• Nie Znaleziono Wyników

Z prac nad podręcznikiem akademickim historii literatury polskiej.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Z prac nad podręcznikiem akademickim historii literatury polskiej."

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

Z prac nad podręcznikiem

akademickim historii literatury

polskiej.

Biuletyn Polonistyczny 5/15, 5-14

(2)

I INSTYTUT BADAŃ LITERACKICH PAN

Z PRAC NAD PODRĘCZNIKIEM AKADEMICKIM HISTORII LITERATURY POLSKIEJ ( d y s k u s j a na d p o d st a w o w y m i z a ł o ż e n i a m i p o d r ę c z n i k a h i s t o r i i l i ­ t e r a t u r y p o l s k i e j XVI w*, 29*X*1962 r * ) P r o f * d r K o n r a d G ó r s k i : Pod s ta w ow e z a ł o ż e n i a p o d r ę c z n i k a h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l s k i e j XVI w. 1 . T e r m i n : w i e k XVI uważam za s y n o n i m p o j ę c i a R e n e s a n s u p o l s k i e ­ g o , s t ą d t e ż p o n i ż s z e r o z w a ż a n i a o d n o s i ć s i ę b ę d ą do z a ł o ­ ż e ń , na k t ó r y o h w i n i e n by s i ę o p r z e ó p o d r ę c z n i k u n i w e r s y t e ­ c k i h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l s k i e j w d o b i e R e n e s a n s u # 2* J a k w yo br a ża m s o b i e t y m c z a s o w ą s y n t e z ę R e n e s a n s u w z a s i ę g u e u r o p e j s k i m t e g o o k r e s u , w y ł o ż y ł e m w s k r ó c i e w B i u l e t y n i e H i s t o r i i S z t u k i , r . X V I I (1 9 5 5 ) , n r 3 ( s t r . 3 6 8 - 3 6 9 ) « Tu 0- g r a n i c z ę s i ę do s t w i e r d z e ń n a s t ę p u j ą c y c h : a ) R e n e s a n s n i e j e s t e p o k ą o t a k j e d n o l i t y m o b l i c z u j a k O ś w i e c e n i e * J e s t o k r e s e m ś c i e r a n i a s i ę ze s o b ą d ą ż e ń b a r ­ d z o s p r z e c z n y c h , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y w r ó ż n y c h k r a j a c h do z u p e ł n i e o d m i e n n y c h o s t a t e c z n y c h w y n i k ó w . S k u t k i e m r e f o r ­ m a c j i k u l t u r a e u r o p e j s k a r o z b i ł a s i ę na dwa o d r ę b n e ł o ­ ż y s k a ż y c i a u m y s ł o w e g o : k a t o l i c k i e i p r o t e s t a n c k i e « W k a ż ­ dym z n i c h s k ł a d n i k i r e n e s a n s o w e g o f e r m e n t u d o p r o w a d z i ł y do o d m i e n n e j s y n t e z y k u l t u r o w e j * P o l s k a z n a l a z ł a s i ę w o b o z i e k a t o l i c k i m i t o z a d e c y d o w a ł o o j e j o b l i c z u u m y s ł o ­ wym w n a s t ę p n y m s t u l e c i u * O d r ę b n o ó o i ą p o l s k i e g o R e n e s a n ­ s u j e s t s w o i s t y p r z e b i e g i w y n i k w a l k i m i ę d z y s p r z e c z n y ­ mi p i e r w i a s t k a m i owej e p o k i . I s t o t ą samego R e n e s a n s u j e s t n i e s y n t e z a r ó ż n y c h d ą ż e ń , l e c z s t a r c i a m i ę d z y n i m i . b ) Do n a j w a ż n i e j s z y c h objawów t e j w a l k i m i ę d z y s p r z e c z n y m i d ą ż e n i a m i e p o k i R e n e s a n s u n a l e ż ą : s t a r c i a humanizmu z e s c h o l a s t y k ą - j a k o w y r a z o d m i e n n e j m e t o d y p o z n a w c z e j , p r z y g o t o w u j ą c e j z w y c i ę s t w o p o s t a w y e m p i r y c z n e j n a d o d e r ­ waną s p e k u l a c j ą f s t a r c i a humanizmu z r e f o r m a c j ą - j a k o

(3)

