• Nie Znaleziono Wyników

Interkulturelle Kompetenz und ihre Förderung im glottodidaktischen Prozess

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Interkulturelle Kompetenz und ihre Förderung im glottodidaktischen Prozess"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Barbara Sadownik

Interkulturelle Kompetenz und ihre

Förderung im glottodidaktischen

Prozess

Lublin Studies in Modern Languages and Literature 31, 136-153

(2)

2007, http://w w w.lsm ll.u m c s.lu blin.pl

Barbara Sadownik

Maria Curie-Skłodowska University,

Lublin, Poland

Interkulturelle Kompetenz und ihre Förderung im

giottodidaktischen Prozess

1. E in le itu n g

D ie d u rch die g ro ß e n M ig ra tio n sb e w e g u n g e n so w ie a u c h d u rch die In te rn a tio n a lisie ru n g v o n W irtsc h a ft u n d W isse n sc h a ft en tstan d en e Z w e is p r a c h ig k e it bzw . V ie lsp ra c h ig k e it so w ie B ik u ltu ra litä t bzw . M u ltik u ltu ra litä t a lle r eu ro p ä isc h e n L ä n d e r w ird a ls eine e rn stz u n e h m e n d e H e ra u sfo rd e ru n g u n se re r Z e it a n g eseh en . S o w o h l Z w e it- bzw . M e h rsp ra c h ig k e it a ls au ch die Z u g e h ö rig k e it zu zw ei o d e r m e h re re n K u ltu re n sin d ein e rse its als ein e B e re ic h e ru n g zu b e tra c h te n , a n d e re rse its ab e r als a u c h A u slö se r ä u ß e re r u n d in n erer K o n flik te . F ü r U m b erto E co (1986) b e d e u te t zw ei S p ra c h e n zu sp rech e n , „zw ei D e n k w e ise n zu e rlern en u n d zu w issen , d ass es v e rsc h ie d e n e w e ltb ild e r , v e rsc h ie d e n e Z iv ilisa tio n e n , v e rsc h ie d e n e K u ltu re n g ib t“. D ie Z w e isp ra c h ig k e it ist fü r ih n fo lg lic h en g m it der B ik u ltu ra litä t v e rk n ü p ft. D a s be d eu tet, d ass m an ü b e r die S p rach e e in en E in b lic k in die L eb e n s- u n d D e n k w e ise a n d e re r K u ltu re n u n d S p ra c h g e m e in sc h a fte n erhält. V ie le B ik u ltu relle, die sic h a b e r für k e in e d er b e id e n K u ltu re n e n tsc h ie d e n h aben, leid en u n te r dem G e fü h le , d ass sie n irg e n d w o h in g eh ö ren , d ass sie w e d e r in d er eig en en n o c h in d e r frem d en K u ltu r a n g e n o m m e n w e rd e n . F. G ro sjean

(3)

(1998:132) n e n n t d ie ses P h än o m e n d o p p e lte s A u ssg e sc h lo sse n se in . E in e N e g a tio n d er ein en K ultur, u m sic h in d e r a n d e re n b esser a n g e n o m m e n zu fü h len , ist h ä u fig ein e g e w ä h lte L ö su n g , d er ab er n ic h t die G a n z h e it des In d iv id u u m s g e re c h t w ird . E in T e il der P e rsö n lic h k e it k a n n so n ic h t zu r G e ltu n g k o m m en , w a s w ie d e ru m zu ein em G e fü h l d er U n z u frie d e n h eit fü h rt (vgl. F. G ro sje a n 2001).

