A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA G E O G R A P H IC A S O C IO -O E C O N O M IC A 7, 20 0 6
M agdalena Rosińska
R E G IO N A L N E A SPE K T Y LO K A LIZA C JI B E Z P O ŚR E D N IC H IN W E ST Y C JI Z A G R A N IC Z N Y C H (W U JĘ C IU T E O R E T Y C Z N Y M )
T em atem o p raco w an ia są rozw ażania dotyczące przepływ ów k apitałow ych w postaci inw estycji b e zp o śred n ich , pod katem m ożliw ości w ykorzystania ich ja k o narzędzia rozw oju reg io n aln eg o . N a w stęp ie o m ó w io n e zostały u w arunkow ania rozw oju b ezp o śred n ich inw estycji zag ran iczn y ch w św ietle teorii. W dalszej części p rzedstaw iono m otyw y inw estycyjne, którym i k ie ru ją się p rzed sięb io rstw a d o k o n u jące inw estycji. W ydaje się bow iem zasad n e sp o jrz en ie na w arunki lok alizacy jn e o czy m a inw estora. W p o d sum ow aniu artykułu p o d z ie lo n o czynniki lokalizacyjne na stym ulanty, d e stym ulanty i nom inanty oraz w y o d ręb n io n o tzw . m iękkie i tw arde czynniki lokalizacji, w celu w skazania roli poszczególnych ich grup w w y b o rze d an eg o regionu jak o m iejsca inw estycji.
1. U w arun k ow an ia rozwoju bezpośrednich inw estycji zagranicznych w św ietle teorii
W literaturze przedm iotu spotykamy w iele różnorodnych definicji bezpośrednich inw estycji zagranicznych. S tanow ią one sp ecyficzną formę przepływ ów m iędzynarodow ych, dla których nie ustalono dotychczas jednolitej wspólnej definicji. N ajczęściej za bezpośrednie inw estycje uznaje się podejm ow anie od podstaw sam odzielnej działalności gospodarczej za granicą lub też przejm ow anie kierow nictw a w ju ż istniejącym przedsiębiorstw ie. Inw estycje tego typu są je d n ą z form wywozu kapitału za granicę, realizow aną przez podm ioty gospodarcze zainteresow ane osiągnięciem zysku. K ierow anie działalnością je st cechą, która odróżnia inw estycje bezpośrednie od inwestycji portfelow ych. W tych drugich, bowiem , podm iot w yw ożący kapitał, co praw da także inw estuje w działalność gospodarczą, ale nie obejm uje pakietu akcji w ystarczającego do je j kontrolow ania. B ezpośrednie inw estycje zagraniczne (BIZ) są to rów nież m iędzynarodow e przepływ y kapitału, w ram ach których firm a z jed n eg o kraju tw orzy lub rozszerza sw oje filie w innym kraju. W yróżniającą ce ch ą B IZ je st to, że pociągają one za so b ą nie tylko transfer zasobów , ale rów nież praw o kontroli. O znacza to, iż filia zagraniczna nie tylko
ma finansow e zobow iązania w stosunku do przedsiębiorstw a m acierzystego, ale je st także częścią tej samej struktury organizacyjnej.
W teorii ekonom ii za BIZ uważa się
inwestycje kapitałowe podjęte przez inwestora za granicą w celu uzyskania bezpośredniego wpływu na działalność produkcyjną przedsiębiorstwa, w którym są ulokowane, lub w celu dostarczenia środków finansowych, dóbr inwestycyjnych, technologii lub know-how przedsiębiorstwu, w którym dana firma posiada udział własnościowy... (Umiński 2002:13).
T eorie inw estycji bezpośrednich próbują odpow iedzieć, jak ie warunki m uszą zaistnieć, aby w ystąpiły BIZ, dlaczego inwestorzy zagraniczni w ybierają dany obszar jak o m iejsce lokaty inwestycji, czy istnieją stałe determ inanty przyciągania kapitału, czy są to param etry zm ienne w czasie i przestrzeni. Dla lepszego zrozum ienia zjaw iska bezpośrednich inwestycji zagranicznych należy spojrzeć na dotychczasow y dorobek teoretyczny odnoszący się do przepływu kapitału w tej form ie. W załączniku 1 dokonano zestaw ienia teorii om aw iających BIZ.
Jak w idać z zestaw ienia, czynniki skłaniające przedsiębiorstw o do zagranicznych inw estycji bezpośrednich były przedm iotem wielu rozważań teoretycznych. Żadna z teorii nie je s t jednak na tyle kom pletna, aby wyjaśnić w szystkie m otywy podejm ow ania inwestycji tego rodzaju. Nie tłum aczą one rów nież w szystkich typów strumieni inwestycji zagranicznych (G otz 2004: 160-161).