w y r a e d ą ż e n i a do z r a c j o n a l i z o w a n i a ż y c i a r e l i g i j n e g o ? s t a r c i a hu m ani zm u z p o t r y d e n c k i m k a t o l i c y z m e m ; s t o p n i o ­ we w y s u w a n ie s i ę i d e a ł u a n t r o p o c e n t r y z r a u na n i e k o r z y ś ć ś r e d n i o w i e c z n e g o t e o c e n t r y z m u , w y p i e r a n i e ś r e d n i o w i e c z ­ n e g o u n i w e r s a l i z m u p r z e z i d e a ł n a r o d o w y ( k u l t p a ń s t w a , r o z w ó j k u l t u r y w j ę z y k a c h n a r o d o w y o h , k u r c z e n i e s i ę s p o ł e c z n e j r o l i ł a c i n y ) ; w z a k r e s i e s z t u k i - w y p i e r a n i e ś r e d n i o w i e c z n e g o n a t u r a l i z m u p r z e z k l a s y c y z u j ą c ą i d e a - l i z a ć j ę f o r m y . c ) P r z e z b a r o k r o z u m i e m s y n t e z ę k u l t u r o w ą , k t ó r a p o w s t a ł a w w y n i k u z ł ą c z e n i a k u l t u r y h u m a n i s t y c z n e j o p r z e w a d z e p i e r w i a s t k ó w r z y m s k i c h z p o t r y d e n c k i m k a t o l i c y z m e m . G ł ó w = nym o g ü i s k i e m b a r o k u b y ł y o c z y w i ś c i e W ło c h y , a n a s t ę p n i e H i s z p a n i a * Za g ó r n ą g r a n i c ę p o l s k i e g o R e n e s a n s u uważam moment, w k t ó r y m u k a z u j ą s i ę o s t a t n i e d z i e ł a l i t e r a c k i e s t w o r z o n e w d u c h u r e n e s a n s o w e g o h um ani zm u i p o j a w i a j ą p i e r w s a e u t w o r y w y p ł y w a j ą c e z w ł o s k i e g o b a r o k u . B ę d z i e t o w i ę c c e z u r a p r z y p a d a j ą c a na l a t a : 1 61 4 ( S i e l a n k i 3zy~ m o n o w l c a ) i 1 6 1 8 ( J e r o z o l i m a w y z w o l o n a ) . O z n a c z e n i e d o l n e j g r a n i c y p o l s k i e g o R e n e s a n s u n a s t r ę c z a n i e p o r ó w ­ n a n i e w i ę k s z e t r u d n o ś c i . S ą d z ę j e d n a k , ż e da s i ę u z a s a d ­ n i ć u m i e s z c z e n i e j e j w o k o l i c y r o k u 1 5 0 0 . Tak w i ę c p r o ­ j e k t o w a n y p o d r ę c z n i k o m a w ia łb y p r z e d e w s z y s t k i m o k r e s l a t : 1 5 0 0 - 1 6 1 4 , o d w o ł u j ą c s i ę do o m ó w i e n i a o k r e s u p r e r e - n a n s o w e g o w c z ę ś c i p o d r ę c z n i k a p o ś w i ę o o n e j Ś r e d n i o w i e ­ c z u . 3 . W ymienione w y ż e j s p r z e c z n e p i e r w i a s t k i ż y c i a umysło we go w d o b i e R e n e s a n s u m i a ł y o c z y w i ś c i e s w o j e u w a r u n k o w a n i e w wa­ r u n k a c h ż y c i a p o l i t y c z n e g o i g o s p o d a r c z e g o na p r z e ł o m i e XV i XVI w i e k u o r a z w c a ł y m w i e k u XVI ( d ą ż e n i e p o l i t y c z n e s z l a c h t y , e k o n o m i c z n a e k s p a n s j a P o l s k i j a k o p r o d u c e n t a z b o ­ ż a , k o n f l i k t y m i ę d z y s p o ł e c z e ń s t w e m ś w i e c k i m i d u c h o w i e ń ~ st w e m , r o z p r z ę ż e n i e m o r a l n e i a d m i n i s t r a c y j n e w h i e r a r c h i i k o ś c i e l n e j , k o n s e k w e n c j e u n i i p o l s k o - l i t e w s k i e j w ż y c i u we w nę trz ny m R z e c z y p o s p o l i t e j i t p . ) . R z e c z y t e b y ł y b y omó­ w i o n e o g ó l n i e w r o z d z i a l e w s t ę p n y m , a p o d c z a s o m a w ia n ia d z i e ł l i t e r a c k i c h , w k t ó r y c h z n a l a z ł y o d b i c i e , p o d r ę c z n i k d o t k n ą ł b y k a ż d o r a z o w o o d p o w i e d n i c h s z c z e g ó ł ó w z z a k r e s u ż y ­ c i a s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o . - 6

(4)

-7 -4* L i t e r a t u r a p o l s k a doby R e n e s a n s u j e s t dwu j ę z y c z n a , w o b e c c z e g o obydwa n u r t y : p o l s k i i ł a c i ń s k i , m u s z ą b y ć w p o d r ę c z n i k u o­ m ó w i o n e . Zważywszy j e d n a k , że t w ó r c z o ś ć w j ę z y k u ł a c i ń s k i m k u r c z y s i ę i t r a c i na z n a c z e n i u w m i a r ę w z r a s t a n i a p r z e w a g i p o l s z c z y z n y , o m ó w i e n i e d z i e ł ł a c i ń s k i c h w momencie o s t a ­ t e c z n e g o z w y c i ę s t w a j ę z y k a p o l s k i e g o z o s t a n i e o g r a n i c z o n e do z w i ę z ł e j i n f o r m a c j i o d z i e ł a c h ł a c i ń s k i c h . 5 . Z a g a d n i e n i e , czy p o d r ę c z n i k ma omawiaó w y ł ą c z n i e d z i e ł a o c h a r a k t e r z e i p r z e z n a c z e n i u a r t y s t y c z n y m , c z y t e ż u w z g l ę d ­ n i a ć w s z e r o k i e j m i e r n e t z w . p i ś m i e n n i c t w o ó w c z e s n e , n a l e ­ ży r o z w i ą z y w a ć w e d ł u g n a s t ę p u j ą c y c h w y t y c z n y c h : a ) p r z e d m i o t e m głównym h i s t o r y c z n e j i k r y t y c z n e j o c e n y po­ w i n n y b y ć p r z e d e w s z y s t k i m u t w o r y o p r z e z n a c z e n i u a r t y ­ s t y c z n y m ; b ) z w a ż y w s z y , ż e w i e k XVI j e s t j e s z c z e o k r e s e m f o r m o w a n i a s i ę p o l s k i e g o j ę z y k a l i t e r a c k i e g o i że ó w c z e s n a g r a n i c a m i ę d z y d z i e ł a m i l i t e r a c k i m i i d z i e ł a m i , k t ó r y c h d z i ś n i e z a l i c z a m y do l i t e r a t u r y j a k o s z t u k i s ł o w a , j e s t d o ś ć p ł y n n a , p o d r ę c z n i k p o w i n i e n u w z g l ę d n i ć r ó w n i e ż t e d z i e ł a , k t ó r e c z y t o p o s i a d a j ą w a r t o ś ć ze s t a n o w i s k a d o s k o n a l e ­ n i a ś r o d k ó w w y r a z u j ę z y k o w e g o , c zy t e ż o d e g r a ł y d o n i o ­ s ł ą r o l ę w r o z w o j u p o j ę ć o d e w i e r c i e d l o n y c h w u t w o r a c h l i t e r a c k i c h . Z t a k i c h czy i n n y c h wz g lę dó w k r y t e r i u m d o b o r u u t w o r ó w , o k t ó r y c h b ę d z i e mowa w p o d r ę c z n i k u , w i n n o być k o n s e k w e n ­ c j ą z a ł o ż e n i a , że h i s t o r i a l i t e r a t u r y j e s t p r z e d e w s z y ­ s t k i m h i s t o r i ą o k r e ś l o n e j s z t u k i , m i a n o w i c i e s z t u k i o p e ­ r u j ą c e j j ę z y k i e m j a k o ś r o d k i e m w y r a z u a r t y s t y c z n e g o . 6 . H i s t o r i a l i t e r a t u r y n i e może by ć z b i o r e m z w i ę z ł y c h m o n o g r a ­ f i i o t w ó r o B o á o i p o s z c z e g ó l n y c h p i s a r z y , omówionych w po ­ r z ą d k u c h r o n o l o g i c z n y m ; m u s i b y ć n a t o m i a s t o b r a z e m ż y c i a l i ­ t e r a c k i e g o , t j . z e s p o ł u p r o c e s ó w s t w a r z a j ą c y c h k o n t e k s t h i ­ s t o r y c z n y , u k a z u j ą c y p o w s t a n i e i r o l ę d a n e g o z j a w i s k a l i t e ­ r a c k i e g o w ś c i s ł y m z w i ą z k u z i n n y m i z j a w i s k a m i w o k r e ś l o n y m momencie d z i e j o w y m . Wynika s t ą d , że p o d r ę c z n i k n i e b ę d z i e