A ls b e so n d e rs p ro b le m a tisc h w ird die S itu a tio n v o n K in d ern u n d Ju g e n d lic h e n d arg estellt, die in ein er z u g e w a n d e rten F am ilie a u fw ach sen . S ie ste h e n v o r d em K o n flik t, d ass a u f d e r ein en S eite ihre H e rk u n ftsk u ltu r d u rc h die E lte rn re p rä se n tie rt w ird , die die W ic h tig k e it d ie se r K u ltu r u n te rstre ic h e n u n d w eiterg eb en w ollen. A u f d er a n d e re n S e ite ste h t die Im m ig ra tio n sk u ltu r, die ein e w eitg e h e n d e A n p a ssu n g fordert. V o n b e id e n S e ite n w e rd en an die K in d er F o rd e ru n g e n g e stellt. E in e so lc h e S itu a tio n k a n n in v ie le n F ällen so z ia le V e ru n sic h e ru n g , ex trem e S ch ü c h te rn h e it, Z u rü c k g e z o g en h e it F ru stra tio n , D e p re ssio n , in n e re Z e rrisse n h e it, S p re c h a n g st etc. v e ru rsa c h e n . Im Z u g e d e r G lo b a lisie ru n g sin d d e m n a c h in te rk u ltu relle F ra g e ste llu n g e n u n d P ro b le m lö su n g e n v o n g ro ß e r g e se llsc h a ftlic h e r u n d w isse n sc h a ftlic h e r R e lev an z. Im R a h m e n des in stitu tio n a lisie rte n S p ra c h e n le rn e n s in E u ro p a h a b e n w ir es z u n e h m e n d m it h e te ro g e n e n m e h rsp ra c h ig e n u n d m u ltik u ltu re lle n L e rn e rg ru p p en zu tun. K ein W u n d er, d ass in d en le tzten J a h re n ein in terk u ltu re ll au sg e ric h te ter F re m d sp ra c h e n u n te rric h t im S in n e ein e s P e rsp e k tiv e n w e c h se ls im m er h ä u fig e r p o stu lie rt w ird.

F rag en , die sic h h ier als z e n tra l fü r d iesen B e itra g ste lle n lassen, sind: W ie k am es dazu, d a ss die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z h e u tz u ta g e den S ta tu s des o b e rsten L e rn z ie ls d es F U e rh ie lt? In w elch em V e rh ä ltn is ste h e n die in te rk u ltu re lle k o m m u n ik a tiv e K o m p e te n z und die re in e S p ra c h k o m p e te n z z u e in a n d e r? W a s ist eig e n tlic h u n te r dem B e g riff in te rk u ltu re lle K o m p e te n z zu v e rste h e n ? D e s W e ite re n ist au ch zu frag en : W e lc h e A sp e k te ein er a n d e re n K u ltu r sin d fü r d iese K o m p e te n z ü b e rh a u p t re le v a n t? W e lc h e r U m fan g a n ex p liz ite m W isse n ü b e r ein e frem d e K u ltu r ist als L e rn z ie l an z u se h e n ?

(4)

O h n e im R a h m e n d ie se s B e itra g s n u r ein en a n n ä h e rn d e n A n sp ru c h a u f V o llstä n d ig k e it e rh eb en zu k ö n n en , w ird an d ieser S telle v ersu ch t, a u f ein ig e P o sitio n e n in n e rh a lb d e r in terk u ltu re lle n F o rsc h u n g ein zu g eh e n . In d en A n fa n g sz e ite n , d.h. in den sie b z ig e r J a h re n d es 20. Ja h rh u n d e rts, h a t sic h m it in te rk u ltu re lle m L e rn e n z u n ä c h st die E rz ie h u n g sw isse n sc h a ft in n e rh a lb d er A u slä n d e r- u n d M ig ra n te n p ä d a g o g ik b e fa sst u n d g en erelle e rz ie h u n g sw isse n sc h a ftlic h e K o n z e p te en tw ick elt. Z u n ä c h st w a re n es n u r v e rh a lte n sb e zo g e n e U n te rsu c h u n g e n m it H in w e ise n fü r a n g e m e sse n e U m g a n g sfo rm e n , a lso w e lc h e V e rh a lte n sfo rm en in dem je w e ilig e n K u ltu rk re is a k z e p tie rt u n d to le rie rt w e rd e n u n d w e lc h e zu u n te rla sse n sind. In d ie se r P h ase h e rrsc h te n re c h t p au sch ale D e u tu n g sk o n z e p te vor, w ie z.B . d ie J a p a n e r s in d s o . . , die A m e r ik a n e r s in d s o . , d ie D e u tsc h e n s in d s o . . D ie au sfü h rlic h ste n D isk u ssio n e n u m d as in te rk u ltu re lle L e rn e n w a re n so m it in erster L in ie v o rw ie g e n d im K o n te x t d es L e se n s lite ra risc h e r T e x te u n d der L a n d e sk u n d e zu fin d en . A ls ü b e rg e o rd n e tes Z ie l des L a n d e sk u n d e u n te rric h ts w u rd e die B e fä h ig u n g d e r L e rn e n d e n z u r in te rk u ltu re lle n K o m m u n ik a tio n an g eseh en .