Za najbardziej kom pletną i pełn ą teorię, o bjaśniającą zjaw isko BIZ, uważana jest eklektyczna teoria produkcji m iędzynarodow ej J. H. D unninga. W teorii tej, zwanej także paradygm atem OLI (ow nership-location-internalization), autor wyróżnił trzy rodzaje przewag, które w pływ ają na decyzje o bezpośrednich inw estycjach zagranicznych (W itkow ska 1996: 4 9 -5 0 ; por. też rys. 1):
- przew agi w łasnościow e przedsiębiorstw a (o w n ership specific adva n ta g es); aby konkurow ać z firmami zagranicznym i przez podejm ow anie
produkcji w ich kraju, przedsiębiorstw o musi mieć w zględną przew agę nad lokalnymi konkurentam i, a korzyści z niej wynikające m uszą być w ystarczająco duże, aby przew ażyć dodatkow e koszty zw iązane z inw estycją za granicą;
- przew agi zw iązane z internalizacją działalności gospodarczej
(,interna lizatio n in cen tiv advantages)', dla firm y bardziej opłacalne jest
transferow anie wyżej wym ienionych przewag za granicę w ew nątrz własnej organizacji (internalizacja własnych przewag przez rozszerzenie własnej aktyw ności za granicę), aniżeli sprzedaż lub w ydzierżaw ienie ich firm om zagranicznym (eksternalizacja przez licencjonow anie lub inne kontrakty);
- przew agi z tytułu lokalizacji (location specific advan ta ges), dla firmy
musi być opłacalne zastosow anie w łasnych przew ag w połączeniu z nakładem czynników produkcji poza ich krajem m acierzystym ; tzn. m uszą zaistnieć przewagi lokalizacyjne, skłaniające do um iejscow ienia produkcji na danym
obszarze geograficznym , przy czym do czynników określających przewagi lokalizacyjne zaliczono:
• przestrzenne rozm ieszczenie produkcji i rynków; • ceny czynników produkcji, ich jakość i wydajność; • koszty transportu i kom unikacji;
• zakres interw encji państwa, rządow ą kontrolę im portu oraz politykę określającą „klim at" dla obcych inwestorów;
• infrastrukturę kraju lokaty;
• dystans psychiczny w ynikający z barier językow ych, kulturow ych, odm iennych zw yczajów handlow ych;
• korzyści skali w zakresie B + R, produkcji i m arketingu.
Przewaga Przewaga Przewaga
w łasnościow a internalizacyjna lokalizacyjna
• W ielkość przedsiębiorstwa • R ozm iar produkcji ■ D yw ersyfikacja produktu • D yw ersyfikacja procesu
produkcyjnego
• Poziom technologiczny produkcji • Marka • Potencjał badawczo-rozwojowy • Innowacyjność ■ Zasoby kwalifikowanej siły robocej ■ Zasoby kwalifikowanej kadry menedżerskiej
— O bniżenie kosztów w wyniku zw iększenia skali produkcji — O bniżenie kosztów w wyniku
rozłożenia niektórych wydatków (np. m arketingu) na w iększą produkcję
— U niknięcie kosztów prawnej ochrony własności (np. przy transferze technologii M ożliwość manipulowania cenam i w obrocie między filią a cen tralą (np. dla uniknęcia lub zm niejszenia podatków)
— Przestrzenne rozm ieszczenie czynników produkcji i rynków
— Cena czynników produkcji — Jakość i wydajność produkcji — U staw odaw stw o regulujące
działalność kapitału obcego (bariery celne, wysokość podatków)
Z achęty inwestycyjne Stabilność polityczna — D ostępność kom unikacyjna
i koszty transportu — Czynniki kulturowe (język,
obyczaje w stosunkach handlow ych)
Rys. 1. Przewagi na podstawie eklektycznej teorii J. H. Dunninga Ź r ó d ł o : oprać, na podstaw ie: B udnikow ski 2001; D ziem ianow icz, Jało w ieck i 2004
T reść ekonom iczna w ym ienionych przewag określona je st w teorii produkcji m iędzynarodow ej, będącej kom prom isem m akroekonom icznej teorii handlu m iędzynarodow ego i mikroekonom icznej teorii p rzedsięb iorstw a1.
A naliza elem entów paradygm atu eklektycznego w ym aga zw rócenia uwagi na to, że w kolejnych dekadach następow ał rozwój i w zbogacanie form działalności m iędzynarodow ej, co oczyw iście wpływ ało na zachow ania firm i podejm ow ane przez nie decyzje. O ile w połow ie XX w. przew aga w łasnościow a wynikała
1 Z o sta ła o n a o p ra c o w a n a w 1981 r., a u d o sk o n alo n a w ro k u 1995. U d o sk o n a le n ie to p o le g a ło g łó w n ie na ro z sze rz e n iu k o n c ep c ji p ro d u k c ji m ięd zy n aro d o w ej (P ac h 20 0 1 : 63).
głów nie z poziom u technicznego i dośw iadczenia m arketingow ego, dostępu do technologii i zasobów wiedzy, o tyle pod koniec wieku do tych elem entów należy dodać znajom ość dostaw ców i warunków sprzedaży, kultury, zw yczajów i system u w artości konsum entów , polityki kraju przyjm ującego i obow iązujących w nim regulacji prawnych. R ów nież w przypadku przew ag lokalizacyjnych dochodzi do zmian. C zęść elem entów tej przew agi przetrw ała, np. koszty kom unikacji i transportu, realne koszty produkcji, ale pojaw iły się rów nież nowe, jak sieci biznesow e, zachęty inw estycyjne, jak o ść infrastruktury społecznej. S ą także takie determ inanty przewagi lokalizacyjnej, które stopniow o lub całkow icie znikają, np. taryfy celne bądź ograniczenia w transferze zysków (D ziem ianow icz, Jałowiecki 2004: 19). Z powyższych pow odów , jeśli pragniem y zapew nić danem u regionow i stabilny w zrost z w ykorzystaniem obcego kapitału, konieczny je st stały m onitoring system u m otyw atorów ruchów inw estycji zagranicznych.
2. M otyw y inw estycyjne przedsiębiorstw podejm ujących się bezpośrednich inw estycji zagranicznych
D ecyzje konkretnego przedsiębiorstw a o podjęciu bezpośrednich inwersji za granicą są niew ątpliw ie wynikiem oddziaływ ania w ielu czynników . M otywy, którymi k ierują się inw estorzy przy ich podejm ow aniu, d ecy du ją o tym, jaki charakter b ęd ą miały inw estycje, gdzie zostaną zlokalizow ane, ja k będą zorientow ane. Proces decyzyjny o podjęciu BIZ na danym obszarze jest wynikiem oddziaływ ania różnorakich elem entów będących zbiorem wielu czynników i uw arunkow ań. W literaturze istnieje ich szereg podziałów i klasyfikacji. N ajogólniej m ożna podzielić je na czynniki pośrednie i bezpośrednie.