omawiaó t w ó r c z o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h p i s a r z y j a k o pe wn y ch zamk­ n i ę t y c h w s o b i e c a ł o ś c i , l e c z b ę d z i e j ą a n a l i z o w a ć w r a m a c h

(5)

r o z d z i a ł ó w p o ś w i ę c o n y c h ró żn y m o k r e s o m p o l s k i e g o R e n e s a n ­ s u . 0 proponowanym p o d z i a l e na o k r e s y b ę d z i e mowa n i ż e j * 7« S y n t e t y c z n e u j ę c i e h i s t o r y c z n e g o z n a c z e n i a d a n e g o p i s a r z a i w a r t o ś c i j e g o d o r o b k u b ę d z i e dawane k a ż d o r a z o w o po omó­ w i e n i u o s t a t n i e g o d z i e ł a , k t ó r e u k a z a ł o s i ę z a j e g o ż y c i a , e w e n t u a l n i e - k t ó r e n a l e ż y j e s z c z e do o m a w i a n e j w p o d r ę c z ­ n i k u e p o k i R e n e s a n s u . Np. s y n t e z ę t w ó r c z o ś c i Sz ym ono wi ca u m i e ś c i s i ę po o m ó w i e n i u S i e l a n e k » a c z k o l w i e k ż y ł on do r o ­ ku 1629 i o g ł a s z a ł j e s z c z e swe u t w o r y po w y m i e n i o n e j d a c i e . 8 . B i o g r a f i a k ą ż d e g o p i s a r z a n a t o m i a s t b ę d z i e u m i e s z c z o n a j a k o c a ł o ś ó w t e d y , gdy p o d r ę c z n i k p r z y s t ą p i do o m a w i a n i a p i e r w ­ s z e g o u t w o r u d a n e g o a u t o r a . Nie w y ł ą c z a t o w z m ia n e k o pew­ n y c h s z c z e g ó ł a c h b i o g r a f i c z n y c h , k t ó r e s i ę mogą w i ą z a ó z p o w s t a n i e m r ó ż n y c h u t w o r ó w i o k t ó r y c h t r z e b a b ę d z i e p o w i e ­ d z i e ć w z w i ą z k u z omówieniem d a n e g o d z i e ł a . J e ż e l i r o z p o ­ r z ą d z a m y b a r d z o n i e w i e l o m a w i a d o m o ś c i a m i o ż y c i u j a k i e g o ś a u t o r a , p o d r ę c z n i k b ę d z i e u m i e s z c z a ć z a r y s j e g o b i o g r a f i i w f o r m i e p e t i t o w e g o p r z y p i s u u d o ł u s t r o n i c y . 9« Na p o c z ą t k u k a ż d e g o r o z d z i a ł u p o ś w i ę c o n e g o danemu o k r e s o w i w r a m a c h e p o k i R e n e s a n s u d a n a b ę d z i e w s t ę p n a c h a r a k t e r y s t y ­ ka n a j w a ż n i e j s z y c h p r o c e s ó w z n a m i e n n y c h d l a t e g o o k r e s u . N a t o m i a s t s y n t e t y c z n ą o c e n ę w s z e l k i c h p r z e j a w ó w ż y c i a l i t e ­ r a c k i e g o c i ą g n ą c y c h s i ę p r z e z c a ł ą e p o k ę R e n e s a n s u c zy k i l ­ ka j e j o k r e s ó w p o d r ę c z n i k da w ó w c z a s , gdy d a n e z j a w i s k o o k a ­ z u j e z a n i k s w e j ż y w o t n o ś c i i u s t ę p u j e z ż y c i a l i t e r a c k i e g o . 1 0 . B o g a c t w o l i t e r a t u r y r e n e s a n s o w e j w P o l s c e o b j a w i a s i ę w s i l ­ nym z r ó ż n i c o w a n i u j e j p o z i o m u z a l e ż n i e od r ó ż n i c y u m y s ł o w e j j e j o d b i o r c ó w . W r a m a c h o m ó w i e n i a p o s z c z e g ó l n y c h o k r e s ó w p o d r ę c z n i k b ę d z i e gr u p o w a ć z j a w i s k a l i t e r a c k i e w e d ł u g t r z e c h n u r t ó w o d p o w i a d a j ą c y c h róż n ym poziomom t w ó r d z o ś c i i r e c e p ­ c j i . B ę d ą t o : n u r t h u m a n i s t y c z n o - e l i t a r n y , n u r t d ą ż e ń r e n e ­ s a n s o w y c h p r z y s t o s o w a n y c h do u m y s ł o w o ś c i ś r e d n i o w y k s z t a ł ­ c o n y c h w a r s t w s p o ł e c z e ń s t w a o r a z n u r t p o p u l a r n y . N i e z a l e ż ­ n i e od t e g o u g r u p o w a n i a z j a w i s k p o d r ę c z n i k b ę d z i e u s i ł o w a ł w m i a r ę m o ż n o ś c i u w z g l ę d n i a ć r e g i o n a l n e u k s z t a ł t o w a n i e s i ę ó w c z e s n e g o ż y c i a l i t e r a c k i e g o w P o l s c e .

