Index of /rozprawy2/11055

(1)

Zarządzanie kapitałem intelektualnym w procesie restrukturyzacji spółki węglowej

str. 3

Spis treści

1. Wstęp ... 5

2. Teza, cel oraz schemat pracy ... 11

3. Analiza stanu zagadnienia ... 13

3.1. Pojęcie, rola oraz składowe kapitału intelektualnego ... 14

3.1.1. Potrzeba pomiaru kapitału intelektualnego – luka informacyjna ... 25

3.1.2. Przegląd metod wyceny i pomiaru kapitału intelektualnego ... 30

3.1.3. Miejsce kapitału intelektualnego w zarządzaniu wiedzą ... 56

3.2. Definiowanie pojęcia restrukturyzacja przedsiębiorstwa... 58

3.3. Analiza wybranych metod zarządzania zmianą w kontekście możliwości zastosowania przy wprowadzaniu modelu zarządzania kapitałem intelektualnym .... 69

4. Próba wyznaczenia kierunków zmian w krajowym sektorze węgla kamiennego .. 80

4.1. Restrukturyzacja górnictwa w Polsce – ujęcie z punktu widzenia kapitału intelektualnego ... 84

4.2. Wycena kapitału intelektualnego wybranych Spółek Węglowych ... 101

5. Opracowanie teoretycznych podstaw Systemu Zarządzania Kapitałem Intelektualnym w spółce węglowej ... 111

5.1. Proponowane narzędzie do monitorowania i pomiaru kapitału intelektualnego dla spółki węglowej ... 116

5.2. Diagnoza kapitału intelektualnego w oparciu o badanie ankietowe ... 128

6.Podsumowanie ... 155 Bibliografia ... 160 Spis tabel ... 170 Spis rysunków ... 171 Spis schematów ... 172 Spis wykresów ... 172 Spis załączników ... 173

(2)

str. 4

Załącznik 1.1. Badanie część 1 –Ankieta przeznaczona dla Biur Zarządu ... 174

Załącznik 1.2. Badanie część 2 – Ankieta przeznaczona dla Centrum Usług Wspólnych ... 184

Załącznik 1.3. Badanie część 3 - Ankiety dla poszczególnych jednostek (kopalń) ... 187

Załącznik 2.1. Kapitał intelektualny w Twojej firmie. ... 195

(3)

str. 5

1. Wstęp

Podążanie przedsiębiorstw do osiągania przewagi konkurencyjnej, przetrwania w zmieniającym się ciągle otoczeniu wiąże się z permanentną restrukturyzacją zasobów. W XXI wieku zasobem, na którym można oprzeć proces wprowadzania zmian może być to, co organizacja ma najcenniejsze, trudne do skopiowania oraz często niemożliwe do zarchiwizowania, zasób niematerialny a budujący wartość – kapitał intelektualny. Nadrzędny cel organizacji, jakim może być maksymalizacja jego wartości powiązana jest także nierozerwalnie z kapitałem intelektualnym. We współczesnej gospodarce dochodzi do zmiany w postrzeganiu czynników budujących ową wartość. Coraz mniejszą rolę przypisuje się w tym aspekcie zasobom materialnym na rzecz aktywów niematerialnych. Umiejętność tworzenia, rozwijania oraz dobrego korzystania z posiadanych zasobów intelektualnych stanowi o kierunku kształtowania się wartości.

Głównym polem, które obecnie jest szeroko dyskutowane odnośnie kapitału intelektualnego (aktywów niematerialnych) jest problem jego wyceny. Zaproponowanych zostało szereg metod jak i modeli, które dokonują próby identyfikacji oraz pomiaru omawianego zasobu. Brakuje jednak jednolitych wytycznych jak raportować oraz wyceniać aktywa niematerialne, nie ma jasnych reguł postępowania, które narzuciłyby jednostkom ramy rachunkowości dla tego zasobu.