C zynniki bezpośrednie zw iązane z sytuacją ekonom iczną przedsiębiorstw a dotyczą jeg o potencjału, czyli pozycji na rynku, zachow ania konkurencji, dotychczas osiągniętego stopnia internacjonalizacji i w ynikającego stąd dośw iadczenia w stosunkach z zagranicą (Pott 1983: 50).
Do czynników pośrednich zaliczyć m ożna ogół w arunków , które m uszą być spełnione, aby nastąpił eksport kapitału: uw arunkow ania instytucjonalne (zgodę na w ywóz), ekonom iczne oraz tzw. klimat inw estycyjny, przez który rozum ie się całokształt działań państw a (regionu, obszaru) przyjm ującego kapitał i państwa pochodzenia inw estora, jak ie zachęcają lub zniechęcają do podejm ow ania zagranicznych inwestycji bezpośrednich.
W edług L. N ertha na klim at inw estycyjny składają się następujące elem enty (G otz 2004: 163)
- klim at ekonom iczny A - obejm ujący aktualną i oczekiw aną sytuację gospodarczą potencjalnego kraju lokaty i w arunkujący sam o podjęcie decyzji o dokonaniu BIZ;
- klim at ekonom iczny B - na który składa się stan infrastruktury m aterialnej (np. transportow ej, telekom unikacyjnej) oraz przew idyw ane długookresow e zm iany sytuacji gospodarczej. W yw iera on istotny wpływ na efektyw ność przyciągania kapitału zagranicznego;
- klimat społeczny - kształtow any przez sytuację na rynku pracy, uw arunkow ania społeczno-kulturow e w pływ ające na jak o ść i bezpieczeństw o pracy, a także kw alifikacje pracow ników ;
- klimat adm inistracyjny - definiow any jak o zakres w pływ u państw a na życie gospodarcze, czego wyrazem je st np. polityka podatkow a, kontrola transferu dochodów , procedury dotyczące zakładania przedsiębiorstw ;
- klim at polityczny - obejm ujący ryzyko polityczne, kształtow ane m. in. przez poglądy polityczne, dążenia kół rządow ych, rolę sektora pryw atnego w gospodarce.
Klimat ekonom iczny B, społeczny i adm inistracyjny tw orzą podgrupę klim atu inw estycyjnego, nazyw anego przez N ertha „klim atem businessu”, który obejm uje elem enty bezpośrednio dotyczące inw estora - przedsiębiorcy.
D eterm inanty w ynikające z motywów podejm ow ania B IZ i z klimatu inw estycyjnego m iejsca lokaty można podzielić na rynkow e, kosztowe i efektyw nościow e (Przybylska 2001: 98-101).
D eterm inanty rynkow e obejm ują wielkość i chłonność rynku, perspektyw y
jego rozw oju, w ystępow anie barier handlow ych i dostęp do rynków regionalnych. M otyw y rynkow e należy rozumieć jak o zdobycie, utrzym anie oraz pow iększenie rynków zbytu na obszarze, na którym podejm ow ana jest inw estycja. O znacza to uzyskanie dostępu do nowego rynku lub ograniczenie dostępu konkurentów do rynku; uniknięcie protekcjonizm u handlow ego przez produkcję na m iejscu tego, co dotychczas było eksportow ane; konieczność „bycia blisko konsum enta” , co wym uszone jest m ożliw ością szybkiej reakcji na zmiany jeg o preferencji i wymagań.
D eterm inan ty kosztow e (produkcyjne - racjonalizacja produkcji) obejm ują
dostęp do zasobów naturalnych, poziom kosztów produkcji, koszty pracy, koszty uzyskania kapitału, koszty energii, system podatkow y, dostęp do zaaw ansow anych technologii, w ykw alifikow anej kadry, ośrodków naukow o- -badaw czych, położenie geograficzne m iejsca lokaty. M otyw y kosztowe pozw alają na korzystniejsze kształtow anie kosztów produkcji, obniżkę kosztów transportu w w ypadku ulokow ania produkcji w pobliżu rynków zbytu, obniżkę kosztów zw iązanych z optym alizacją sieci zaopatrzenia i zbytu, także niższe koszty dzierżaw y gruntów . W tej grupie m ieszczą się rów nież inw estycje m otyw ow ane niższym i wym aganiam i płacow ymi na obszarze inwestycji (w ynikającym i np. z wysokiego wskaźnika bezrobocia). W skazuje się jednak, że różnice płacow e nie są zasadniczym motywem bezpośrednich inw estycji we
w spółczesnej gospodarce z racji coraz m niejszego udziału płac w ogólnych kosztach produkcji".
D eterm inan ty efek tyw n ościow e obejm ują optym alne kom binacje
czynników rynkow ych i kosztowych, koncentracji działalności gospodarczej w ograniczonej liczbie punktów danego regionu i m ożliw ość w spółpracy z lokalnym i przedsiębiorstw am i.
Z szeroko rozum ianym klimatem inw estycyjnym w iążą się ponadto „techniczne” warunki funkcjonow ania zagranicznych przedsiębiorstw , co um ożliw ia stabilna sytuacja ekonom iczna i polityczna obniżająca poziom ryzyka inw estycyjnego m iejsca lokaty (w tym polityka liberalizacji napływu BIZ, regulacje praw ne BIZ). Czynnik sprzyjający, to udogodnienia w prow adzeniu działalności gospodarczej dla zagranicznych przedsiębiorstw , tj. system bodźców inw estycyjnych, otoczenie biznesow e, działalność prom ocyjna na rzecz BIZ.
Inw estycje zagraniczne m ogą mieć charakter ofensyw ny lub defensywny.