(6)

- 9 -1 -1 . U w z g l ę d n i e n i e k o m p a r a t y s t y c z n e g o t ł a z j a w i s k l i t e r a c k i c h b ę d z i e z w i ą z a n e z omó wie ni em p o s z c z e g ó l n y c h k i e r u n k ó w l u b w y b i t n i e j s z y c h d z i e ł n a s z e j l i t e r a t u r y r e n e s a n s o w e j . 1 2 . Omówienie r o z w o j u ó w c z e s n e g o j ę z y k a l i t e r a c k i e g o n a s t ą p i w f o r m i e s y n t e t y c z n e j c h a r a k t e r y s t y k i j ę z y k a d a n e g o w y b i t ­ n i e j s z e g o p i s a r z a w r a m a c h o g ó l n e j s y n t e z y j e g o t w ó r c z o ś c i o r a z w f o r m i e p o d s u m o w a n i a z d o b y c z y j ę z y k o w y c h o k r e ś l o n e g o k i e r u n k u c z y d z i a ł u t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j ( n p . j ę z y k r e ­ f o r m a c j i p o l s k i e j , p u b l i c y s t y k i p o l i t y c z n e j , p r z e k ł a d ó w B i b l i i i t p . ) . 1 3 . P o d r ę c z n i k b ę d z i e s i ę s k ł a d a ć z s z e ś c i u r o z d z i a ł ó w . P i e r w ­ s z y p r z y n i e s i e o g ó l n ą c h a r a k t e r y s t y k ę R e n e s a n s u j a k o z j a ­ w i s k a e u r o p e j s k i e g o i o g ó l n y z a r y s r o z w o j u l i t e r a t u r y r e n e ­ s a n s o w e j w P o l s c e , u z a s a d n i a j ą c y p o d a n ą w p o d r ę c z n i k u p e - r i o d y z a c j ę c a ł e j e p o k i . Z k o l e i n a s t ą p i ą c z t e r y r o z d z i a ł y o m a w i a j ą c e c z t e r y o k r e s y , na k t ó r e d z i e l i s i ę p o l s k i R e n e ­ s a n s . O s t a t n i r o z d z i a ł ( k r ó t k i ) da s y n t e t y c z n y p r z e g l ą d do ­ r o b k u c a ł e j e p o k i i j e j o d d z i a ł y w a n i a na r o z w ó j l i t e r a t u r y p ó ź n i e j s z e j . 1 4 . P o d z i a ł na o k r e s y p r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o : . 1 ) 1 5 0 0 - 1 5 4 0 ; 2 ) 1 5 4 0 - 1 5 7 0 ; 3 ) 1 5 7 0 - 1 5 8 6 ; 4 ) 1 5 8 7 - 1 6 1 4 * P o d a n e t u g r a n i c e o k r e s ó w w f o r m i e o k r e ś l o n y c h l a t n a l e ż y t r a k t o w a ć umo wni e: r o k 1 5 4 0 czy 1 5 7 0 t r z e b a r o z u m i e ć j a k o o k o l i c ę o h r o n o l o g i c z n ą d a n e g o r o k u . W o b r ę b i e t a k p o j ę t y c h g r a n i c c z a s o w y c h o k r e s y t e p o s i a d a j ą n i e w ą t p l i w ą j e d n o ś ć w e w n ę t r z n ą w s e n s i e r o z w i j a n i a s i ę w n i c h c zy k o ń c z e n i a pew nyc h z j a w i s k ż y c i a l i t e r a c k i e g o . W n a j b a r d z i e j s z k i c o ­ wym u j ę c i u o d r ę b n o ś ć t y c h o k r e s ó w można by u z a s a d n i ć w s p o ­ s ó b n a s t ę p u j ą c y : o k r e s p i e r w s z y ( 1 5 0 0 - 1 5 4 0 ) . R e c e p c j a humanizmu i d ą ż e ń r e ­ n e s a n s o w y c h w ś r o d o w i s k u d w o r s k i m i magna ckim i j e d n o c z e ­ s n e s t o p n i o w e d o c h o d z e n i e do g ł o s u p o l s z c z y z n y w s f e r a c h m i e s z c z a ń s k o - p l e b e j s k i c h . S t ą d dwa główne n u r t y t w ó r c z o ś c i ł a c i ń s k i ( P a w e ł z K r o s n a , J a n z W i ś l i c y , D a n t y s z e k , K r z y - c k i , H u s s o w c z y k , J a n i c k i ) i p o l s k i ) B i e r n a t z L u b l i n a , J a n z K o s z y c z e k , O pe ć, K l e r y k a , B i e l s k i w p i e r w s z y m o k r e s i e s w e j t w ó r c z o ś c i , p i e r w s z e u t w o r y p r o z y n a r r a c y j n e j ) ;

(7)