Istnieje zauważalna potrzeba zmian zarówno w dziedzinie rachunkowości, która powinna wprowadzić kapitał intelektualny, jako bilansowy zasób przedsiębiorstwa, jak również zmian kulturowych, organizacyjnych dotyczących przeorganizowania myślenia o przedsiębiorstwie. W poszukiwaniu drogi do rozwoju, wzrostu wartości należy uwzględnić znaczącą rolę aktywów niematerialnych, by tak się jednak mogło stać istnieje potrzeba identyfikacji tego zasobu oraz poznania, jakie działania, jakie czynniki stymulują jego pomnażanie, a które działają wręcz hamująco. Tak określone przemodelowanie zarówno gospodarki, jak i samego przedsiębiorstwa widoczne jest obecnie bardzo mocno w kontekście organizacji opartych na wiedzy. Potrzeba ciągłego rozwoju, uczenia się, poszukiwania nowości jest domeną obecnych czasów. Zdano sobie sprawę, że jednorazowe osiągnięcie sukcesu nie gwarantuje wysokich zysków na lata, lecz obliguje do ciągłego poszukiwania oraz doskonalenia. Drucker zwrócił uwagę na problem związany z potrzebą ciągłego rozwoju uważając, że dziś akceptujemy fakt, że uczenie się jest trwającym całe życie procesem nadążania za zmianami.

(4)

str. 6 A najtrudniejszym zadaniem jest uczenie ludzi, jak mają się uczyć (Edersheim, 2010). W związku, z czym wskazał, jaką rolę ma dzisiejsza organizacja. Chcąc być w czołówce przedsiębiorstw w swoim sektorze należy podjąć działania, które pokażą pracownikom jak się uczyć, w jaki sposób się rozwijać. Dostarczą także potrzebnych narzędzi, technik, aby posiadany potencjał w pracownikach mógł zaowocować dla przedsiębiorstwa. Jednym z wielu zadań powinno być stworzenie warunków do doskonalenia umiejętności pracowników przy jednoczesnym korzystaniu z „owoców” tego zasobu. Zawarta w pracownikach wiedza, doświadczenie, umiejętności jak również cała gama aktywów niematerialnych organizacji takich jak patenty, marka, relacje z odbiorcami, prace naukowo-badawcze czy także działania innowacyjne stają się dzisiaj podstawą do budowania modelu biznesowego przedsiębiorstwa.

Omawiane aspekty ukazują jak bliskie są sobie działania związane z zarządzaniem zmianą oraz z tworzeniem inteligentnej organizacji, a co za tym idzie pomnażaniem kapitału intelektualnego. Zauważalna staje się możliwość restrukturyzacji poprzez te cenne zasoby. Na przestrzeni lat polskie górnictwo węgla kamiennego przeprowadziło szereg reform mających na celu poprawę kondycji tego sektora. Często działania, jakie się dokonywały miały w sobie nośnik stymulowania kapitału intelektualnego, jednakże obecna sytuacja krajowych spółek węgla kamiennego wymaga dalszych działań naprawczo-rozwojowych. Niniejsza praca ma na celu połączenie dwóch ważnych aspektów z dziedziny ekonomii, techniki oraz nauk społecznych – kapitału intelektualnego (aktywów niematerialnych) oraz procesu restrukturyzacji. Kreując system umożliwiający wykorzystanie elementów kapitału intelektualnego w celu powiększania wartości przedsiębiorstwa, stymulowania kreatywności pracowników w oparciu o posiadany przez nich potencjał intelektualny oraz poprzez dokonaną analizę procesów przedsiębiorstwa wskazuje się możliwość także wyznaczenia potrzebnych kierunków zmian. Poszukiwanie miejsc gdzie omawiany kapitał nie jest wystarczająco rozwijany, lub z którego nie korzysta się w sposób wystarczający, nasuwa możliwość podjęcia działań restrukturyzacyjnych. Analiza poprzedzona badaniem kapitału intelektualnego całej spółki węglowej z podziałem na poszczególne jej komórki (poszczególne kopalnie, zarząd, jednostki przynależne np. księgowe, kadrowe) przynieść może wiele istotnych informacji, w jaką stronę podąża organizacja, co przełożyć się może na definiowanie potrzeby zmian.

