Marzenna Magda
Analiza "Programu wczesnoszkolnej
zintegrowanej edukacji XXI wieku
klas 1-3" Jadwigi Hanisz
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 418-425
Marzenna Magda
Analiza „Programu wczesnoszkolnej zintegrowanej
edukacji XXI wieku klas 1 - 3” Jadwigi Hanisz
Wprowadzenie
W swojej pracy pedagogicznej nauczyciel m oże w ybrać odpow iedni program nauczania spośród zatw ierdzonych przez M inisterstw o Edukacji N arodow ej. D o I etapu kształcenia dopuszczono 19 program ów zintegrow anej edukacji oraz 23 in nych, które dotyczą nauczania informatyki, języka angielskiego, niem ieckiego, pra cy w ychow aw czej itp.
Przeprowadzone w yw iady z nauczycielam i donoszą, iż instynktow nie w ybierają oni programy, nie m ając do niniejszego przygotow ania i rozeznania. Po rocznej realizacji obranego program u gotow i są na jeg o zm ianę, a tylko nieliczni chcą i um ieją go zm odyfikow ać, dostosow ując do m ożliw ości sw oich uczniów.
Chcąc przybliżyć nauczycielom m ożliwość ew aluacji programów, w niniejszym artykule dokonano analizy krytycznej w ybranego program u zatw ierdzonego przez MEN.
Teoretyczne podstawy analizy program ów autorskich
Zatw ierdzone autorskie program y edukacji w czesnoszkolnej (i inne) - przypo m nijm y - w inny zaw ierać: szczegółow e cele edukacji (kształcenia i w ychow ania), m ateriał nauczania (zw iązany z celam i), procedurę osiągania celów, opis założo nych osiągnięć ucznia i propozycje m etod ich oceny. Zatem niniejszą analizę ogra niczono do pow yższych zagadnień. O bejm uje ona rów nież dane o autorze i recen zentach, opis program u, m etod nauczania, w ym agania program ow e, w arunki jeg o w drażania.
Jeśli w w ybranym program ie popraw nie sform ułow ano cele, które pow inny być pow iązane podrzędnie i nadrzędnie, to do jeg o analizy w ykorzystano m acierz zreo - jedynkow ą. W tworzonej m acierzy - dla w yjaśnienia - każdem u celowi odpow ia da pierw szy górny w iersz i pierw sza lewa kolum na. Po przekątnej w e w spólnym polu zaznaczone są num ery danego celu. Zakreskow ane pole w spólne dla dwóch różnych celów - co oznaczono jed y n k ą - w skazuje istniejącą m iędzy nim i
zależ-ność. B rak zw iązku m iędzy celam i zaznaczono zerem . D la łatw iejszego odczyta nia m acierzy są to pola puste.
N atom iast złożoność i zależność logiczną i treściow ą m ateriału kształcenia prze analizow ano za p om ocą grafu podstaw ow ych inform acji. K ażdem u w ierzchołko wi grafu przyporządkow ana je st cyfra, która odpow iada num erow i tem atu. Z w iąz ki pom iędzy poszczególnymi tematam i zaznacza się liniami, które łączą dane wierz chołki grafu. Inform acje zależne od siebie zaznacza się liniam i, kierującym i je w stronę inform acji podrzędnych w obec podstaw ow ej. Inform acje zależne zazna czone są strzałkam i (np. 7--- ► 8). B rak w ektora m iędzy w ierzchołkam i oznacza brak zw iązku m iędzy tym i w iadom ościam i (np. 9 11). W skaźni kiem rangi poszczególnych tem atów je s t ilość linii w ychodzących i w chodzących do odpow iadających im w ierzchołków grafu.