Z ofensyw n ym i inw estycjam i bezpośrednim i mamy do czynienia wów czas, gdy
w m otyw acji dom inuje chęć rozbudowy, polepszenia pozycji na rynku; z d efensyw n ym i - gdy dotychczasow a pozycja przedsiębiorstw a na danym rynku je st zagrożona, np. przez niezależne od firm y zm iany w otoczeniu, np. bariery w handlu - cła, kontyngenty, norm y jakości, przepisy sanitarne; także zm iany kursów w alutow ych, nasilenie się lojalnej konkurencji lub konkurencji innych eksporterów (W itkow ska 1996: 55).
3. Stym u lanty, d estyinulanty i nom inanty lokalizacji BIZ (ujęcie regionalne)
N adrzędnym m otyw em podejm ow ania inw estycji je st zaw sze zapew nienie przedsiębiorstw u rozw oju. Świat staje się w wyniku liberalizacji coraz bardziej otw arty. Nie znaczy to jednak, iż w związku z tym przyciągnięcie inwestorów je st prostsze. Z punktu w idzenia rozw oju regionalnego istnieją jed n ak w iększe m ożliw ości w ykorzystania tego stanu rzeczy w celu popraw y w łasnej pozycji dzięki napływow i kapitału ze źródeł zew nętrznych. Z punktu w idzenia inw estora, po zapadnięciu decyzji o wejściu na zagraniczny rynek pojaw ia się problem wyboru odpow iedniej lokalizacji, czyli regionu (m iejsca) przyszłej inw estycji. O bie strony - przedsiębiorstw o i region - sku piają się na analizie tzw. czynników lokalizacyjnych pod kątem stym ulatorów (czynników przyciągających) i destym ulatorów (czynników odpychających). Należy pam iętać, iż istnieją rów nież elem enty stanow iące nom inanty, czyli czynniki
2 W n iek tó ry c h b ra n ż ac h p rzem y słu p rz e tw ó rc ze g o płace nie sta n o w ią w ięcej niż 5 % k o sztó w p ro d u k cji (W itk o w sk a 1996: 5 5 -5 6 ) .
neutralne, nie m ające większego wpływu na podejm ow ane decyzje, głów nie dlatego, że uznaw ane są one za pewien standard.
N ajogólniej do czynników lokalizacyjnych możemy zaliczyć:
-p rz e s trz e n n e rozm ieszczenie czynników w ytw órczych i rynków zbytu; - ja k o ś ć i w ydajność zasobów produkcyjnych oraz kształtow anie się ich cen; - k o s z ty kom unikacji oraz stan infrastruktury gospodarczej, transportow ej, instytucjonalnej itp.;
- klimat polityczno-społeczny dla inwestycji (w tym zakres i charakter interw encji władz);
-k o r z y ś c i skali w dziedzinie badań i rozw oju oraz w sferze produkcji i zbytu.
B adając atrakcyjność regionów pod względem m ożliw ości i udogodnień dla lokow ania kapitału czynniki te m ożna zgrupow ać w sposób następujący:
1. sytuacja ekonom iczna;
2. sytuacja polityczno-społeczna; 3. regulacje praw ne;
4. przestrzenny system organizacyjny.
W ydaje się m ożliw a także jeszcze silniejsza kom presja tych czynników , jak o decydujących o m iędzynarodow ej atrakcyjności inw estycyjnej obszaru, w dwa bloki:
blok I - rozw iązania prawne dotyczące podejm ow ania i prow adzenia działal
ności gospodarczej (czynnik 3); wpływ m ają tu zarów no w ładze centralne, jak i władze regionalne oraz lokalne (gm inne i pow iatow e), które są odpow iedzialne za tw orzenie i kształtow anie tych czynników , jednakże te pierw sze są zaangażow ane w tw orzenie podstaw prawnych do inw estycji zagranicznych, te drugie natom iast są odpow iedzialne za ich w prow adzenie w życie;
blok II - stan gospodarki i perspektyw y jej rozw oju (czynniki 1, 2, 4);
obejm uje czynniki niezależne od władz, które w swoich decyzjach o lokalizacji inwestycji rozp atru ją inw estorzy zagraniczni; zaliczym y do nich czynniki: geograficzne (zasoby naturalne, roślinność, walory turystyczne); ekologiczne (np. nadzw yczajny poziom czystości środow iska naturalnego); polityczne oraz gospodarczo-historyczne.
W literaturze przedm iotu najczęściej w yodrębnia się trzy fazy analizy odnośnie do lokalizacji inwestycji. Pierw sza faza, w której przy wyznaczaniu w iększego regionu, gdzie będą prow adzone poszukiw ania, znaczną rolę odgryw ają czynniki m iękkie, takie jak w iedza inw estora o regionie czy dośw iadczenie innych firm . Nie oznacza to, że w ybór regionu dokonyw any jest na zasadzie czysto intuicyjnej. W ykonyw ane są rów nież analizy popytu regionalnego oraz porów nanie nakładów i wyników w poszczególnych regionach. D ruga faza, której celem jest w yłonienie skończonej liczby miejsc lokalizacji o najniższych kosztach produkcji, charakteryzuje się spadkiem znaczenia czynników miękkich. G łów ną rolę odgryw ają tu czynniki twarde.
zbliżonych kosztach, czynniki m iękkie m ogą decydow ać o podjęciu działalności gospodarczej. M ożliw e jest, że to nie niska cena gruntu czy korzystne położenie kom unikacyjne zadecydow ało o lokalizacji, lecz właściw y klim at społeczny, kom petencje pracow ników , operatyw ność urzędników bądź też walory w ypoczynkow e danego miejsca.