- 10 -o k r e s d r u g i ( 1 5 4 0 - 1 5 7 0 ) . R-ozwój i u p a d e k r e f -o r m a c j i p -o i * s k i e j . Walka o e g z e k u c j ę praw* P e ł n e z w y c i ę s t w o d ą ż e ń s z l a c h e c k i c h do w ł a d z y * S f i n a l i z o w a n i e u n i i z L i t w ą * - P u b l i c y s t y k a i M o d r z e w s k i , O r z e c h o w s k i . O f en syw a r e f o r m a - o y j n a : p r z e k ł a d y B i b l i i ( M u r z y n o w s k i , B i b l i a B r z e s k a ) , p o s t y l l e i k a t e c h i z m y ( H e j , C a t e c h i s m u s z 1 54 3 r * ) , u t w o ­ r y l i t e r a c k i e ( R e j , L u b e l c z y k , S e k l u c j a n ) . P i e r w s z a k o n ­ t r o f e n s y w a k a t o l i c k a : p r z e k ł a d y B i b l i i ( S c h a r f f e n b e r g e r , L e o p o l i t a ) , K r o m e r , O r z e c h o w s k i * P o c z ą t e k l i t e r a t u r y a r i a ń » s k i e j : G r a e g o r z P a w e ł . P a r e n e t y k a : R e j , G ó r n i c k i , G o ś l i c k i . D a l s z y o i ą g t w ó r c z o ś c i B i e l s k i e g o * O k r e s d w o r s k i K o c h a n o ­ w s k i e g o . P o p u l a r n a p r o z a n a r r a c y j n a : A l e k s a n d e r M a ce d oń ­ s k i , H i s t o r i a o F r a n c i s z k u S p i e r z e , H i s t o r i a o K s i ą ż ę c i u f i n l a n d z k i m J a n i e , F o r t u n a t ; O k r e s t r z e c i : ( 1 5 7 0 - 1 5 8 6 ) * Po w y g a ś n i ę c i u d y n a s t i i J a g i e l ­ lo n ó w i p r z e j ś c i o w y c h t r u d n o ś c i a c h e l e k c y j n y c h k u l m i n a c y j n y p u n k t p o l i t y c z n e j s i ł y R z e c z y p o s p o l i t e j z a B a t o r e g o . D e f i ­ n i t y w n e z w y c i ę s t w o l i t e r a t u r y w j ę z y k u n a ro d o w y m . O d o s o b­ n i e n i e a r i a n , p r z e j ś c i e do d e f e n s y w y i n n y c h odłamów r e f o r - m a o y j n y o h f o f e n s y w a k a t o l i c k a ( W u j e k , S k a r g a , P o w o d o w s k i ) . R o z k w i t t w ó r c z o ś c i K o c h a n o w s k i e g o . S ę p - S z a r z y ń s k i . P o c z ą t e k t w ó r c z o ś c i K l o n o w i c a , P a p r o c k i i S t r y j k o w s k i . R o z k w i t p r o ­ zy r e t o r y c z n e j f O k r e s c z w a r t y ( 1 5 8 7 - 1 6 1 4 ) . W z r o s t t r u d n o ś c i w e w n ę t r z n y c h i s t o p n i o w e w c i ą g a n i e R z e c z y p o s p o l i t e j do w o j e n . N i e m a l w y ł ą c z n e p a n o w a n i e j ę z y k a p o l s k i e g o . W y j ą t k o w o ś ć p o e z j i Szy monowica na t l e e p o k i . E p i g o n i R e n e s a n s u : Z b y l i t o w s c y , G r a b o w i e c k i , G r o c h o w s k i , M i a s k o w s k i i i n * Wujek ( p r z e k ł a d B i b l i i ) i S k a r g a ( K a z a n i a ) * Ż ó ł k i e w s k i - o s t a t n i p r z e d s t a ­ w i c i e l p r o z y h i s t o r y c z n e j R e n e s a n s u . P ó ź n y G ó r n i c k i i d r u ­ g i t w ó r c z o ś c i K l o n o w i c a . ; C i e k l i ń s k i i G o s ł a w s k i . P o c z ą ­ t e k k o m e d i i r y b a ł t o w s k i e j . Aby u n i k n ą ć n i e p o r o z u m i e ń , z a z n a c z a m , że w y p u n k t o w a n i e z a w a r t o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w w powyższym s z k i c u n i e p r z e s ą d z a w c a l e a n i o s t a t e c z n e g o u k ł a d u t r e ś c i w gotowym p o d r ę c z n i k u , a n i t e ż i l o ś c i m i e j s c a , j a k i e b ę d z i e p o ś w i ę c o ­ ne r o z w i n i ę c i u w y m i e n i o n y c h t u t e m a t ó w . J e s t r z e c z ą o c z y w i ­ s t ą , ż e z j a w i s k o m o p i e r w s z o r z ę d n y m z n a c z e n i u , j a k n p .

(8)

11 -p o e z j a K o c h a n o w s k i e g o , b ę d z i e -p r z y z n a n e n i e p o r ó w n a n i e w i ę c e j m i e j s c a , n i ż t o może w y n i k a ó z samego w y p u n kt ow a ­ n i a p r z y s z ł e j t r e ś o i p o d r ę c z n i k a . 1 5 ) R o z d z i a ł o s t a t n i , s y n t e t y c z n y , p r z y n i e s i e om ów ien ie z a r ó w ­ no t y c h w a r t o ś c i R e n e s a n s u , k t ó r e z d o ł a ł y s i ę u t r z y m a ć w d a l s z y m r o z w o j u p o l s k i e j l i t e r a t u r y , j a k i t y c h , k t ó r y c h t r a d y c j a s i ę p r z e r w a ł a . U z u p e ł n i e n i e m k o ńc o w yc h r o z w a ż a ń b ę d z i e w s k a z a n i e n a l u k i w n a s z e j w i e d z y o p o l s k i m R e n e ­ s a n s i e i p e r s p e k t y w y p r z y s z ł y c h b a d a ń nad t ą e p o k ą . D y s k u s j a P o d o b n i e j a k d y s k u s j a n a d p r a c ą p r o f . K . Wyki, o b e j m u j ą ­ c ą c h a r a k t e r y s t y k ę M ł o d e j P o l s k i ( p o r . B i u l e t y n P o l o n i s t y c z ­ n y , z e s z . 1 3 , k w i e c i e ń 1 9 6 1 , s t r . 1 1 - 1 4 ) , d y s k u s j a n a d t e ­ z a m i p r o f . K o n r a d a G ó r s k i e g o , p r a c u j ą c e g o n a d p r z y g o t o w a ­ n i e m p o d r ę c z n i k a h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l s k i e j XVI w*, od­ b y ł a s i ę w s z e r s z y m g r o n i e p r a c o w n i k ó w I n s t y t u t u i k a t e d r u n i w e r s y t e c k i c h . P r z e w i d z i a n e s ą d a l s z e s p o t k a n i a d y s k u s y j ­ n e , e w . n a d r o z w i n i ę t y m k o n s p e k t e m l u b p o s z c z e g ó l n y m i c z ę ­ ś c i a m i k s i ą ż k i . W t e n s p o s ó b , n a w i ą z u j ą c do s e s j i O d r o d z e ­ n i a , od sameg o p o c z ą t k u p r a c a n a d p o d r ę c z n i k i e m p r z e b i e ­ g a ć b ę d z i e n i e j a k o z e s p o ł o w o , w s e n s i e s z c z e g ó ł o w e j d y ­ s k u s j i s z e r s z e g o g r o n a f a c h o w c ó w , n i e n a r u s z a j ą c z a r a z e m • i n d y w i d u a l n e g o o b l i c z a p r z y g o t o w y w a n e j p r z e z p r o f . G ó r s k i e ­ go k s i ą ż k i a n i j e g o n a u k o w e j za n i ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i . W d y s k u s j i w z i ę ł o u d z i a ł 12 o s ó b : p r o f . p r o f . S z m y d t o w a , G r y c z o w a , N a d o l s k i , N o w a k - D ł u ż e w s k i , P o l i a k , L i b e r a , Z i o ­ mek, Wyka, Ż ó ł k i e w s k i o r a z d r d r L e w a ń s k l , H e r n a s i S t e f a n D u r s k i . ~ ' D y s k u t a n c i p o z y t y w n i e o c e n i l i p r z e d ł o ż o n e t e z y , w s z c z e ­ g ó l n o ś c i sa m ą k o n c e p c j ę e p o k i R e n e s a n s u j a k o o k r e s u w a l k , ś c i e r a n i a s i ę d ą ż e ń , p o s z u k i w a ń , n i e z a ś h a r m o n i i ( S z m y d t o ­ wa, N a d o l s k i , Ż ó ł k i e w s k i ) , p o d k r e ś l a l i p r z y tyra, że p o d ­ r ę c z n i k p o w i n i e n p o k a z a ć r ó ż n e humanizmy i r ó ż n e r e f o r m a ­ c j e ( Ż ó ł k i e w s k i , Z i o m e k ) , w e w n ę t r z n ą d y n a m i k ę k o n f l i k t ó w i d e o w y c h , i c h u w a r u n k o w a n i e s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e ( N a d o l s k i : o o d c h o d z e n i u p o t r y d e n c k i e g o k a t o l i c y z m u od hum ani zm u,