(5)

str. 7 Zarządzanie kapitałem intelektualnym może więc wywołać potrzebę uruchomienia procesów restrukturyzacji w obszarze całej organizacji.

Powyższe rozważania, nawiązujące do tematu rozprawy, usystematyzowano w postaci zdefiniowania przesłanek wyboru prezentowanej tematyki, wśród których wyróżniono:

1. Aktualność oraz wzrost zainteresowania kapitałem intelektualnym. Rozpatrując gospodarkę pod kątem przekształceń w kierunku gospodarki opartej na wiedzy zwraca się uwagę na zmianę podejścia do wartości przedsiębiorstwa. Niepoliczalność, trudność w zdefiniowaniu postaci wartości aktywów niematerialnych stawiają przed rachunkowością, naukami o zarządzaniu trudne zadanie w postaci potrzeby dokładnego raportowania tych aktywów oraz rzetelnej ich wyceny.

2. Potrzeba informowania interesariuszy o stanie przedsiębiorstwa wymusza niejako konieczność identyfikacji aktywów intelektualnych. Brak lub niedostatecznie rzetelnie przedstawiona informacja o tym zasobie może negatywnie wpłynąć na proces tworzenia wartości, może także wprowadzić w błąd działania związane z lokowaniem dodatkowego kapitału.

3. Brak jasnych reguł wyceny kapitału intelektualnego, sposobu jego raportowania pozostawia także lukę, którą trzeba próbować zapełnić poszukując narzędzi lub metod identyfikujących aktywa niematerialne, rozpoznających jakie działania tworzą z nich wartość dla przedsiębiorstwa. Poznanie tej niezapełnionej przestrzeni pozwoli także sprawniej zarządzać całą organizacją oraz tworzyć ją bardziej konkurencyjną w oparciu o ten unikalny zasób.

4. Potrzeba ciągłej restrukturyzacji stawia pytanie w jaki sposób, na bazie jakiego zasobu można podjąć próbę wprowadzania zmian, jak usprawniać organizację, jak zmienić ją w organizację opartą na wiedzy. Próbą odpowiedzi na to pytanie jest propozycja restrukturyzacji poprzez kapitał intelektualny.

Celem niniejszej rozprawy jest opracowanie autorskiej metody identyfikacji i pomiaru kapitału intelektualnego dla krajowych spółek węgla kamiennego. Zaproponowana metoda służąca do zarządzania (monitorowania, kontrolowania oraz pomiaru) kapitałem intelektualnym zakłada, że oprócz możliwości poznawczej oraz pomiarowej (odnośnie omawianego kapitału) przyczyni się do trafniejszego projektowania procesów restrukturyzacji w oparciu o ten unikalny zasób. Docelowo

(6)

str. 8 zaproponowane narzędzie ma posłużyć do podniesienia wartości przedsiębiorstwa, lepszej sprawozdawczości oraz poprawy zarządzania zmianą, zasobami ludzkimi, inwestycjami i rozwojem.

Tak założony cel zrealizowano poprzez następująco zdefiniowane cele cząstkowe: 1. Dokonanie analizy procesów restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla

kamiennego z punktu widzenia kapitału intelektualnego.

2. Wybór metody zarządzania zmianą mogącej ułatwić procesy restrukturyzacji w oparciu o kapitał intelektualny.

3. Poszukiwanie benchmarków związanych z zarządzaniem kapitałem intelektualnym w wybranych światowych spółkach wydobywczych oraz przedsiębiorstwach spoza sektora.

4. Przeanalizowanie dostępnych metod pomiaru kapitału intelektualnego oraz szeregu grup wskaźników oddających specyfikę sektora.

5. Próba identyfikacji oraz kategoryzacji kapitału intelektualnego.

6. Zaprojektowanie narzędzia pozwalającego zebrać informacje dotyczące kapitału intelektualnego oraz dokonać jego pomiaru.