E rst in d en a c h tz ig e r Ja h re n h at m an b e g o n n e n in der fre m d sp ra c h en d id a k tisc h e n F a c h lite ra tu r m it g u te n A rg u m e n te n für In te rk u ltu re lle L e rn k o n ze p te zu p läd ieren . D e r fü r d en in terk u ltu re lle n A n sa tz k e n n z e ic h n en d e A u sg an g sp u n k t, L e rn e n v o r dem H in te rg ru n d eig e n k u ltu re lle r P rä g u n g e n zu b e sch reib en , F re m d h e it d a b ei a llerd in g s n ic h t als D efizit, so n d e rn als d id ak tisch e C h a n c e zu b eg reifen , w u rd e g e n e re ll v o n d er F re m d sp ra c h e n d id a k tik ü b ern o m m en . In D eu tsc h la n d sin d h ie r in erste r L in ie H a n s-Jü rg e n K ru m m , G a b rie le P o m m e rin u n d D ie tm a r R ö sle r zu n en n en , die v o n A n fa n g an k o n se q u e n t ihr E n g a g e m e n t fü r in te rk u ltu re lle Z ie lse tz u n g e n im F U zeig ten . H .-J. K ru m m (1988:121) fo rd erte z.B . auf, „den S p ra c h u n te rric h t b ew u sst als O rt in te rk u ltu re lle n L e rn e n s zu g e s ta lte n “. D ab ei w u rd e erklärt, d ass in te rk u ltu re ll o rie n tie rte s L e rn e n n ich t etw as ist, w a s n e b en dem L e rn e n v o n G ra m m atik , L ex ik , A u ssp ra c h e usw . steh t, so n d e rn etw as, w a s d ieses L ern en u n terstü tzt. Im V o rd e rg ru n d sta n d e n z u e rst die m o tiv a tio n e lle n A sp e k te d er in te rk u ltu re lle n K o n tak te, v o r allem

(5)

d ie je n ig e n p e rsö n lic h e n M e rk m a le u n d e m o tio n a le n E in stellu n g en , die fü r die E n tw ic k lu n g d e r in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z u n e n tb e h rlic h sin d u n d d e sw e g e n b e so n d e rs zu fo rd ern sind. Id eale V o ra u sse tz u n g e n w u rd e n p e rs o n e n zu g e sc h rie b en , die im K o n ta k t m it V e rtre te rn a n d e re r K u ltu rk re ise n die fre m d e K u ltu r verstehen, V orurteile a bba u en , z u r T o le ra n z fä h ig s in d u n d e th n o ze n trisc h e S ic h tw e ise n verm eiden. D e r F U so llte d e m n a ch fü r die F rem d - u n d E ig e n p e rsp e k tiv e se n sib ilisie re n ; w ic h tig w a re n n ic h t die In fo rm atio n en , so n d e rn S e n sib ilisie ru n g so w ie E n tw ic k lu n g v o n F äh ig k e ite n , S tra te g ie n u n d F e rtig k e ite n im U m g a n g m it frem d en K u ltu ren . In sg esam t k a n n m a n sagen, d ass die A n sä tz e in d en 80 er J a h re n die k u ltu re lle n U n te rsc h ie d e w e itg e h e n d ü b e rb e to n t h ab en . D ie F re m d sp ra c h e n d id a k tik e r h a b e n d ab ei v ie le p ra k tisc h e R a tsc h lä g e g eg e b en , w ie S te re o ty p e n ü b erw u n d e n , w ie lite ra risc h e T ex te fre m d k u ltu re ll re z ip ie rt u n d in ih rem ä sth e tisc h e n w e r t b e g riffe n w e rd e n k ö n n e n /so lle n , etc. D a s T h e m a k u ltu rsp e z ifisc h e A sp ek te der S p ra c h v e rm ittlu n g bzw . d e r L eh re rw e iterb ild u n g so w ie die E n tw ic k lu n g n e u e r L e h rw e rk e au s in te rk u ltu re lle r S ic h t w aren le ite n d e T h e m e n d er F rem d sp ra c h e n d id a k tik .

