Siedliskowe i strukturalne uwarunkowania produkcji rzepaku w województwach zachodniopomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim

(1)

Tadeusz Wałkowski

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Oddział w Poznaniu

Siedliskowe i strukturalne uwarunkowania produkcji

rzepaku w województwach zachodniopomorskim,

pomorskim i warmińsko-mazurskim

Biotopic and structural influence on oilseed rape production

in voivodeships Western Pomeranian, Pomeranian,

Varmian-Masurian

Słowa kluczowe: rzepak, uwarunkowania produkcji, powierzchnia zasiewów, plony, zbiory Region północnej Polski ma dobre warunki przyrodnicze dla rozwoju rolnictwa. Gospodarstwa charakteryzuje korzystna struktura obszarowa. Przeciętna wielkość gospodarstw jest ponad dwa razy większa od średniej krajowej. Pod względem wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (jakości i przydatności rolniczej gleb, agroklimatu, rzeźby terenu i warunków wodnych) województwa zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie, ze średnimi: 67,5; 66,2 i 66,0 punktów, plasuje się na tym samym poziomie co średnia krajowa, która wynosi 66,6 punktów, pomimo znacznego zróżnicowania warunków klimatyczno-glebowych.

Key words: rapeseed, conditions of production, sown area, yields, crops

The region of northern Poland has natural conditions conducive to the development of agriculture. Farms are characterized by favourable territorial structure. Average size of farms is more than two times larger than the mean size in the whole country. Indexation of agricultural production area (considering agricultural quality and usability of soils, agroclimate, the lay of the land, and water conditions) in voivodeships: Western Pomeranian, Pomeranian, Varmian-Masurian, equals 67,5; 66,2; and 66, 0 points and settles on the same level as the mean for the whole country, (66,6), in spite of significant differentiation in climatic and soil conditions.

Wstęp

Zwiększenie produkcji rzepaku poprzez uzyskiwanie większych plonów, jak i poprzez zwiększenie powierzchni zasiewów wymaga oprócz znajomości biologii gatunku i stosowania optymalnej agrotechniki, lepszego poznania możliwości zwią-zanych ze strukturą obszarową gospodarstw i z uwarunkowaniami przyrodniczo-rolniczymi poszczególnych regionów kraju. Region północnej Polski obejmujący trzy województwa zachodnio-pomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie — należący do obszarów intensywnego rolnictwa (Hasiński, Mazurski 1979) z uwagi

(2)

Tadeusz Wałkowski ... 200

na korzystną strukturę obszarową gospodarstw pod względem przyrodniczo- rolniczym jest jednym z bardziej zróżnicowanych obszarów w kraju, pomimo porównywalnego wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (Lekan i in. 1996, Witek i in. 1981).

Celem podjętej pracy jest próba analizy dotychczasowego stopnia wykorzystania warunków glebowo-klimatycznych regionu z uwzględnieniem uprawy rzepaku w ostatnim dziesięcioleciu i moż-liwości jej rozszerzenia. Analizę i ocenę aktualnego stanu produkcji rzepaku w trzech województwach północnej Polski przeprowadzono na podstawie wieloletnich danych liczbowych Głównego Urzędu Sta-tystycznego. Charakterystykę pro-dukcji rzepaku w omawianych województwach przedstawiono na tle ogólnej produkcji rzepaku w kraju w ujęciu liczbowym.

Uwarunkowania klimatyczno-glebowe

Klimat

Na podstawie podziału Polski na rejony rolniczo-klimatyczne wg Gumiń-skiego, powierzchnia województw: zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie obejmuje dzielnice: szczecińską, zachodniobałtycką, pomorską, wschodnio-bałtycką i mazurską (Gumiński 1948).

Klimat obszaru województwa zachodniopomorskiego jest dość ciepły i wilgot-ny. Średnia temperatura roczna wynosi około ponad 7,5oC na zachodzie i maleje do 6,5–7,0oC na wschodzie województwa, a opady kształtują się na średnim poziomie około 600 mm. Okres wegetacyjny jest średnio długi i trwa 210–225 dni w dzielnicach: szczecińskiej i zachodniobałtyckiej oraz 200–210 dni w zachodniej części dzielnicy pomorskiej (tab. 1).