(9)

- 12 -G ó r s k i - w o d p o w i e d z i - o r a c j o n a l i s t y c z n y c h i i r r a c j o n a l n y c h e l e m e n t a o h w p r o t e s t a n t y z m i e ) . D y s k u t o w a n o r ó w n i e ż ‘n a d m i e j s c e m , z a k r e s e m r e f o r m a c j i w ob­ r a z i e k u l t u r y i l i t e r a t u r y o k r e s u * N i e k t ó r z y d y s k u t a n c i ( N o - w a k - D ł u ż e w s k i , N a d o l s k i , P o l i a k ) s ą d z i l i , że z b y t w i e l k i n a ­ c i s k p o ł o ż o n o w t e z a c h na r e f o r m a c j ę , s t o s u n k o w o z b y t w ą sk o p o t r a k t o w a n o O d r o d z e n i e i s p r a w y p o l i t y c z n e * Za s i l n i e j s z y m z a a k c e n t o w a n i e m r e f o r m a c j i o p o w i e d z i a ł a s i ę G r y c z o w a , k t ó r a p o d n i o s ł a k o n i e c z n o ś ć u w z g l ę d n i e n i a r e l i g i j n e j l i t e r a t u r y polemi­ c z n e j . 0 p o d k r e ś l e n i u r o l i r e f o r m a c j i mówi ł t e ż Ż ó ł k i e w s k i . D ł u ż s z ą d y s k u s j ę w y w o ł a ł a s p r a w a g r a n i c umownych R e n e s a n s u . Za p r a e s u n i ę o i e m g r a n i c y w s t e c z , do XV w i e k u , do o k . r * 1 4 7 0 , o p o w i e d z i a ł s i ę N a d o l s k i , i n n i n a t o m i a s t p o p a r l i s t a n o w i s k o z a j ę t e w t e z a c h , z a r a z e m p o l e m i z u j ą c z da w ną t e z ą o r o l i ś r e d ­ n i o w i e c z n e g o g r u n t u w k u l t u r z e XVI w . , j a k i z p e j o r a t y w n y m s t o s u n k i e m d o Ś r e d n i o w i e c z a ( Z i o m e k ) . W s p r a w i e t e j Wyka o p o ­ w i e d z i a ł s i ę za r o z p o c z y n a n i e m w c z e ś n i e j n i ż w o k o l i c y 1 5 00 r * i b e z z n a c z e n i a j e s t w i s t o c i e , czy p r e r e n e s a n s b ę d z i e w p a r t i i p o d r ę c z n i k a p o ś w i ę c o n e j l i t e r a t u r z e XVI w . , c zy w c z ę ś c i p o ­ p r z e d n i e j * I s t o t n e j e s t t o , ż e b y mówió i o t y m , co j u ż z a c z y n a B i ę r y s o w a ć i z a p o w i a d a ć , i o ty m, co j e s z c z e i s t n i e j e . P i e r w ­ s z e z t y c h z a d a ń d o t y c z y p o d r ę c z n i k a R e n e s a n s u , k t ó r y ma prawo s i ę g n ą ć p r z e d r o k 1 5 0 0 ; d r u g i e d o t y c z y p o d r ę c z n i k a Ś r e d n i o w i e ­ c z a , k t ó r y p o w i n i e n do r o k u 1500 d o c i ą g n ą ć . S p ó r o c e z u r ę z a ­ s a d n i c z ą o k r e s u j e s t z a t e m p o z o r n y . D y s k u t a n c i p o r u s z a l i t a k ż e n i e j e d n o k r o t n i e s p r a w ę b a r o k u , z w ł a s z c z a j e g o ram c h r o n o l o g i c z n y c h . P r z e w a ż a ł a o p i n i a , ż e n i e n a l e ż y r o z s z e r z a ć b a r o k u na p i s a r z y p r z e ł o m u XVI i X V II w . , a tym b a r d z i e j na l a t a w o z e ś n i e j s z e ; b a r d z i e j u z a s a d n i o n e j e s t t r a k t o w a n i e n p . M i a a k o w s k i e g o , p o d o b n i e j a k w i e l u I n n y c h , j a k o e p i g o n a R e n e s a n s u n i ż j a k o w y r a ź n e g o p r z e d s t a w i c i e l a b a r o k u ( N a d o l s k i , Wyka, i n a c z e j P o l i a k ) . Za s z e r s z y m s t o s o w a n i e m p o ­ j ę c i a i k r y t e r i u m m a n i e r y z m u o p o w i e d z i a ł s i ę Wyka, p o w o ł u j ą c s i ę na t o , że d z i ę k i s t o s o w a n i u t e g o t e r m i n u h i s t o r y c y s z t u k i r o z w i ą z a l i w i e l e z a g a d n i e ń # M a n i e r y z m r o z w i j a s i ę w o b r ę b i e R e n e s a n s u , n i e z a ś p o z a nim a n i po n i m . S z a r z y ń s k i j e s t z a t e m p i s a r z e m m a n i e r y z m u , n i e z a ś b a r o k u .