D ie U n te rsu c h u n g v o n M issv e rstä n d n isse n in B e g e g n u n g e n z.B . z w isc h e n M itg lie d e rn d er d e u tsc h e n u n d en g lisc h e n S p rach - u n d K u ltu rg e m e in sc h a ften g e h ö rte zu d en g ro ß e n F o rsc h u n g sp ro je k te n n o c h in d en n e u n z ig e r J a h re n (J. H o u se 1995, 1996, 1999). D ab ei g a lte n M issv e rstä n d n isse als In d ik a to re n fü r S c h w ie rig k e ite n in in te rk u ltu re lle n B e g e g n u n g e n u n d h a tte n v ie le v e rsc h ie d e n e U rsach en . E s g ab M issv e rstä n d n isse im a k u stisc h e n B ereich , in d er w o rtb ild u n g , in d er sy n ta k tisc h e n u n d se m a n tisc h e n G lie d eru n g , im T e x tau fb au , in d e r T e x tin te n tio n (iro n isch in te n d ie rte T ex te k ö n n e n als ernst g e m e in te T e x te m issv e rsta n d e n w e rd e n u n d u m g ek eh rt) so w ie in den u n te rsc h ie d lic h en D isk u rsk o n v e n tio n e n . M it v ie le n a n re g e n d e n B e isp ie le n w u rd e a u c h g ezeig t, w ie die Ü b e rse tz u n g zu r B e w u sstm a c h u n g so lc h e r k u ltu re lle r U n te rsc h ie d e im U n te rric h t ein g e se tz t w e rd e n k a n n (z.B. J. H o u se 2001).

A n d e r S c h w e lle des 21. Ja h rh u n d e rts w a r d er E in flu ss der G lo b a lisie ru n g b e so n d e rs d e u tlic h sp ü rb ar. D ie F rage, ob u n d

(6)

in w ie w e it d as L e rn en u n d L e h re n v o n fre m d e r S p ra c h e n m it der A u sp rä g u n g des F re m d v e rste h e n s ein h erg eh t, w ird in d ie se r Z e it in d e r ein sc h lä g ig e n F a c h lite ra tu r re c h t u n te rsc h ie d lic h b eu rteilt. W . E d m o n d so n (2002:356) v e rw e ist m it R e c h t a u f z w e i E c k p o sitio n e n in n erh a lb d er in terk u ltu re lle n F o rsc h u n g , w o b ei er se lb e r g an z d e u tlic h fü r die z w eite P o sitio n p lä d iert u n d die erste e in d eu tig a blehnt:

P o sitio n A: In te rk u ltu re lle L e rn z ie le h a b e n P rio rität im FU .

In d iese m F a ll w ird d er F re m d sp ra c h e n u n te rric h t fü r in te rk u ltu relle L e rn z ie le w e itg e h e n d in stru m en ta lisie rt, a u c h w en n d ab ei b e to n t w ird, d a ss die F re m d sp ra c h e se lb st n ic h t a u ß e r A c h t g e la sse n w e rd e n darf1. D ie A n h ä n g e r d ie se r P o sitio n arg u m e n tie ren , d ass die in te rk u ltu relle K o m p e te n z n ic h t n e b e n b e i im R a h m e n eh e r b e g re n z te r lin g u istisc h e r T e ilz ie le o d er e in es lite ra risc h fu n d ie rte n R e z e p tio n sg e sp rä ch s m itg e le rn t w e rd e n so llte. S ie m ü sse v ie lm e h r d id a k tisc h re fle k tie rt, als U n te rric h tsz ie l a u fg e w e rtet u n d m e th o d isc h g e se h e n üb er e ig en stän d ig e, k o m p le x e Ü b u n g sp ro z e sse u n d k o m m u n ik a tiv e A u fg a b e n g e ste u e rt sy ste m a tisc h u n d stru k tu rie rt au fg e b a u t w erd en (m it p ara lle l dazu ste ig e n d e n in h a ltlic h e n A n fo rd e ru n g e n : das K o n z e p t d er b e la n g v o llen , n ic h t triv ia le n Inhalte). E in g e z ie lte r A u fb a u d er in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z w ird h ie r a ls ü b e rg eo rd n etes, a n sp ru c h v o lle s R ic h tz ie l d es F re m d sp ra c h e n u n te rric h ts an g eseh en . E in F U , d e r d iese K o m p e te n z u n b e frie d ig e n d a u sb ild e t (g em essen an dem , w as die D y n a m ik d e r In te ra k tio n e n in d er in terk u ltu re lle n B e g e g n u n g a u sm ach t), lö st ein ü b e rg e o rd n e tes L e rn z ie l n u r b ed in g t ein. E r g e fä h rd e t sc h lie ß lic h so g a r d en B ild u n g sw e rt des F re m d sp ra c h e n le rn e n s u n te r in stitu tio n e lle n B ed in g u n g en , das d a ra u f a u sg e ric h te t se in m uss, S p ra c h le rn e rn die ak tiv e T e iln a h m e a n der m o d e rn e n K o m m u n ik a tio n s- u n d In fo rm a tio n sg e se llsc h aft zu