O pis p ro g ra m u
Program Jadw igi H anisz „Program zintegrow anej edukacji X X I w ieku klas 1-3” je st zgodny z Podstaw am i Program ow ym i. D opuszczono go do użytku szkolnego przez M inisterstw o Edukacji Narodowej i w pisano do w ykazu program ów naucza nia na poziom ie I etapu kształcenia pod num erem D K W - 4014 - 267 / 99. W yda ny został przez W ydaw nictw o Szkolne i P edagogiczne w W arszawie. N ie podano jed n ak recenzentów programów.
W program ie w yodrębniono cele zintegrow anej edukacji, strukturę program u, treści nauczania, założone osiągnięcia ucznia, propozycje ich oceny i procedurę osiągania celów oraz zestaw lektur.
W edług założeń niniejszego program u jednostka m a nabyć podstaw ow ą w iedzę „o sobie i o św iecie oraz pakiet m etod um ożliw iających jej w przyszłości rozw ija nie własnej zdolności rozum ow ania i wyobraźni, w łasnego osadu i poczucia odpo w iedzialności” (J. Hanisz, 1999, s.3). Dzięki tem u m a nastąpić u dziecka rozwój : jego predyspozycji i zdolności poznaw czych, um iejętności czytania, pisania, m ó w ienia i rachowania, pozytyw nego stosunku do nauki, badania i rozum ienia świata. C e le p r o g r a m u i sp o s o b y ich o sią g a n ia
N aczelnym celem program u je s t „w spom aganie dziecka w jeg o całościow ym rozwoju (fizycznym, intelektualnym, estetycznym, emocjonalnym i duchowym) tak, by było przygotow anie, na m iarę swoich m ożliwości, do życia w zgodzie z ludźmi, z przyrodą i sam ym sobą” (ibidem , s. 4).
Przyjm ując taksonom ię celów za B. B loom em (1956), K. D enka (1989, s. 66-, 69 i 1994) i B. N iem ierko ( 1990 i 1997) należy w yodrębnić cel naczelny, pośred-· nie i szczegółowe. Cele szczegółow e w inny być sform ułow ane za pom o cą
bez-okoliczników, dotyczących tego co dziecko zna, rozum ie, um ie, stosuje w sytu acjach typow ych i nietypow ych.
A utorka program u ze sform ułow anego celu naczelnego w yprow adziła cztery cele pośrednie, które dokładniej precyzuje do 16 - według autorki - celów szczegó łow ych. N ie są to jed n ak cele szczegółow e (a nadal pośrednie) poniew aż nie precyzują co dziecko będzie um ieć, znać rozum ieć, stosow ać w działaniu. Jednak poddano je analizie m acierzow ej. D latego też ponum erow ano je od 1 do 16, czego nie zrobił autor program u. D okładniejsze cele program u:
1. „(...) kształtow anie um iejętności posługiw ania się język iem ojczystym w za kresie m ów ienia, pisania i czytania;
2. kształtow anie um iejętności m atem atycznego (ilościow ego, schem atycznego i relacyjnego) opisyw ania rzeczywistości: kształtow anie pojęcia liczby natural nej w jej aspektach oraz um iejętność w ykonyw ania czterech podstaw ow ych działań na liczbach: dokonyw ania pom iaru; rozw iązyw ania zadań m atem a tycznych; rozpoznaw ania prostych figur geom etrycznych;
3. kształtow anie um iejętności w yrażania sw oich przeżyć, nastrojów i em ocji za p o m ocą gestów, ruchów i m im iki. (...)
4. w drażanie do aktyw nego uczestnictw a w coraz szerszych kręgach społecz nych (rodzina, szkoła, społeczność lokalna, O jczyzna, Ziem ia);
5. w drażanie do odkryw ania IN N EG O człow ieka, w czuw ania się w jeg o sytu ację, rozum ienie jeg o reakcji. (...)
6. rozw ijanie um iejętności posługiw ania się bezpośrednim i (obserw acja, proste dośw iadczenia i eksperym enty) i pośrednim i (film , książki, fotografie, ilustra cje) m etodam i poznaw ania przyrody;
7. rozw ijanie um iejętności poszukiw ania, porządkow ania i w ykorzystyw ania in form acji z różnych źródeł. (...)