Klimat obszaru województwa pomorskiego jest niezbyt ciepły, wilgotny o wzrastających ku północnemu wschodowi wpływach klimatu kontynentalnego. Średnia temperatura roczna wynosi 7,0–7,5o

C na zachodzie i maleje do około 6–6,5oC na wschodzie województwa, a opady kształtują się na poziomie 550 do 700 mm. Okres wegetacyjny jest krótki; średnio trwa 200–205 dni (tab. 1).

(3)

Tabela 1 Charakterystyka dotycząca wybranych cech klimatu (wg Gumińskiego)

Characteristics of climatic conditions

Liczba dni w roku — No of days / year Dzielnice rolniczo -klimatyczne Agricultural and climatic regions Warunki termiczne Thermal conditions z przy-mrozkami with slight frost mroźnych frosty bardzo mroźnych very frosty z pokrywą śnieżną with snow Województwo zachodniopomorskie — Western Pomeranian voivodeships

— szczecińska ciepła — warm 90 30 – 30–50

— zachodniobałtycka ciepła — warm 90 30 – 30–50

— pomorska dość chłodna

cool

115–130 44 2–3 60–70

Województwo pomorskie — Pomeranian voivodeships

— zachodniobałtycka ciepła — warm 90 30 – 30–50

— pomorska dość chłodna

cool

116–130 44 2–3 60–70

Województwo warmińsko-mazurskie — Varmian-Masurian voivodeships — wschodniobałtycka stosunkowo ciepła

warm

110–115 38-48 3–4 60–65

— mazurska zimna — cold 130 50 5 około 90

Klimat obszaru województwa warmińsko-mazurskiego jest dość chłodny, wilgotny o wzrastających ku północnemu wschodowi wpływach klimatu konty-nentalnego. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5oC na zachodzie i maleje do około 6–6,5oC na wschodzie województwa, a opady kształtują się na poziomie 500 do 650 mm. Okres wegetacyjny jest krótki; średnio trwa 200–205 dni w za-chodniej części oraz 180–190 dni we wsza-chodniej części województwa (tab. 1).

Gleby

W województwach zachodniopomorskim pomorskim i warmińsko-mazurskim dominują gleby średnio i mało urodzajne, głównie bielicoziemne i brunatnoziemne wytworzone na piaskach i glinach morenowych. Stosunkowo niewielkie obszary na południowym zachodzie województwa zachodniopomorskiego w rejonie Pyrzyc i na północy województwa warmińsko-mazurskiego w okolicach Reszla i Kętrzyna wytworzyły się enklawy czarnych gleb, a w województwie pomorskim na Żuławach Wiślanych żyzne mady. Ponadto w zagłębieniach terenu i dolinach rzek występują gleby pobagienne.

(4)

Tabela 2 Udział gleb przydatnych do uprawy rzepaku w % (Kuś, Krasowicz 1996)

Share of soil suitable for rapeseed cultivation (%)

Gleba — Soil Rejon

District bardzo dobra

very good dobra good średnia mean ogółem total Województwo — Voivodeship — zachodniopomorskie Western Pomeranian 18 31 22 71 — pomorskie Pomeranian 25 23 19 67 — warmińsko-mazurskie Varmian-Masurian 35 26 14 75 Polska — Poland 24 26 16 66

Użytkowanie gruntów w gospodarstwach rolnych

(wg GUS 2008)

Rolnictwo województw:

• zachodniopomorskiego dysponuje ponad 9,75 tys. km2 użytków rolnych, co stanowi 6,03% ogółu użytków kraju. W województwie 75,8% użytków rolnych zajmują grunty orne, z czego pod zasiewami znajduje się 72,8% ich powierzchni, a 3,0% stanowią odłogi i ugory (tab. 3).

• pomorskiego dysponuje 7,70 tys. km2 użytków rolnych, co stanowi 4,76% ogółu użytków kraju. W województwie 78,7% użytków rolnych zajmują grunty orne, z czego pod zasiewami znajduje się 74,7% ich powierzchni, a 3,9% stanowią odłogi i ugory (tab. 3).

• warmińsko-mazurskiego dysponuje ponad 10,08 km2 użytków rolnych, co stanowi 6,23% ogółu użytków kraju. 64,3% użytków rolnych zajmują grunty orne, z czego pod zasiewami znajduje się 62,1% ich powierzchni, 2,2% stanowią odłogi i ugory (tab. 3).

Łącznie w regionie rolnicy gospodarują na powierzchni 27,53 tys. km2

użytków rolnych, które stanowią 17% wszystkich użytków rolnych w Polsce.