1 H.-J. Krumm (1995:158) schreibt z.B. dazu: „Interkulturelle Kommunikation kann sich nicht damit zufrieden geben, dass wir eine fremde Sprache lernen und auf mögliche Missverständnisse vorbereitet sind (so wichtig dies als Teillernziel ist)“. L. Bredella (2000:376) verweist auch darauf, dass bei der Behandlung literarischer Texte der Aufbau der reinen Sprachkompetenz wichtig ist: „Literary texts in the foreign language classroom must contribute to language learning“.

(7)

e rm ö g lich e n . D a b e i w ird d a ra u f h in g ew iesen , d ass fü r d en E rw erb in te rk u ltu re lle r K o m p e te n z d er E in sa tz v o n L e rn p la ttfo rm en u n d In te rn e tfo ren b e so n d e rs g ew in n b rin g e n d ist.

P o s itio n B : F re m d sp ra c h lic h e L e rn z ie le h a b en g eg e n ü b e r in te rk u ltu re lle n L e rn z ie le n P rio rität. D .h. in te rk u ltu re lle Inhalte erh a lte n ihre B e re c h tig u n g n u r d u rch ih ren B e itra g zum F re m d sp ra c h e n e rw e rb . W . E d m o n d so n (2002:367) b etont:

Eine interkulturelle Begegnung mit Texten (vor allem fremdsprachlichen Texten) soll m. E. auf der sprachlichen Ebene stattfinden, damit hieraus Relevantes für den Fremdsprachenunterricht gewonnen wird.

D e r S ta n d p u n k t, d ass k u ltu re lle bzw . in te rk u ltu re lle E in sic h te n d u rc h a u s ein G ew in n fü r d en F re m d sp ra c h e n u n te rric h t sind, w e n n sie sic h a u s e in e r sp ra c h e rw erb sre le v a n te n A u se in a n d e rse tz u n g m it A sp e k te n d er Z ie lsp ra c h e erg eb en , w ird a u c h in d e r p o ln isc h e n G lo tto d id a k tik v ertre ten .

3. K o m m u n ik a tio n s- u n d K u ltu rk o m p e te n z v e rsu s S p ra c h k o m p e te n z D ie p o ln isc h e G lo tto d id a k tik re p rä se n tie rte v o n A n fa n g a n eine P o sitio n , die a u f die N o tw e n d ig k e it e in er u n te rric h tlic h e n P ro g re ssio n v o n re in sp ra c h lic h e r K o m p e te n z h in zu r K o m m u n ik a tio n s- u n d K u ltu rk o m p e te n z v e rw e ist. N ach F. G ru c z a (1988, 1993) m a c h t die K e n n tn is d er je w e ilig e n S p ra c h e im e n g e re n S in n e, d.h. die ein w a n d fre ie A n e ig n u n g d e r re in e n S p ra c h k o m p eten z , d en K ern ein er je d e n m e n sc h lic h e n K o m m u n ik a tio n s- u n d K u ltu rk o m p e te n z au s und d e m z u fo lg e so llte als d er ze n tra le B e z u g sp u n k t d e r L e h rfu n k tio n eines je d e n S p ra c h le h re rs a n g e se h e n w erd en :

Wer sich sprachlicher Äußerungen kommunikativ bedienen will, muss sich zunächst die Fähigkeit aneignen (a) sie zu erzeugen, d.h. ihre Strukturen zu bilden und mit konkreten Wörtern zu fühlen, (b) die erzeugten Äußerungen zu identifizieren und zu interpretieren (F. Grucza 1993:32).

D ie S p ra c h e im g e n e ra tiv e n S in n e m u ss also je d e r L e rn e r au fg ru n d d e r ihm z u g e lie fe rte n Ä u ß e ru n g e n se lb st re k o n stru ie ren . E r ist so w o h l a u f die F o rm d e r Ä u ß e ru n g a ls au ch a u f die sog. S u b sta n z

(8)

an g e w ie se n .2 D ie A u fg a b e d er u n te rric h tlic h e n F re m d sp rsc h e n v e rm ittlu n g ist es, in erster L in ie die V o ra u sse tz u n g e n fü r den A u fb a u d er fo rm alen K o m p e te n z zu sch affen .