8. rozbudzanie zainteresow ań przyrodniczych i potrzeb bezpośredniego kontaktu z nią;
9. um ożliw ienie poznania piękna, różnorodności i w spółzależności składników przyrody ożywionej (człowiek, roślina, zw ierzęta) i nieożyw ionej (ciała niebie skie, pow ietrze, w oda, skały, m inerały);
10. w yrabianie um iejętności korzystania z dóbr przyrody bez jej degradacji i bez myślnego niszczenia;
11. stw arzanie sytuacji, w których dziecko stopniow o odkryw a i akceptuje siebie - poznaje sw oje ciało i sposoby zaspokajania jeg o potrzeb; poznaje ro lę swoich zm ysłów i doskonali je odkryw a m ożliw ości swojego um ysłu i ćw iczy go; roz poznaje swoje uczucia i pielęgnuje uczucia pozytyw ne; buduje swój św iat w ar tości i ciągle w zbogaca go. (...)
12. w prow adzanie do kultury narodow ej, europejskiej i światowej;
14.rozbudzanie w rażliw ości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji, rozw i jan ie uzdolnień indyw idualnych. (...)
15. kształtow anie um iejętności bezpiecznego posługiw ania się prostym i narzędzia mi i bezpiecznego korzystania z urządzeń technicznych;
16.w drażanie do w łaściw ego planow ania i organizow ania procesu prow adzące go do pow staw ania now ego w ytw oru” (ibidem , s. 4-5).
M acierz celów pośrednich program u J. Hanisz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 и 12 13 14 15 16 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 3 1 1 1 1 1 1 1 4 4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 5 1 1 1 1 6 6 I 1 1 1 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1 I 1 1 8 8 1 1 9 9 l 1 1 1 10 10 11 11 12 12 1 1 13 13 l 14 14 15 15 1 16 16
N a postaw ie pow yższej m acierzy m ożna w yodrębnić cztery podstaw ow e o b szary pojęciow e, tj. 1-6,7-10,11-14 i 15-16. Pierw szy obszar dotyczy kom petencji kom unikacyjnych, w spółdziałania i w spółżycia oraz posługiw ania się m etodam i poznania rzeczywistości. Cele 7 - 1 0 o bejm ująsw oim zasięgiem przede w szystkim kom petencje przyrodniczo-społeczne. N atom iast trzeci obszar dotyczy głów nie kom petencji odbioru i tw orzenia sztuki. O statni zespół celów 15-16 m a kształto wać kompetencje bezpiecznego użytkowania przedm iotów technicznych. D la pełnej realizacji celu naczelnego, ja k w idać na m acierzy, należy koncentrow ać się na 12 i 13 celu. N atom iast nie m ają zw iązku cele 2 ,1 0 ,1 1 ,1 4 z pozostałym i. D latego też należy stworzyć sytuacje edukacyjne, które um ożliwiają: odkryw anie i nabyw anie
wiedzy, dośw iadczeń, przeżyć estetycznych, artystycznych, naukow ych, rozw ija nie w yobraźni i kreatyw ności dzieci, p ełn ąje g o ekspresję i zaangażow anie.
A utorka w yróżnia pięć sposobów osiągania pow yższych celów poprzez projek tow anie sytuacji, w których dzieci poznają rzeczyw istość, zaspokajająciekaw ość, co prow adzi do zdziwienia, zaspokojenia ich poczucia bezpieczeństwa. Takie sytu acje p obudzają m yślenie, procesy poznaw cze, koncentrują uw agę i pam ięć. Istotą s ą tutaj relacje dziecka z ludźmi, przyrodą i w ytw oram i kultury, sztuki, techniki, które kształtują w cześniej podane kom petencje.
