ciekawe uryw ają się one tuż przed okalającym ją row kiem . O d k ry to pon ad to 38 obiektów archeologicznych, z których część zosta ło naruszonych i częściowo zniszczonych przez w sp o m nianą orkę. W iększość z nich to ślady p o słupach, trzy to pozostałości w ypełnionych kam ieniam i palenisk, a kolejnych sześć najpraw dopodobniej uznać m ożna za obiekty o charakterze m ieszkalnym (z uw agi n a znacz ny stopień ich zniszczenia oraz na fakt, że część z nich z pow odu swojej lokalizacji zb adana została jedynie częściowo, jak na razie tru d n o to je d n ak w p ełn i stw ier dzić). Poza tym część z odkry ty ch obiektów znajdow ała się p o d nasypem w ału i n a zew nątrz o d niego, a jeden został przecięty przez row ek (ryc. 13).
O d k ry ty m a te riał zabytkow y zaró w n o w obrębie obiektów , jak i w w arstw ach, datow ać m o ż n a w zdecy d o w anej w iększości na p ó źn y okres rzym ski i w czesną fazę okresu w ędrów ek ludów. O p ró cz najliczniej re prezentow anego m a te ria łu ceram icznego, w ty m w y ko nanego n a kole g arncarskim , o d k ry to kilkanaście p rzed m io tó w żelaznych, k tóre ze w zględu n a znacz ny stopień sk o ro d o w an ia i frag m en tary czn o ść, p rzed k onserw acją raczej tru d n o będzie d o k ład n ie o k re ślić. Jak na razie pow iedzieć m o żem y jedynie, że jest w śród nich żelazny - n óż oraz n ajp raw d o p o d o b n iej szydło lub krzesiw o. O d k ry to także subaeratus A n to n in u s Pius (145-161) m en. Rzym , ty p RIC III, n r 137, s. 43; ty p BMC RE IV, m en. Rzym n r 537-539, s. 7816 (ryc. 14), jed en k am ien n y i kilka glinianych przęśli- ków, z k tó ry ch część łączyć należy z k u ltu rą p u c h a rów lejkow atych oraz kilka frag m en tó w ciężarków tkackich. Z e w sp o m n ian ą k u ltu rą n eolityczną łączyć należy p o n a d to fra g m en t k rzem iennej siekiery. Kilka innych zabytków z tego surow ca pow iązać m o ż n a p o nadto z k u ltu rą lubelsko-w ołyńską.
15 Każde z przejść m iało około 2-3 m szerokości.
16 M onetę określiła m rg M onika Gładysz-Juścińska, za co składam serdeczne podziękow ania.
Z asygnalizow ane fakty i obserw acje pozw alają na w ysunięcie w stępnej hipotezy, że k o n stru k c ja zo sta ła u tw o rzo n a w m iejscu osady datow anej na późny okres rzym ski i być m oże w czesną fazę o k resu w ę d ró w ek ludów , niszcząc, bąd ź naruszając znajdujące się ta m obiekty. O d k ry te ślady, in te rp reto w an e jako p o zostałości orki, św iadczą, że w ał i row ek ograniczały pole upraw ne. Z astanaw iające jest, co u p raw ian o na tak stosu n k o w o niew ielkiej pow ierzchni. N iem niej je d n a k najw ażniejszym w ydaje się być py tan ie, kto i kiedy stw orzył interesującą nas konstrukcję. O b ser w acja u k ład u w arstw w obrębie w ału oraz sto p n ia ich przem ycia świadczy, że nie jest to założenie n o w ożytne. N iem al zu p ełn y b ra k (o d k ry to tylko kilka frag m en tó w ceram iki) m ateriałó w z okresu w czesne go czy późnego średniow iecza, w ydaje się w ykluczać w iązanie jej z ty m i czasam i. N ie m o żn a także w zu p e ł ności wykluczyć, że założyła ją lu d n o ść zam ieszkująca te obszary we w czesnej fazie okresu w ędrów ek ludów, niszcząc część znajdującej się tu nieco w cześniejszej osady. D o m o m e n tu zb ad an ia całej p o w ierzch n i o p i syw anej k o n stru k cji oraz otaczających ją teren ó w kw estia jej in terp retacji p o zo stan ie otw artą.
W p aź d zie rn ik u 2007 r. w ytyczono dw a w ykopy sondażow e we w schodniej części stanow iska, w o b rębie rozległego, o toczonego z dw óch stro n przez d o linę nieistniejącego cieku plateau. Potw ierdziły one, że osada m a sw oją k o n ty n u ację rów nież i w ty m m iej scu. Tak w ięc w chwili obecnej stw ierdzić m ożem y, że zasięg stanow iska w yznaczony n a p o d staw ie relacji p oszukiw aczy w ydaje się o d p o w iad ać rzeczyw istości. O czyw iście p rze p ro w ad zo n e prace są jed y n ie p ie rw szym kro k iem do ro zp o zn an ia c h a ra k te ru i ro z p la n o w ania opisyw anej osady. N iestety obecność gęstego d rzew o stan u uniem ożliw ia b ad an ia szerokopłaszczy- znow e oraz geofizyczne.
Stanowisko nr 8
Sondażow e prace w ykopaliskow e przeprow adzono także n a stanow isku n r 8, zokalizow anym w obrębie rezerw atu puszczy jodłow ej „Zarośle”. Z racji n a jego p ołożenie i w iążącą się z ty m konieczność przestrzega n ia przepisów W ojew ódzkiego K onserw atora Przyrody, ograniczyły się one jedynie do jednego w ykopu w cen tru m w yznaczonego zasięgu stanow iska i niestety nie p otw ierdziły jego istnienia. P od w arstw ą ściółki leśnej i kilkucentym etrow ą w arstw ą h u m u su n atknięto się n a litą skałę (ostaniec kredow y?) uniem ożliw iający dalsze prace. Cały teren w yniesienia, n a k tó ry m zlokalizow a n o stanow isko, dodatkow o przeszpilow ano, p o kilku centym etrach napotykając, p o d o b n ie jak w wykopie,
Barbara Niezabitowska-W iśniewska
Ryc. 13. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 9. Rozmieszczenie obiektów w zbadanej części konstrukcji. Rys. B. Niezabitowska-Wiśniewska, o p ra c o w a ł! Wiśniewski. Fig. 13. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 9. Location o f features in the already examined part o f the structure. Drawn by B. Niezabitowska-Wiśniewska, design by T. Wiśniewski.
Ryc. 14. Ułów, pow. tomaszowski, stan. 9. Subaeratus Antoninus Pius. Fot. T. Wiśniewski.
Fig. 14. Ułów, Tomaszów Lubelski district, site 9. Subaeratus Antoninus Pius, photo by T. Wiśniewski.