In d er m o m e n ta n e n D isk u ssio n u m die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z a ls H a u p tz ie l des F U lässt sic h u.E . ein e R e n a issa n c e der u rsp rü n g lic h e n D isk u ssio n u m das L e rn z ie l k o m m u n ik a tiv e K o m p e te n z d e u tlic h e rk en n en . V o r g u t 30 J a h re n h a tte sic h die sog. k o m m u n ik a tiv e F re m d sp ra c h e n d id a k tik a u ssc h lie ß lic h d em L e rn z ie l k o m m u n ik a tiv e K o m p e te n z v e rsc h rie b e n , w a s im E n d e ffe k t zu v ie le n sp ra c h d id a k tisc h e n E n ttä u sc h u n g e n g e fü h rt hat. F ü r d en B eg rü n d er d er p o ln isc h e n G lo tto d id a k tik F. G ru c z a (1993:71) ze ig te d am a ls die E in fü h ru n g d er k o m m u n ik a tiv e n K o m p e te n z in die th e o re tisc h e D isk u ssio n u n d in die sc h u lisc h e P rax is n ich t im m e r z u frie d e n ste lle n d e E rg eb n isse:

Dies führte zu einer Überbetonung des kommunikativen Umgangs mit Äußerungen und zur Überbewertung der Rolle der sprachlichen Diskurs- und Handlungskompetenz bei gleichzeitiger Unterbewertung der generativ­ produktiven Kompetenz.

D ie k o m m u n ik a tiv e K o m p e te n z g a lt lan g e Z e it als w ic h tig e s L ern ziel, w e n n a u ch ih re k o n k re te B ed e u tu n g z u n e h m e n d u n k la r g e w o rd e n ist. In d er in te rk u ltu re lle n F a c h lite ra tu r w ird ä h n lic h w ie im R a h m e n d er k o m m u n ik a tiv e n D id a k tik a rg u m e n tie rt, d ass d er A u fb a u der in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z als H au p tz iel fü r den F re m d sp ra c h e n u n te rric h t gelte. F ü r die K ritik e r ein er so lch en A u ffa ssu n g sin d in te rk u ltu re lle E in sic h te n eh er v e rste c k te bzw . in d ire k te N e b e n p ro d u k te d er F re m d sp ra c h e n v e rm ittlu n g . S ie seien n ic h t H a u p tz w e c k d es d id a k tisc h e n U n tern eh m en s. W . E d m o n d so n

(2002: 56) k o n sta tie rt:

Ebenso gilt: Literarische Texte sind auf keinen Fall als Textsorte für den Fremdsprachenunterricht global abzulehnen, nur kann ich nicht einsehen, dass

2 G. Fanselow/S. Felix (1987:69) als Anhänger der Generativen Grammatik argumentieren auf folgende Art und Weise: „Das, was Sprache ausmacht, ist nicht, dass man mit ihr kommunizieren kann, sondern über welchen Strukturmechanismus man mit ihr kommunizieren kann “. Damit tritt automatisch der Strukturbereich und nicht der Kommunikationsbereich von Sprache in den Vordergrund.

(9)

literarische Texte per se bei der Fremdsprachenvermittlung als solche einen Sonderstatus haben sollen. Es geht mir im Folgenden nicht um die globale Ablehnung interkultureller Lernziele bzw. literarischer Texte, sondern um die relative Gewichtung interkultureller fremdsprachlicher Texte.

S o m it ist fü r W . E d m o n d so n (2002) ev id en t, d ass fü r d en U n te rric h t D e u tsc h als Z w e itsp ra c h e in d e u tsc h e n S c h u le n so w ie fü r d en U n te rric h t D e u tsc h a ls F re m d sp ra c h e ein e d e u tlic h e P rio ritä t b e i d en sp ra c h lic h e n F e rtig k e ite n g e g e n ü b e r in te rk u ltu re lle n bzw . lite ra risc h e n Z ie le n zu se tzen ist. Ä h n lic h a rg u m e n tie rt J. H o u se (1998:62), die sich se it J a h re n m it d er in te rk u ltu re lle n F o rsc h u n g u n d ih rer U m setzu n g u n d N u tz b a rm a c h u n g fü r d en F U au se in a n d e rse tzt, in d em sie sch reib t:

Der gängige Terminus interkulturelle Kompetenz als angestrebtes Globalziel des Fremdsprachenunterrichts, sei, ähnlich wie sein Vorgänger, die kommunikative Kompetenz, auf dem besten Wege, zu einem ebenso sinnentleerten Modewort zu verkommen.