Treści edukacyjne
Poszczególne kom petencje zaw arte są w treściach edukacyjnych, które nie p o dzielono na poszczególne klasy. Przedstaw ione one są w tabeli, która uw zględnia kom petencje szczegółow e (w danym zakresie) i odpow iadające im przew idyw ane osiągnięcia, tj. „nabyw ane um iejętności, w iedza i kreow ane cechy osobow ości” (ibidem , s.5). W prognozow anych osiągnięciach należałoby jednak posiąść (tj. p o znać, zrozum ieć i zastosow ać) określone inform acje, a dopiero potem kształcić um iejętności. To m a z kolei prow adzić do kształtow ania postaw i cech osobow ości ale nie do ich tw orzenia (jak podaje autorka).
N ie podano tematów, podstaw ow ych inform acji, tem atyki. Stąd też przeprow a dzono analizę grafow ą szczegółow ych kom petencji zaw artych w treściach eduka cyjnych, których jest 19. Dla potrzeb niniejszej analizy ponum erow ano je w g kolej ności logicznej i poddano analizie grafowej. Oto one:
„1. K om unikow anie się w języ k u ojczystym. 2. K om unikow anie się w języ k u pozaw erbalnym .
3. Ilościow e, relacyjne, schem atyczne ujm ow anie, opisyw anie, przedstaw ia nie rzeczyw istości za p om ocą znaków i sym boli m atem atycznych.
4. W rodzinie.
5. W społeczności szkolnej.
6. W społeczności lokalnej i narodow ej. 7. M ieszkaniec planety Ziemi.
8. M etody bezpośredniego poznania przyrody. 9. M etody pośredniego poznania przyrody.
10. Dostrzeganie różnorodności i piękna żywych składników przyrody, ich w spół zależności i zw iązków przyczynow o - skutkowych.
11. Dostrzeganie zw iązku i w pływ u przyrody nieożywionej na życie ludzi, zw ie rząt i roślin.
12. Percepcja dział literackich i próby własnej ekspresji literackiej.
13. Percepcja w ytw orów plastycznych i podejm ow ania własnej ekspresji p la stycznej.
14. Percepcja m uzyki, odtw arzania i prób tw orzenia jej fragm entów.
15. Percepcja film ów i sztuk teatralnych oraz uczestniczenie w różnych for m ach dramy.
16. Znajom ość podstaw ow ych w łasności różnych m ateriałów . 17. Posługiw anie się prostym i narzędziam i.
18. B ezpieczne korzystanie z urządzeń technicznych.
19. Planow anie i organizacja pracy przy m ontażu w ytw oru technicznego” (ibi dem , s. 6-37).
G r a f s z c z e g ó ło w y c h k o m p e te n c ji „ P r o g r a m u w c z e s n o s z k o ln e j z in te g r o w a n e j e d u k a c ji X X I w ie k u k la s 1 - 3 ”
Jak widać na grafie sam orzutnie wyodrębniły się cztery obszary pojęciowe. Pierw szy obejm ujący szczegółowe kom petencje 1 - 6, które dotyczą kom unikow ania się, w spółżycia, w spółpracy i w spółdziałania. K om petencje przyrodniczo - społeczne przede w szystkim zaw arte są w punktach 7 - 1 1 . N um ery 1 2 - 1 5 zw iązane są z w ytw orem i odbiorem dział literackich i sztuki. O statni obszar zw iązany jest z użytkow aniem przedm iotów technicznych i m ajsterkow aniem .
W yodrębnione obszary w kom petencjach harm onizują z w cześniejszą klasyfi kacją celów pośrednich. Zauw ażyć m ożna, że przy pełnej i właściw ej realizacji m ateriału edukacyjnego należy skoncentrow ać na treściach zaw artych w punk tach 1 i 15, które dotyczą językow ych kom petencji kom unikacyjnych oraz percep cji filmów, sztuki itp.