7. Poszukiwanie możliwości zastosowania tego narzędzia do opracowywania wytycznych służących powiększaniu i odnawianiu omawianego kapitału – wskazanie możliwości opracowania programu restrukturyzacji w oparciu o otrzymane z tej analizy wnioski.

Wszystkie zagadnienia przedstawione w pracy zawarto w 6 rozdziałach.

Rozdział pierwszy oraz drugi stanowi informacyjną, porządkową część rozprawy prezentującą przesłanki podjęcia tematu pracy, jej cel oraz zakres.

W rozdziale trzecim scharakteryzowano pojęcia kapitału intelektualnego oraz procesu restrukturyzacji. Omawiając najważniejsze aspekty niniejszej rozprawy autorka przedstawiła obecny stan zagadnienia dotyczący omawianego kapitału oraz przewodniego procesu zmiany. W tej części pracy znajdują się informacje świadczące o potrzebie badania kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwach, informacje o znanych metodach, sposobach zarządzania aktywami niematerialnymi, oraz poprzez prezentację znanych metod wyceny, podkreślenie braku jednolitego systemu raportowania, pomiaru oraz wyceny kapitału intelektualnego. W drugiej części omawianego rozdziału zdefiniowano proces restrukturyzacji, dokonano jego klasyfikacji oraz analizę wybranych metod zarządzania zmianą.

(7)

str. 9 Z uwagi na podkreślany w rozdziale czwartym fakt potrzeby ciągłej restrukturyzacji omówiono zarządzanie zmianą zaprezentowaną jako nadrzędny zbiór skupiający oprócz restrukturyzacji inne metody takie jak Benchmarking, Reengineering, Outsourcing, Total Quality Management czy Lean Management.

Część zawarta w rozdziale czwartym zestawia zebrane w poprzedzających rozdziałach teoretyczne informacje z warunkami krajowych spółek węgla kamiennego. W rozdziale tym zaprezentowano analizę wyceny kapitału intelektualnego dwóch spółek węglowych notowanych na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Otrzymane niejednolite wyniki podkreślają potrzebę stworzenia narzędzia, które w sposób bardziej trafny raportować będzie ten cenny zasób oraz przyczyni się do możliwie jak najbardziej dokładnej jego wyceny. Zebrano także informacje dotyczące programów restrukturyzacji sektora węgla kamiennego realizowanych w Polsce od 1989 roku. Na podstawie tych programów próbowano wskazać, jakie działania są od lat realizowane w omawianym sektorze związane ze stymulowaniem oraz pomnażaniem kapitału intelektualnego. Na bazie zebranych informacji dokonano próby wyznaczenia kierunków zmian, jakie czekać może polskie górnictwo z naciskiem na spojrzenie poprzez kapitał intelektualny uważany, jako najcenniejsze źródło przewagi konkurencyjnej.

Rozdział piąty prezentuje autorski model badania kapitału intelektualnego dedykowany spółkom węgla kamiennego funkcjonującym na terenie Polski. Zawarte w rozdziale schematy oraz ankiety badawcze prezentują elementy aktywów niematerialnych, które wprost lub pośrednio wpływają na budowę wartości przedsiębiorstwa. Proponowane badanie składa się z dwóch części łączących dane zbierane w organizacji z kapitałem intelektualnym pracowników. Ukazany został w tej części pracy związek pomiędzy restrukturyzacją a zarządzaniem kapitałem intelektualnym w postaci sugestii oparcia o ten unikalny zasób planów naprawczych oraz rozwojowych. Analiza podjęta przy identyfikacji oraz monitorowaniu elementów omawianego kapitału, przypisanego poszczególnym komórkom spółki posłużyć ma jako baza do poszukiwania ulepszeń, a co za tym idzie podstawa do stosowania restrukturyzacji permanentnej, której w chwili obecnej potrzebuje każde przedsiębiorstwo.

(8)

str. 10 Całość pracy zwieńczono wnioskami z przeprowadzonej analizy kapitału intelektualnego, procesu restrukturyzacji oraz wskazano możliwość implementacji opracowanego w niniejszej rozprawie systemu zarządzania kapitałem intelektualnym.