D a b e i b e le g t sie g a n z d e u tlic h an H a n d d isk u rsa n a ly tisc h e r B efunde, d a ss die rein fre m d sp ra c h lich e K o m p e te n z ein e g ro ß e u n d zu m eist u n te rsc h ä tz te R o lle b eim E rw e rb in te rk u ltu re lle r K o m p e te n z spielt. A u sg a n g sp u n k t in te rk u ltu re lle r L ern p ro z e sse im F U so llte, w ie es J. H o u se m it R e c h t b eto n t, die A u se in a n d e rse tz u n g m it d er zu e rle rn e n d en Z ie lsp ra c h e sein. E s ist ein e T a tsach e, d ass es h ä u fig in erste r L in ie sp ra c h lic h e B a rrie re n sind, die den in te rk u ltu re lle n D ia lo g z u m S c h e ite rn brin g en . D a s V e rh ä ltn is des L eh r- u n d L ern z ie ls in te rk u ltu re lle K o m p e te n z zu d en so n stig e n fre m d sp ra c h en d id a k tisc h e n Z ie lk o m p e te n z e n m u ss d e m n a c h so w o h l th e o re tisc h a ls a u c h p rak tisch se h r p räzis g ek lä rt w erden. Im F o lg e n d e n w ird d av o n a u sg eg an g e n , d a ss die fre m d sp ra c h en d id a k tisc h e D isk u ssio n u m die P rä fe re n z en k o m m u n ik a tiv -in te rk u ltu re lle r K o m p e te n z re sp e k tiv e re in sp ra c h lic h e r K o m p e te n z als ein e S c h e in k o n tro v e rse a n g e se h e n w erd en sollte, die s ic h a u f das ein g e sc h rä n k te S p ra c h - u n d K u ltu rv e rstä n d n is in n erh alb d e r F re m d sp ra c h e n d id a k tik z u rü c k fü h re n lässt.

(10)

D e r B e g riff K o m p e te n z w u rd e z u e rst in d er L in g u istik v o n N o am C h o m sk y p o p u lä r g e m a c h t d u rc h se in e n ativ istisc h o rie n tie rte n U n te rsu c h u n g e n in B ezu g a u f d en ein em je d e n M e n sc h e n an g e b o re n e n G e n e rie ru n g sm e ch a n ism u s (g ra m m atisch e K o m petenz) m it m e n ta le n D isp o sitio n e n (P rin zip ien u n d P aram ete r). D ie m e n sc h lic h e S p ra c h e w ird v o n N . C h o m sk y a ls m e n ta le s O rg an b e z e ic h n et, a ls ein T e il d er b io lo g isc h e n A u ssta ttu n g d es M e n sc h e n u n d so m it a ls In stin k t, bzw . a ls n e u ro n a le s S y stem o d e r als B ere c h n u n g sm o d u l. K o m p e te n z im S in n e C h o m sk y s ist die K e n n tn is d e r S p rach e, ü b e r die S p re c h e r u n d H ö re r im p liz it v e rfü g en , ü b e r die sie a b e r n u r in d en se lte n ste n F ä lle n e x p liz it R e c h e n sc h a ft a b le g e n k ö n n e n (vgl. z.B . N. C h o m sk y 1965, 1981, 1986).

Im h e u tig e n S p ra c h g e b ra u c h w ird K o m p e te n z im S in n e ein er b e so n d e re n F ä h ig k e it v e rsta n d e n , die m a n e rfo lg re ic h e rle rn e n kann, w ie d ies b e i so z ia le r K o m p eten z, k o m m u n ik a tiv e r K o m p eten z, M e d ie n k o m p e te n z , etc. d er F all ist. D e r B e g riff d er so z ialen K o m p e te n z w ird se h r oft a ls O b e rb e g riff a n g eseh e n , u n te r d en w e itere K o m p e te n z e n u n te rg e o rd n e t w e rd e n k ö n n en , w o b e i d e r T e ilb e re ic h d e r k o m m u n ik a tiv e n K o m p e te n z w ie d e ru m als G ru n d la g e fü r die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z g e se h e n w ird . S y n o n y m zu m B e g riff der in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z w ird h ä u fig d er B e g riff der in te rk u ltu re lle n k o m m u n ik a tiv e n K o m p e te n z b en u tzt. In der F a c h lite ra tu r w ird a n d iese r S telle so g a r v o n ein er K o n k u rre n z d er b e id e n B e g riffe g esp ro ch en .