Treści te m ożna realizow ać w każdych w arunkach i z każdym zespołem klaso wym . Eksponow ane je st naturalne środow isko i pobudzanie ciekaw ości dziecka.
N ie sprecyzow ano jed n ak m etod, form i środków pracy dydaktyczno-w ychow aw czej.
Ocena ucznia
Sform ułow ano też projektow ane osiągnięcia ucznia i sposoby ich oceny. Pożą dane efekty d otyczą tego, co uczeń pozna, zrozum ie, zastosuje w tych sytuacjach, jakie ukształtuje um iejętności w obrębie poszczególnych kom petencji.
O cena je s t opisow a bieżąca, okresow a i końcow a. O cena bieżąca stanow i p o twierdzenie popraw nie w ykonyw anych nauczonych (np.) czynności oraz w skazó w ek ich poprawy, doskonalenia. Jest to jednocześnie instrukcja do pracy nauczy ciela z określoną jednostką. O cena okresow a m a charakter ogólny i inform acyjny 0 aktyw ności, postępach, trudnościach w ychow anka, tw orząc jeg o dossier. M a ona charakter diagnostyczno - inform acyjny przydatny rodzicom , nauczycielom 1 m otyw acyjno - afirm acyjny sam e dziecko. N atom iast k ońcow ą ocenę przepro w adza się po zakończeniu I etapu edukacji. D otyczy pozyskanych w iadom ości, um iejętności, ukształtow anych kom petencji, zachow ań i postaw. Taka ocena m a zapobiegać błędom w uczeniu się, sprzyjać rozw ojow i jednostki, elim inow ać na pięcia, rywalizację.
Podsumowanie
W program ie tym nie podano podręczników , z których należy korzystać, m ate riałów m etodycznych dla nauczycieli, natom iast proponow ane lektury do kl. I - III nie odbiegają od zestaw u przedstaw ionego w obligatoryjnym program ie M EN z 1979, 1982 i 1994 roku.
A by zrealizow ać ten program nauczyciel m usi posiadać kom petencje m etodycz ne, m erytoryczne i kom unikacyjne. W skazane byłoby rów nież jeg o konsultacja z autorem programu lub zapoznanie się z adekwatnymi m ateriałam i m etodycznymi.
N a lekcjach z tym program em istotna je s t inicjatyw a uczniów i nauczyciela z nimi. Program ten skoncentrow any je st na kom petencjach i um iejętnościach w y chowanków.
N ie podano jednak, czy ów program był ju ż realizow any i jak a była jeg o efek tywność.
W podsum ow aniu niniejszego program u należy zauważyć, że przyjęto psycho logiczne, w ychow aw cze, społeczne i dydaktyczne kryterium doboru treści, któ rych układ je s t spiralny. U w zględniono strategię m ateriałow ą i kom petencji. D o m inują w artości kulturow e, w ychow aw cze, społeczne i przyrodnicze. D otyczy on nabyw anych kom petencji i dośw iadczeń przez uczniów i łączy teorię z praktyką,
Program ten je s t w ykazem treści, służących kształtow aniu kom petencji uczniów, do realizacji przez nauczyciela.
Zatem uw zględniono w nim koncepcję utylitaryzm u dydaktycznego, pajdocen- tryzm u oraz strukturalizm u w obrębie wyszczególnionych kom petencji. Om aw iany program Jadw igi H anisz m a charakter behawioralny, całościowy, zintegrow any i progresywny.
Bibliografia:
D enek Κ., C ele edukacyjne lekcji w e w spółczesnej szkole, Poznań - K alisz 1989. D enek Κ., W artości i cele edukacji, Poznań - Toruń 1994.
Półturzycki J., D ydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1998.
N iem ierko B., M iędzy o ceną szkoln ą a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, W arszawa 1997.
N iem ierko B., Pom iar spraw dzający w dydaktyce. Teoria i zastosow anie. W ar szaw a 1990.