W arto zauw ażyć, że czynniki m ające charakter miękki d ecy du ją w ielokrotnie o m iejscu inw estycji, jednak pod warunkiem , iż stanow ią „w artość dodaną” do czynników tw ardych (standardu), bez których rozw ażania o danym obszarze w ogóle nie zostałyby podjęte przez inwestora. W ujęciu konkretnego regionu, chcącego zaistnieć na m apie atrakcyjnych m iejsc lokalizacji kapitału, konieczne je st więc najpierw w yróżnienie się (zw rócenie na siebie uw agi) - faza I, choćby poprzez działania p ublic relations. Celem tego jest stanie się nazwanym elem entem , który potencjalni inwestorzy potrafią w yodrębnić z „szarej m asy” bezim iennego otoczenia. W fazie drugiej dochodzi do zaoferow ania pewnych standardów , a następnie znow u pokazanie „inności” , stanow iącej nasz atrybut (faza III). M ożna w ym ienić kilka czynników lokalizacji odgryw ających w ażną rolę przy w yborze m iejsca przyszłej działalności gospodarczej, na przykładzie których w yraźnie widać jakościow e zmiany, jak ie zaszły w rozum ieniu ich istoty:
- kapitał ludzki i m ożliw ości jeg o rozwoju;
- warunki życia m ierzone jak o ścią otoczenia społeczno-kulturalnego; - infrastruktura kom unikacyjna;
- klim at gospodarczo-polityczny;
- aglom eracja i integracja pow odujące efekt synergii.
K apitał ludzki i je g o potencjał rozw ojow y oznacza nie tylko możliwości
pozyskania taniej i zdyscyplinow anej siły roboczej, ale także zasobu zdolnego do podnoszenia własnej wartości. W spółczesny inw estor poszukuje przynajm niej dwóch typów pracowników. Pierw sza grupa to naukowcy, inżynierow ie, m enedżerow ie. D rugą tw orzą pracow nicy w ykonujący prace rutynow e oraz usługowe. Z jednej więc strony m iejsce w ybrane na lokalizację działalności musi mieć korzystne cechy środow iskow e, aby przyciągnąć pracow ników o najw yższych kw alifikacjach, z drugiej zaś musi istnieć na m iejscu dość szeroki rynek pracy um ożliw iający pozyskanie pracowników innych kategorii. P odaż siły roboczej, względnie niska cena pracy niew ykw alifikow anej oraz słaba aktyw ność różnych organizacji (związków) zaw odow ych w pływ ają pozytyw nie na decyzje lokalizacyjne. Na skutek konieczności ciągłego podnoszenia kw alifikacji, standardow ych dla danej grupy zaw odow ej, istotny je s t potencjał zatrudnianej załogi. Przedsiębiorstw a zaaw ansow anej technologii lokalizuje się w ew nątrz stref uniw ersyteckich, co ułatw ia zatrudnienie pracow ników naukow ych oraz w ym ianę inform acji między laboratoriam i przedsiębiorstw i uniw ersytetów , a także pow oływ anie wspólnych jednostek badaw czych. Inne przedsiębiorstw a chętnie korzystają z sieci
W iększość badaczy je st zgodna, że ważnym czynnikiem lokalizacyjnym jest obecnie jak ość w arunków życia oferow ana przez region potencjalnych inw estycji. M iarą atrakcyjności danej przestrzeni geograficznej, ja k o m iejsca lokat kapitału, je st dziś nie środow isko przyrodnicze jak o nośnik zasobów naturalnych, postrzeganych jak o czynniki produkcji (w yjątek to ziem ia), ale środow isko jak o otoczenie społeczno-kulturalne. Surow ce do produkcji można bow iem w m iarę łatw o przem ieszczać dzięki rozwojowi kom unikacji, transportu i infrastruktury. W ym agana jest zaś dobra jak o ść lokalnego otoczenia przyrodniczo-społecznego: atrakcyjna oferta m ieszkaniow a, urządzenia kulturalne i ośw iatow e.
In frastruk tu ra kom unikacyjna, która nie jest tożsam a z infrastrukturą
transportow ą w tradycyjnym rozum ieniu. W spółczesne produkty przem ysłow e, szczególnie oparte na zaaw ansow anych technologiach, nie s ą ju ż w yrobam i masowym i, często je st to naw et inform acja lub inna usługa, nie zaś produkt m aterialny. D ostępność do sieci transportu w ielkotonażow ego (kolej, statek, ciężarów ka) staje się mniej ważna - kluczow a natom iast okazuje się bliskość lotniska, dostęp do sieci telekom unikacyjnej i internetow ej. Koszty transportu, zw łaszcza w przypadku produkcji opartej na zaaw ansow anej technologii oraz w św iadczeniu usług odgryw ają - w porów naniu z gałęziam i przem ysłu tradycyjnego - m inim alną rolę. C oraz w ażniejsza staje się z kolei dostępność danego m iejsca dla ruchu osobow ego oraz infrastruktura inform acyjno- -inform atyczna.
Usługi i polityczny klim at działalności gospodarczej. Dla współczesnej
działalności gospodarczej bardzo istotne znaczenie ma środow isko ogólnogospodarcze. Jest przy tym oczyw iste, że zw łaszcza gałęzie przem ysłu zaaw ansow anej technologii są szczególnie wrażliwe na wszelkie instrum enty nakierow ane na w spom aganie badań i na kształcenie. Jak w ynika z przeglądu system ów „zachęt” „incetives” regionalnych, w w iększości krajów europejskich rządy centralne stosują bezpośrednie zachęty (dotacje kapitałow e, dotacje na szkolenia, ulgi podatkow e itp.) dla gałęzi przem ysłu wysokiej technologii i dla działalności, której przedm iotem jest prow adzenie badań naukow ych. R ów nież w ładze regionalne i lokalne prom ują często te rodzaje działalności gospodarczej, stosując podobne zachęty, ale także prow adząc b ezpośrednią działalność inw estycyjną w celu stw orzenia korzystnego środow iska ekonom icznego. W ładze regionalne są też silnie zaangażow ane w organizow anie i w spom aganie najrozm aitszych szkoleń prow adzonych na potrzeby zm ieniającego się rynku pracy. W wielu krajach m ożna obserw ow ać istotn ą rolę państw a oraz władz regionalnych w działaniach na rzecz poprawy m ożliwości korzystania ze źródeł łatw o dostępnej inform acji.