(10)

- 13 -Ze s p r a w ą g r a n i c umownych R e n e s a n s u w i ą ż e s i ę r ó w n i e ż c a ł e z a g a d n i e n i e w e w n ę t r z n e j p e r i o d y z a c j i e p o k i . K w e s t i a t a n i e b u d z i ł a i s t o t n y c h k o n t r o w e r s j i . P r z y t e j o k a z j i N a d o l s k i wy­ p o w i e d z i a ł s i ę za t r a k t o w a n i e m j a k o s z c z y t o w e g o o k r e s u R e n e ­ s a n s u l a t 1 5 4 0 - 1 5 7 0 , k w a l i f i k u j ą c l a t a p ó ź n i e j s z e j a k o o k r e s p o c z ą t k u z m i e r z c h u R e n e s a n s u . R o z w a ż a n o t a k ż e s p r a w ę g r a n i c y i c h a r a k t e r u b a r o k u : c zy j e s t t o s t y l w y r o s ł y na g r u n c i e k a t o l i c y z m u i p ó ź n i e j o d d z i a ł u j ą c y na s r o d o w i s k a p r o t e s t a n c k i e , c zy t e ż w y r ó s ł s z y na g r u n c i e Re­ n e s a n s u , j e s t b a r o k s t y l e m z j e d n a k o w ą mocą w ł a ś c i w y m i ś r o d o ­ w isk om k a t o l i c k i m i p r o t e s t a n c k i m ( N a d o l s k i ) . Ze s p r a w , k t ó r e w y w o ł a ł y ż y w s z ą d y s k u s j ę , " w y m i e n i ć n a l e ż y s p o s ó b u k a z y w a n i a s y l w e t e k p i s a r z y , s z c z e g ó l n i e w y b i t n i e j s z y c h . N i e k t ó r z y d y s k u t a n c i ( Z i o m e k ) z a k w e s t i o n o w a l i s f o r m u ł o w a n e w t e z a c h s t a n o w i s k o , że ’’h i s t o r i a l i t e r a t u r y n i e może b y ć z b i o ­ r e m z w i ę z ł y c h m o n o g r a f i i o t w ó r c z o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h p i s a r z y f m u s i b y ć n a t o m i a s t o b r a z e m ż y c i a l i t e r a c k i e g o . . . " K w e s t i o n u j ą c w ł a ś c i w o ś c i t a k i e g o u j ę c i a , Ziomek p o w o ł a ł s i ę g ł ó w n i e na w z g l ę ­ dy d y d a k t y c z n e . Wyka o p o w i e d z i a ł s i ę z a s z e r s z y m i p l a s t y c z ­ n i e j s z y m p r z e d s t a w i e n i e m s y l w e t e k w y b i t n i e j s z y c h p i s a r z y , w i ą ­ ż ą c t ę s p r a w ę z o c e n ą t r w a ł y c h w a r t o ś c i l i t e r a t u r y . Tak wy­ s u n i ę t y c h na c z o ł o i s z e r z e j p o t r a k t o w a n y c h s y l w e t e k może b y ć t y l k o k i l k a , c h y b a w XVI w. - s ą t o : p r z e d e w s z y s t k i m R e j i K o c h a n o w s k i , k t ó r z y p o w i n n i b yć u k a z a n i od s t r o n y i c h o s o b o ­ w o ś c i , j a k o pewna c a ł o ś ć . D y s k u t a n c i a k c e p t o w a l i r ó w n i e ż t e z ę o t r z e c h z a s a d n i c z y c h n u r t a c h l i t e r a t u r y r e n e s a n s o w e j w P o l s c e . L e w a ń s k i i H e r n a s u p o m n i e l i s i ę p o n a d t o o l i t e r a t u r ę l u d o w ą , j a k o p o n i e k ą d n u r t c z w a r t y . Ważne pod w z g l ę d e m m e t o d o l o g i c z n y m z a g a d n i e n i e p o r u s z y ł Ż ó ł ­ k i e w s k i , d o p a t r u j ą c s i ę s p r z e c z n o ś c i m i ę d z y p . 2 t e z , t r a k t u j ą ­ cym o z j a w i s k a c h i d e o l o g i c z n y c h i k o n f l i k t a c h i d e o w y c h o k r e s u , a p . 3 t e z , mówiącym o u w a r u n k o w a n i a c h s p o ł e c z n y c h i p o l i t y c z ­ n y c h t y c h z j a w i s k . N a l e ż y , wg Ż ó ł k i e w s k i e g o , w y r a ź n i e s t w i e r ­ d z i ć , j a k i e s i ł y s p o ł e c z n e s t a ł y p o z a p o s z c z e g ó l n y m i p r ą d a m i e p o k i . W d y s k u s j i p o r u s z a n o j e s z c z e j e d n o z a g a d n i e n i e n a t u r y z a s a d ­ n i c z e j : .Lewański s u g e r o w a ł k o n i e c z n o ś ć d o k o n a n i a z a w c z a s u a n a

(11)