Struktura zasiewów w województwie zachodniopomorskim, pomorskim

i warmińsko-mazurskim na tle struktury zasiewów w kraju

Rzepak ozimy uprawiany jest najczęściej po intensywnie uprawianych zbożach jęczmieniu jarym i ozimym, po pszenicy oraz pszenżycie (Wałkowski i in. 2007), których średni udział w strukturze zasiewów w Polsce osiągnął ponad

(5)

U żytk o w an ie gr un tów w go spo d ar stw ach ro ln ych w 20 07 r . — Lan d exp lo ita tio n in fa rms in 20 07 Województwo — Voivodeship Polska Poland zachodn io-pomorskie Western Pomera nian pomorskie _Pomeranian warmi ńsko-mazurskie Varmian-Masurian Region r Region Wy szczególnien ie Speci fica tion ty s ha thous. ha % % ty s ha thous. ha % % ty s h a thous. ha % % ty s h a thous. ha % % ty s h a thous. ha P o wierzchni a og ó łem Total area 31 267,9 100,0 – 2238,7 100,0 – 1853,8 100,0 – 2322,0 100,0 – 6414,5 100,0 U ży tk i ro lne ogó łem Ar ea us ed by agricu lture 16 177,1 52,2 – 975,4 43,6 – 770,1 41,5 – 1008,4 43,4 – 2753,8 42,9 Grunty orne ogó łem

Total arable area

11869,1 38,0 100,0 739,7 33,0 100,0 605,7 32, 7 100,0 648,8 27,9 100,0 1994,1 31,1 — pod zasiewami under cultiva tio n 11 456,1 36,6 96,5 710,5 31,7 96,1 575,6 31, 1 95,0 626,6 27,0 96,6 1912,7 29,8 — od łogi i ugor y uncultivated 413,1 1 ,4 3,5 29,2 1 ,3 3,9 30,1 1 ,6 5,0 22,2 0 ,9 3,4 81,4 Ź ród ło: GUS 2008 i ob liczen ia w łasne Source: Cen tral Statistical Offi ce data and author s estimations

(6)

40%. W północnym regionie kraju zaliczanym do obszarów intensywnego rolnictwa udział zbóż intensywnych w strukturze zasiewów jest większy (tab. 4), a udział rzepaku w strukturze zasiewów trzech północnych województw w porów-naniu z udziałem rzepaku w strukturze zasiewów całego kraju był około 1,5 razy większy w województwach pomorskim i warmińsko-mazurskim i dwukrotnie większy w województwie zachodniopomorskim.

Tabela 4 Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów (w %) w sezonie wegetacyjnym 2006/07 Sowing area according to groups of agricultural products (%) in vegetative season 2006/07

Województwo — Voivodeships Wyszczególnienie Specification Polska Poland zachodnio -pomorskie Western Pomeranian pomorskie Pomeranian warmińsko -mazurskie Varmian-Masurian Rośliny zbożowe — Cereal crops 72,9 71,4 71,3 69,9

— intensywne — intensive 40,2 45,8 43,4 42,6

— pozostałe —others 32,7 25,6 27,9 27,3

Rośliny pastewne — Pasture crops 9,0 6,8 8,0 15,2

— ziemniaki — potato 4,8 3,4 5,3 2,1

— rzepak — oilseed rape 7,0 14,7 9,5 10,6

— buraki cukrowe — sugar beet 2,2 1,6 1,8 0,7

Rośliny strączkowe jadalne Edible leguminous plants

0,3 0,1 0,4 0,2

Rośliny pozostałe — Other plants 3,8 2,0 3,7 1,3

Źródło: GUS 2008 i obliczenia własne

Source: Central Statistical Office data and authors estimation

Liczba gospodarstw, w których uprawiano rzepak i średnia wielkość plantacji W 2007 roku rzepak uprawiany był w 4118 gospodarstwach województwa zachodniopomorskiego, w 3153 gospodarstwach województwa pomorskiego i w 2699 gospodarstwach województwa warmińsko-mazurskiego (GUS 2008). Ogółem w regionie północnej Polski rzepak uprawiano w 9970 gospodarstwach, stanowiących 13% wszystkich gospodarstw, w których uprawiano rzepak w Polsce w sezonie 2006/2007.

Gospodarstwa w których uprawiano rzepak w województwie zachodnio-pomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim stanowiły odpowiednio: 7,2, 5,4 i 4,2% wszystkich gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Dla porównania wszystkie gospodarstwa w których uprawiano rzepak w kraju stanowiły 3,2%.