K orzyści aglom eracji i integracji pow odujące efekt synergii
W działaniach tych ogrom ną rolę odgrywa adm inistracja publiczna zarów no rządowa, ja k i sam orządow a. W ażne je st zgrupow anie w jed ny m m iejscu wielu przedsiębiorstw , poniew aż ułatw ia to przepływ inform acji i pow oduje efekt
wartości dodanej. Efektyw ność system u przekracza bow iem sum ę efektyw ności cząstkow ych pojedynczych elem entów składowych. K luczow ą rolę w kreowaniu koncentracji działalności wokół określonych miejsc odgryw a działalność władz danego regionu (kraju, miasta). U łatw ienia w procedurach adm inistracyjnych, odpow iednie prow adzenie polityki lokalnej, dbałość o w izerunek regionu jako przychylnego inw estorom skłania do bliższego zapoznania się z jeg o walorami. N ajlepszym nośnikiem pozytyw nego public relations są zadow oleni klienci, czyli w tym wypadku ci inwestorzy, którzy prow adzą ju ż działalność na danym obszarze. R egionalny lobbing sprzyja tworzeniu sieci przedsiębiorstw , a one z kolei, dzięki w zajem nym pow iązaniom , rozw ijają się pociągając za sobą rozwój regionalny.
W ielu badaczy przyw iązuje w ielką wagę do korzyści aglom eracji zw iązanych z w ysokim poziom em urbanizacji. Nowe przestrzenie produkcji na ogół pow stają w pobliżu w ielkich miast. Jest to zjaw isko poniekąd naturalne, gdyż środow isko w ielkom iejskie ułatw ia przepływ inform acji i kontakty „tw arzą w tw arz", które mimo wzrastającej roli środków teletransm isji są nadal niezbędne. Istotny je st rów nież w pewnych przypadkach efekt skali, duży i zróżnicow any rynek pracy. Znaczna liczba przedsiębiorstw w jed ny m m iejscu zm niejsza stałe koszty infrastruktury przem ysłow ej. W e w spółczesnych kom pleksach przem ysłow ych p ojaw iają się nowe formy w spółżycia społecznego, styl życia, wzory kształcenia, przyspieszony rytm, zaaw ansow any podział pracy. Pow staw anie tych w spółczesnych ludzkich w spólnot wpływa bezpośrednio na zm niejszenie kosztów produkcji w danej strefie i przyciąga nowych przedsiębiorców (D ziem ianow icz, Jałow iecki 2004: 2 4 -2 6 ).
P odsum ow ując, należy stw ierdzić, że nie istnieje jedn ozn aczn a recepta na
sukces, o atrakcyjności regionu jak o m iejsca lokalizacji inwestycji decyduje bowiem w iele elem entów . Do czynników stym ulujących działalność inw estycyjną w danym regionie należą z pewnością:
- perspektyw y rozw ojow e regionu (kraju), wysoki stopień zaaw ansow ania budow y regionalnego system u innow acyjnego, w ystępow anie w regionie jed n o stek badaw czych prow adzących badania na poziom ie m iędzynarodow ym ; rozwój sieci produkcyjno-handlow ych, zaplecze przem ysłow e, zasoby i kw alifikacje siły roboczej;
- stan infrastruktury gospodarczej, czyli istnienie bogatej infrastruktury usług biznesow ych, co oznacza dobrze rozw iniętą infrastrukturę rynkow ą i transportow ą (sieci dróg, kolej, spraw nie działająca telekom unikacja, obecność portu lotniczego, m orskiego);
- ogólny klimat dla inwestycji zagranicznych, przychylność w ładz lokalnych wobec inw estorów zagranicznych, jasność, klarow ność i stabilność przepisów stanow ionych przez gminy.
O bok czynników zachęcających do inw estow ania, w rozw oju inwestycji zagranicznych odnotow ujem y rów nież bariery (destym ulatory). W ydłużają i utrudniają one proces zakładania firm oraz podw yższają ryzyko inwestycyjne.
Ich w ystępow anie prow adzi do ham ow ania napływu inw estycji zagranicznych, a ich w yelim inow anie je st w arunkiem koniecznym pojaw iania się pożądanego przez region napływu kapitału.
Do destym ulatorów należą: niestabilność system u podatkow ego i wysokie podatki, niestabilność polityki celnej, niska opłacalność zaciągania kredytów bankow ych, nadm ierne obciążenia finansow e dla przedsiębiorców z tytułu w ysokich narzutów na ubezpieczenia społeczne, niespójność praw a, ciągłe zm iany przepisów , biurokratyczna niespraw ność na szczeblach centralnym i regionalnym , wysoka stopa bezrobocia i zw iązane z nią patologie, zagrożenia w ynikające ze znacznej przestępczości, brak kom patybilności w legislacji między krajam i eksportującym i i im portującym i kapitał, degradacja środow iska naturalnego, trudności ze znalezieniem lokalu, w ysokie ceny ziem i, długi okres załatw iania form alności, zmiany w przepisach ustanaw ianych przez gminy, korupcja. Należy dodać, że część z wym ienionych wyżej czynników nie jest oceniana jednoznacznie przez wszystkich inwestorów . Przykładow o wysoki w skaźnik bezrobocia m oże zachęcać do lokalizacji firm y, poniew aż stanowi gw arancję pozyskania taniej, zdyscyplinow anej załogi (G otz 2004: 162).
W następstw ie rozw oju wolnej konkurencji, wolności w yboru m iejsc lokalizacji, zw iększenia mobilności kapitału, rozrastania się przedsiębiorstw , wzrostu anonim ow ości gospodarki nastąpiło rozszerzenie m otyw ów po stronie inw estorów . Szczególnie wzrost m obilności kapitału i otw ieranie się nowych rynków dla prow adzenia działalności w yw ołują zw iększenie konkurencji w kontekście inw estycji (D ziem ianow icz, Jałow iecki 2004: 22).