-- 14 -l i e y s t r u k t u r y k u -l t u r y w p o s z c z e g ó -l n y c h o k r e s a c h , p o t e m d o p i e r o n a s t ą p i ć p o w i n n a a n a l i z a s t r u k t u r y , l i t e r a c k i e j i r o z w o j u s t y ­ l ó w , g a t u n k ó w i f o r m l i t e r a c k i c h . W y su ną ł t e ż p o s t u l a t , a b y a n a l i z a z j a w i s k l i t e r a c k i c h b y ł a p o w i ą z a n a в i n n y m i d z i e d z i n a » m i h i s t o r i i s B t u k i ( p l a s t y k a , m u z y k a ) . Te p o s t u l a t y w y w o ł a ł y r e p l i k ę Wyki, k t ó r y w i n t e r e s i e k s i ą ż k i w y r a z i ł obawę z powo­ d u t a k r o z l e g ł y c h ż ą d a ń i o p o w i e d z i a ł s i ę t e ż za z a j ę c i e m s i ę t y l k o d B l c d s i n ą l i t e r a t u r y . W d y s k u s j i w y s u n i ę t o t e ż w i e l e s z c z e g ó ł o w y c h d e z y d e r a t ó w ( m . i n . k o n i e c z n o ś ć u w z g l ę d n i e n i a p i s a r z y a n o n i m o w y c h , r o l i o ś r o d k ó w w y d a w n i c z y c h , r o l i p r z e k ł a d ó w , z n a c z e n i a r o z w o j u p o l « sB C zyz ny j a k o w y z n a c z n i k a d y n a m i k i p r o c e s ó w h i s t o r y c z n o l i t e ­ r a c k i c h i t p . ) . W o d p o w i e d z i p r o f . G ó r s k i z a j ą ł s i ę k i l k o m a t y l k o p r o b l e m a m i . S t w i e r d z i ł p r z e d e w s z y s t k i m , że z a r z u t s ł a b e g o u w z g l ę d n i a n i a ż y c i a p o l i t y c z n e g o j e s t n i e s ł u s z n y , b o t e z y w y r a ź n i e p o d k r e ­ ś l a j ą r o l ę p o l i t y k i i s z e r o k o j ą u w z g l ę d n i a j ą . L i t e r a t u r a po ­ l i t y c z n a ma b yć omawiana s a m o d z i e l n i e o t y l e , o i l e p o s i a d a w a r t o ś ć a r t y s t y c z n ą . S y l w e t k i w y b i t n i e j s z y c h p i s a r z y b ę d ą t r a k t o w a n e j a k o c a ł o ś c i i n a t u r a l n i e s z e r z e j . Nie c h c e p i s a ć h i s t o r i i l i t e r a t u r y b e z n a z w i s k a u t o r ó w . P r z y j m u j ą c k o n i e c z n o ś ć u w z g l ę d n i e n i a p r e r e n e s a n s u n i e w i d z i p o t r z e b y i s ł u s z n o ś c i p r z e s u n i ę c i a g r a n i c R e n e s a n s u do wie ku XV. Co do b a r o k u , o p o w i a d a s i ę za r z y m s k i m i k a t o l i c k i m j e g o c h a ­ r a k t e r e m ; na tym g r u n c i e u k s z t a ł t o w a n y b a r o k p r z e n i k n ą ł do k r a ­ jów p r o t e s t a n c k i c h .

Z PRAC POàWIÇCONYCH V MIĘDZYNARODOWEMU KONGRESOWI SLAWISTÓW S t u d i a z d a w n e j l i t e r a t u r y c z e s k i e j , s ł o w a c k i e j i p o l s k i e j , p o ś w i ę c o n e V M i ę d z y n a r o d o w e m u K o n g r e s o w i S l a w i s t ó w . Pod r e d a k ­ c j ą K a z i m i e r z a Bu dzyka i J o s e f a H r a b á k a , p r z y w s p ó ł u d z i a l e Wan­ dy R o s z k o w s k i e j - S y k a ł o w e j i A n d r z e j a S i e c z k o w s k i e g o Wydawnictwo t o p o w s t a ł o w w y n i k u i n i c j a t y w y I n s t y t u t u Ba da ń L i t e r a c k i c h PAN z m i e r z a j ą c e j do n a w i ą z a n i a b l i ż s z e j w s p ó ł p r a ­ cy l i t e r a t u r o z n a w s t w a p o l s k i e g o z h i s t o r y k a m i l i t e r a t u r y c z e ­ s k i e j i s ł o w a c k i e j - w o b l i c z u V M i ę d z y n a r o d o w e g o K o n g r e s u

Cytaty

Powiązane dokumenty

Formułowane są propozycje subdyscyplin na różnych poziomach zarządzania (jako nurt praktyczny): zarządzanie strategiczne, przedsiębiorczość (po- ziom strategiczny),

Referat „Bóg przemawiający w misterium swego milczenia (Mt 27,46)”. Ogólnopolska Niedziela Biblijna. Referat „Znaczenie adhortacji Benedykta XVI Verbum Domini dla

Pochodzące z okresu nowo- babilońskiego oraz wczesnoperskiego archiwa świątyni Eanna w Uruk oraz świątyni Ebabbar w Sippar wykazują, że kowale pracujący w żelazie byli

In recent years the school in Wuppertal has run three main research -programmes: on the so -called An- tiochian text and its pre -Christian basis as well as the Old Greek

W niniejszym opracowaniu podjęto próbę całościowego opisu wyników an­ kiety przeprowadzonej wśród wydawców poznańskicn. Celem jest przede wszystkim odnotowanie faktów

W programie uwzględniono także ćwiczenia praktyczne w zakresie bibliotecznych źródeł informacji naukowej znądujących się i wykorzystywanych w różnych typach bibliotek

Pamięć o Gutenbergu przywołują dziś jego pomniki w Strasburgu - dłuta Davida d'Angersa oraz w Moguncji - dzieło Thorvaldsena, a także żywy pomnik - Muzeum

Wyjątkowa aktywność Zarządu Obwodowego ZPP we Lwowie w rewindykacji księgozbiorów, nakładów polskich towarzystw naukowych i innych zabytków i świa­ dectw