(7)

W 2007 r. średnie powierzchnie plantacji rzepaku w województwie zachodnio-pomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim wynosiły odpowiednio: 25,4, 17,2 i 24,6 ha, natomiast średnia wielkość plantacji rzepakowej w kraju wynosiła 10,4 ha (GUS 2008).

Produkcja rzepaku w województwach:

zachodniopomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim

na tle krajowej produkcji

Średnia powierzchnia uprawy rzepaku, z ostatnich dziesięciu lat w regionie obejmującym województwa zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazur-skie, stanowiła 33,7% ogólnego areału uprawy rzepaku (tab. 5) oraz 30,2% ogółu krajowej produkcji nasion (tab. 7). Producenci rzepaku w regionie uzyskiwali średnio o ponad 7,1% mniejsze plony nasion rzepaku w porównaniu ze średnią wydajnością obliczoną dla całego kraju (tab. 6).

Tabela 5 Średnia powierzchnia uprawy rzepaku z lat 1998-2007 w regionie Polski północnej

Mean area of rapeseed cultivation 1998-2007 in northern Poland Powierzchnia [tys. ha] — Area [thous. ha]

województwa — voivodeships Lata zbioru Years Polska Poland zachodnio -pomorskie Western Pomeranian pomorskie Pomeranian warmińsko -mazurskie Varmian-Masurian region ogółem region total 1998 317,4 69,2 36,8 55,3 161,3 1999 466,0 98,3 40,4 52,2 190,9 2000 545,3 74,7 32,2 49,2 156,1 2001 436,8 72,6 34,8 44,4 151,8 2002 443,2 66,2 34,5 47,4 148,1 2003 426,3 69,3 33,2 47,9 150,4 2004 538,2 86,6 46,0 52,7 185,3 2005 550,2 82,8 43,5 45,8 172,1 2006 623,9 86,8 51,3 56,1 194,2 2007* 796,8 104,7 54,4 66,5 225,6 Średnio — Mean [tys. ha] 514,4 81,1 40,7 51,7 173,5 [%] 100,0 15,8 7,9 10,0 33,7

(8)

Tabela 6 Średnie plony rzepaku uzyskiwane w regionie Polski północnej w latach 1998-2007 na tle średnich plonów krajowych — Mean rapeseed yield in northern Poland 1998-2007 against mean country yield

Plon — Yield [dt/ha] województwa — voivodeships Lata zbioru Years Polska Poland zachodnio -pomorskie Western Pomeranian pomorskie Pomeranian warmińsko -mazurskie Varmian-Masurian region ogółem region total 1998 23,6 23,2 21,3 19,7 20,7 1999 20,8 19,4 18,9 15,9 18,3 2000 21,9 19,5 23,1 17,2 19,5 2001 24,0 26,0 19,5 16,6 21,8 2002 22,8 20,8 19,7 19,6 20,2 2003 18,6 17,3 17,9 18,0 17,7 2004 30,3 30,7 27,3 24,1 28,0 2005 26,3 25,3 25,5 21,7 24,4 2006 26,5 24,9 28,2 23,5 25,4 2007* 26,7 27,4 28,2 21,1 25,7 Średnio — Mean [dt/ha] 24,1 23,4 23,0 19,7 22,4 [%] 100,0 97,1 95,4 81,7 92,9 Źródło: GUS 2008 i obliczenia własne

Potencjalne możliwości uprawy rzepaku

w północnym regionie Polski

W praktyce rolniczej glebami nadającymi się pod uprawę rzepaku są gleby, na których niezawodnie plonują zboża intensywne (pszenica, jęczmień, i pszenżyto) oraz koniczyna czerwona. Aktualnie gatunki te w całym regionie północnym Polski zajmują 842,1 tys. ha; łącznie z aktualną powierzchnią zajmowaną przez rzepak, areał gleb odpowiednich pod uprawę tego gatunku wynosi 1067,7 tys. ha.

Przyjmując za maksymalny 25% udział rzepaku w strukturze zasiewów poje-dynczego gospodarstwa, wówczas potencjalne możliwości powierzchni uprawy rzepaku w przybliżeniu można określić na 267 tys. ha (13,9% ogólnej powierzchni zasiewów trzech województw).