W spółczesna gospodarka charakteryzuje się standaryzacją podstaw ow ych w arunków lokalizacyjnych pow odując, że coraz więcej m iejsc i regionów oferuje podobne warunki. O statecznie o lokalizacji inw estycji przesądzają pew ne szczególne czynniki, stanow iące „w artość dodaną” do standardu. P rzedsiębiorca-in w estor nie je st zainteresow any ju ż tylko czynnikam i zw iązanym i bezpośrednio z prow adzoną przez niego działalnością. W ażne jest, czy jeg o inw estycja działać będzie w korzystnym klim acie społecznym , czy będzie mial dogodne warunki do odpoczynku, a jeg o dzieci b ęd ą mogły uczęszczać do odpow iednich szkół. Dlatego w badaniach zaczęto zw racać w iększą uw agę na tzw. miękkie czynniki lokalizacji. Znaczenie czynników m iękkich je st różne w kolejnych fazach procesu decyzyjnego i są one z pew nością nadal jed y n ie uzupełnieniem czynników tw ardych, które bezpośrednio oddziału ją na firm ę i są łatwiej kw antyfikow alne. W polityce rozw oju regionalnego należy uw zględniać obie te grupy pam iętając, że to, czym wygryw am y to w artość dodana do standardu, ale bez ow ego standardu, postrzeganego jak o konieczne m inim um, w ogóle nie będziem y mieli szans zaprezentow ania naszej specjalności, stanow iącej przew agę nad innymi pretendentam i.
LITERATURA
Budnikowski A., 2001, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa. Dziemianowicz W., Jałowiecki B„ 2004, Polityka miejska a inwestycje zagraniczne w
polskich metropoliach, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa.
Götz M., 2004, Atrakcyjność inwestycyjna Polski dla kapitału zagranicznego, „Przegląd Zachodni”, Miejsce Polski w Europie, Wyd. Instytutu Zachodniego, Poznań.
Kraszewski W., 2003, Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w Polsce, Wyd. Uniw. Mikołaja Kopernika, Toruń,
Luc S., 2000, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie a przekształcenia strukturalne w przemyśle polskim, Monografie i Opracowania 475, Szkota Główna Handlowa,
Warszawa 2000.
Pach J., 2001, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa
ekonomicznego na przykładzie Polski w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Wyd.
Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Pott P., 1983, Direktinvestitionen im Ausland. Investitionsmotive Standortfaktoren und
Hilfsmittel bei der Entscheidung fü r optimale Auslandsinvestitionen, Minerva
Fachserie, München.
Przybylska K., 2001, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii
ekonomii, Wyd. AE w Krakowie, Kraków.
Umiński S., 2002, Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu
technologii do Polski, Wyd. Uniw. Gdańskiego, Gdańsk.
Witkowska J., 1996, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowowschodniej, Wyd. UL, Łódź.
Z a łą c z n ik 1 Zestawienie teorii omawiających przepływ kapitału w formie BIZ
Nazwa teorii/
/autor Podstawowe założenia omawianej teorii
1 2
Teoria dywersyfikacji
inwestycji G. Gagazzi
• wybór między BIZ a lokatami portfelowymi jest pochodną sprawności rynków papierów wartościowych;
• w krajach słabo rozwiniętych, gdzie rynek papierów wartościowych jest słabo regulowany, jedyną możliwą formą lokat inwestycyjnych jest podejmowanie BIZ;
• w krajach uprzemysłowionych występują różnice w organizacji i sprawności narodowych rynków papierów wartościowych i to stanowi podstawę napływu lub niedoborów inwestycji bezpośrednich;
1 2
Teoria obszarów walutowych R. Z. Al i ber
• występuje podział gospodarki światowej na obszary walutowe; • BIZ są rezultatem różnej pozycji poszczególnych walut na
międzynarodowym rynku pieniężnym
• inwestycje płyną z krajów o silnej walucie do krajów o walucie słabszej;
• występowanie tych obszarów łączy się /. międzynarodowym zróżnicowaniem stóp zysku od posiadanych aktywów (zmiany kursów waluty wywierają bowiem wpływ na relację stóp procentowych);
• firmy zagraniczne pochodzące z obszaru o silnej walucie osiągają wyższą stopę zysku od posiadanych aktywów niż firmy lokalne i mogą uzyskiwać pożyczki na niższej stopie procentowej; dysponują więc przewagą finansową
Teoria oligopo- listycznych zachowań równoległych F. T. Knickerbocker
• podjęcie BIZ jest odpowiedzią przedsiębiorstwa na wejście na jego rynek konkurencji w postaci inwestycji przedsiębiorstwa zagranicznego;
• przedsiębiorstwo lokalne odwzajemnia zagrożenie konkurencyjne na własnym rynku atakiem na monopolistyczną pozycję rywala na jego rynku wewnętrznym; • inwestowanie jest strategią odwetu stosowaną głównie przez
duże przedsiębiorstwa posiadające przewagi monopolistyczne na własnych rynkach wewnętrznych, prowadzące działalność produkcyjną nastawioną na efekt skali;
• oligopoliści w celu zneutralizowania przewagi konkurencyjnej lidera podążają za nim na rynkach zagranicznych; naśladując strategię lidera zapobiegają uzyskaniu przez niego korzyści wynikających z wczesnego wejścia na rynek i podniesienia barier wejścia;
• teoria wyjaśnia swoisty efekt naśladownictwa w zakresie BIZ, nie daje ona odpowiedzi, co powoduje, iż podejmowana jest pierwsza inwestycja w całym łańcuchu
Teoria makroekono miczna korzyści komparatywnych (względnych przesunięć kosztów, kapitału i siły roboczej)
• teoria dzieli inwestycje typu BIZ na dwa typy:
pierwszy typ to inwestycje wynikające ze zmian pozycji poszczególnych krajów w zakresie posiadanych przewag komparatywnych (tj. z czynników makroekonomicznych) - w tym ujęciu BIZ płyną do krajów posiadających przewagi komparatywne w określonych gałęziach przemysłu z krajów, które wykazują ich brak, i prowadzą do dostosowań strukturalnych oraz zmian struktury importu i eksportu (zwiększają korzyści w zakresie produkcji i konsumpcji płynące z handlu);
1 2
drugi typ to inwestycje wynikające z przewag monopolistycznych i oligopol ¡stycznych inwestujących przedsiębiorstw (z czynników mikroekonomicznych) - BIZ płyną z krajów, które posiadają korzyści komparatywne do krajów, które ich nie mają, dlatego też tego typu inwestycje prowadzą do strat w zakresie efektywności z powodu blokowania reorganizacji handlu zagranicznego
Teoria internalizacji R. H. Coase, O. E. Wiliamson
• rynek nie jest najbardziej efektywną formą realizacji wiciu transakcji dokonywanych przez przedsiębiorstwa;
• realizowanie na rynku transakcji za pośrednictwem niezależnych podmiotów powoduje różne koszty (np. koszt ustalania ceny, koszt określania obowiązków obydwu stron, podatki, opłaty administracyjne);
• przedsiębiorstwo dąży do „ominięcia” rynku, który okazuje się zbyt kosztowną formą powiązań z resztą gospodarki, internalizując pewne sfery działania, dotychczas prowadzone za pośrednictwem rynku;
• niekiedy korzystniejsze jest dokonywanie transakcji „wewnętrznych” w ramach tego samego przedsiębiorstwa, aniżeli zewnętrznych za pośrednictwem rynku
Teoria poziomu rozwoju gospodarczego
J. H. Duning
• istnieje związek pomiędzy pozycją danego kraju w zakresie lokowania kapitału w postaci BIZ a etapem jego rozwoju ekonomicznego mierzonego wielkością PKB per capita\ • jako miernik przyjmujemy wielkość netto BIZ przypadającą na
jednego mieszkańca (mierzoną jako sumę inwestycji bezpośrednich podejmowanych przez przedsiębiorstwa danego kraju za granicą, pomniejszoną o sumę BIZ przedsiębiorstw w danym kraju przypadającą na jednego mieszkańca);
• wraz ze wzrostem PKB per capita podnosi się skłonność danego kraju do eksportu kapitału w formie BIZ - kraje wyżej rozwinięte są większymi inwestorami netto;
• kraje mogą się różnić stopniem i strukturą międzynarodowego zaangażowania inwestycyjnego ze względu na różnice w zakresie trzech zmiennych wyodrębnionych w eklektycznej teorii Dunninga, tj. przewag przedsiębiorstwa, zasadności internalizacji i korzyści lokalizacyjnych
Z a łą c z n ik 2 Czynniki twarde i miękkie w odniesieniu do BIZ
Kategoria Czynniki twarde Czynniki miękkie
1 2 3 Rynek pracy - podaż wykwalifikowanej siły roboczej - poziom wynagrodzenia - jakość administracji
- możliwość pozyskania pracy, rozwoju zawodowego, kształcenia
- odległość od miejsca pracy
Infrastruktura działalności gospodarczej
- podaż gruntów i biur - połączenia komunikacyjne - wewnątrzregionalna sytuacja
komunikacyjna
- wizerunek okręgów przemysłowych - jakość i wyobrażenia decydentów
o gruntach i budynkach - urządzenia komunikacyjne i zaopatrzeniowe w okolicy miejsca pracy - połączenia komunikacyjne Koszty
- cena gruntów i powierzchni - lokalne opłaty i podatki - lokalne subwencje i dodatki - regionalne nakłady na ochronę środowiska i wywóz śmieci - zaopatrzenie w energię i wodę - wynagrodzenia i uposażenia
- regionalne różnice w pensjach i uposażeniach Położenie miejsca lokalizacji - osiągalność ważnych okręgów gospodarczych i rynków - położenie geograficzne - położenie geopolityczne -osiągalność innych atrakcyjnych
regionów
Jakość środowiska
- czystość powietrza (z punktu widzenia produkcji) - nakłady na wodę,
deponowanie odpadów, recykling oraz przyjęte w tym zakresie standardy
- klimat, pogoda
- czystość powietrza (z punktu widzenia wypoczynku) -jakość wody
Klimat
gospodarczy brak
- klimat społeczny
-jako ść administracji wspierającej gospodarkę
- klimat polityczny
Opinie na temat danego miejsca brak
- wizerunek miejsca lokalizacji - wizerunek regionu pod kątem
nowoczesności
- wizerunek regionu pod kątem prowincja-metropolia
1 2 3
Kultura brak
- znaczenie miejsca jako ośrodka kulturowego i informacyjnego - sponsoring kultury
- oferta kulturalna i wypoczynkowa (teatry, koncerty, muzea, sztuka, kina)
Jakość życia brak - występowanie parków
- atrakcyjność miasta i okolicy Ź r ó d ł o : D ziem ianow icz, Jałow iecki 2004: 23.
Magdalena Rosińska
REGIONAL ASPECTS OF LOCALIZATION OF FOREIGN INVESTMENTS (THEORETICAL APPROACH)
This paper is about transfers of capital in the form of direct investments regarded as tools of regional development. The first part of the study discusses conditions for foreign investments in the light of pertinent theories. Further section analysis of investment motivations taken into consideration by entrepreneurs. In the concluding section localization factors are divided into stimulative, discouraging and neutral. To determine role of particular groups in choosing a given region for investments, the author identified so-called soft and hard localization factors.
dr Magdalena Rosińska Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych UŁ
!["Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy", Juliusz Nowak-Dłużewski, Warszawa 1980 : [recenzja]]()