(9)

Tabela 7 Zbiory rzepaku w regionie Polski północnej w latach 1998-2007 na tle średnich plonów krajowych — Harvest of rapeseed in northern Poland 1998-2007 against mean yield for whole country

Zbiory — Harvest [tys ton] województwa — voivodeship Lata zbioru Years Polska Poland zachodnio -pomorskie Western Pomeranian pomorskie Pomeranian warmińsko -mazurskie Varmian-Masurian region ogółem region total 1998 1099,1 145,8 78,2 109,3 333,3 1999 1131,9 190,2 76,2 83,2 349,6 2000 958,1 145,4 74,2 84,6 304,2 2001 1063,6 188,7 67,7 73,8 330,2 2002 994,8 137,7 68,0 92,8 298,5 2003 793,0 119,9 59,5 86,2 265,6 2004 1632,9 266,2 125,5 127,3 519,0 2005 1449,8 209,8 111,0 99,3 420,1 2006 1651,5 216,1 144,5 131,8 492,4 2007* 2125,0 287,0 153,2 140,1 580,3 Średnio — Mean [tys ton] 1290,0 190,7 95,8 102,8 389,3 [%] 100,0 14,8 7,4 8,0 30,2

W przypadku obecności w zmianowaniu buraków cukrowych lub innych gatunków z rodziny kapustowatych udział rzepaku, z powodu zagrożenia mąt-wikiem buraczanym, nie powinien wynosić więcej niż 12,5%; teoretycznie powinien odpowiadać optymalnej powierzchni określonej powyżej, pomniejszonej o areał uprawy buraków cukrowych. W aktualnej sytuacji, gdy powierzchnia buraków cukrowych, uprawianych na tych samych i lepszych glebach co rzepak, wynosiła w 2007 roku w regionie północnym około 25,5 tys. ha, można szacować optymalną powierzchnię zasiewów rzepaku na około 260,4 tys. ha, tzn. że w sezo-nie wegetacyjnym 2006/2007 powierzchnia zbiorów rzepaku (225,6 tys. ha) była mniejsza od teoretycznie optymalnej o około 35 tys. ha.

(10)

Tabela 8 Potencjalne możliwości uprawy rzepaku w województwach zachodniopomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim — Potential of rapeseed cultivation in voivodeships: Western Pomeranian, Pomeranian, Varmian-Masurian

Powierzchnia uprawy — Cultivation area aktualna — current Województwo Voivodeship zbóż intensywnych grain A rzepaku rapeseed B buraków beet C potencjalnie optymalna potentially optimal A+B/4 teoretycznie optymalna theoretically optimal* A+B-C/4 możliwość zwiększenia possibility of increase – zachodnio-pomorskie 325,4 104,7 11,1 107,5 104,7 0,0 – pomorskie 249,8 54,4 10,5 76,1 73,4 +19,0 – warmińsko mazurskie 266,9 66,5 4,0 83,3 82,3 +15,8 Razem — Total 842,1 225,6 25,6 266,9 260,4

* — po uwzględnieniu areału uprawy buraków — under consideration of beet area Źródło: GUS 2008 i obliczenia własne

Literatura

Dembiński F. 1983. Jak uprawiać rzepak i rzepik. PWRiL Warszawa.

Departament Statystyki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej GUS; 2007, Wynikowy szacunek głównych ziemiopłodów rolnych i ogrodniczych w 2007 r. (Informacja z dnia 18. 12. 2007 r.). Gumiński R. 1948. Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych. Przegląd Meteorologiczny

i Hydrologiczny, 1.

GUS 2008. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r. Warszawa. GUS 2008. Wyniki produkcji roślinnej w 2007 r. Warszawa.

Hasiński W., Mazurski K.R. 1979. Regiony intensywnego rolnictwa, a średnia rolnicza przydatność gleb Polski. Nowe Rolnictwo, 2; 7-8.

Kuś J., Krasowicz S. 1996. Możliwości produkcyjne rolnictwa na tle badań środowiskowych i technologicznych. Biblioteka Fragmenta Agronomica, I.: 39-51.

Lekan Sz., Terelak H., Strzelec J. 1996. Zróżnicowanie warunków przyrodniczych w Polsce. Biblioteka. Fragmenta Agronomica, I.: 5-27.

Wałkowski T., Bartkowiak–Broda I., Krzymański J., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2007. Rzepak ozimy 2007/2008. Proekologiczna technologia uprawy. IHAR, Poznań.

Witek T. i zespół. 1981. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin IUNG Puławy.