A u ffa lle n d an d en D e fin itio n sv e rsu c h e n v o n K o m p e te n z e n ist die h ä u fig e E in te ilu n g in O ber- u n d U n te rb e g riffe so w ie die E rw e ite ru n g d e r K o m p e te n z e n a u f S p ezialfälle , w ie es b ei d er in terk u ltu re lle n k o m m u n ik a tiv e n K o m p e te n z b e so n d e rs d e u tlic h ist. D e r B e g riff der in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z e rw e ite rt eig e n tlic h den se it lan g e m eta b lie rte n B e g riff d er k o m m u n ik a tiv e n K o m p e te n z a u f K o m m u n ik a tio n ssitu a tio n e n , in d e n en die G e sp rä c h sp a rtn e r a u fg ru n d ih re r S o z ia lisa tio n in ein em a n d e re n L a n d u n te rsc h ie d lic h e k u ltu re lle H in te rg rü n d e h ab en , die in d en m e iste n F ä lle n a u c h m it u n te rsc h ie d lic h en M u tte rsp ra c h e n v e rb u n d e n sind. In d e r F a c h lite ra tu r w ird so m it die M e in u n g v e rtre te n , d ass in te rk u ltu re lle K o m p e te n z

(11)

k e in e v o llk o m m e n n e u a rtig e Q u a lifik a tio n o d er F ä h ig k e it ist, so n d e rn ein e K o m b in a tio n so zialer, a ffek tiv er, k o g n itiv e r u n d k o m m u n ik a tiv e r K o m p eten zen , v e re in ig t m it e in em b estim m te n K u ltu rw isse n u n d ein e r b estim m te n R e fle x io n sk o m p e te n z ü b e r die e ig en e u n d die je w e ils b e tro ffe n e P artn e rk u ltu r.

D e r F a c h d isk u ssio n u m die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z lieg t eine fu n k tio n a listisc h -d ia c h ro n isc h e A u ffa ssu n g d er m e n sc h lic h e n S p rach e z u g ru n d e, die d av o n au sg eh t, d ass die N a tu r d er S p ra c h e p rim är oder a u ssc h lie ß lic h in ih rer F u n k tio n als w ic h tig e s u n d d iffe re n z ierte ste s M itte l d er m e n sc h lic h e n K o m m u n ik a tio n zu se h e n ist. D ie S p ra c h e ist d e m n a c h M ed iu m so z ia le r In terak tio n , die F re m d sp ra c h e d ag eg en M ed iu m in te rk u ltu re lle r K o m m u n ik atio n . K o m m u n iz ie rt w ird so w o h l d u rch v e rb a le u n d n o n v e rb a le M ittel, als a u c h d u rch S c h w e ig e n u n d d e sw e g e n k a n n sic h die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z k e in e sw e g s in ein e r re in sp ra c h lic h e n H an d lu n g sfä h ig k e it e rsc h ö p fe n (vgl. H. S c h rö d e r 1997).

U n te r in te rk u ltu re lle r K o m p e te n z w ird m eist ein S et v o n F ä h ig k e ite n v e rsta n d e n , die es e in e r P e rso n erm ö g lich en , in ein er k u ltu re lle n Ü b e rsc h n e id u n g ssitu a tio n u n a b h ä n g ig , k u ltu rse n sib e l u n d w irk u n g sv o ll zu h an d eln . A ls G ru n d v o ra u sse tz u n g e n sin d hier E m p a th ie u n d S e lb stv e rtra u e n zu n en n en , d.h. d as V e rstä n d n is an d ere r V e rh a lte n sw e ise n u n d D e n k m u ste r, so w ie die F ä h ig k eit, d en e ig en en S tan d p u n k t tra n sp a re n t zu v e rm itte ln u n d d a b ei v e rsta n d e n u n d re sp e k tie rt zu w e rd en . D e r B e g riff in te rk u ltu re lle K o m p e te n z in v o lv ie rt n a c h A. S c h in sc h k e (1995:36ff.) fo lg en d e F äh ig k e ite n : 1. D ie F ä h ig k eit, eig e n k u ltu re lle K o n z e p te zu re ak tiv ieren , d.h. ein erseits die B e w u sstw e rd u n g eig e n k u ltu re lle r V e rste h e n sv o ra u sse tzu n g e n u n d a n d e re rse its das V e rste h e n d er fre m d e n K u ltu r au s d e r S ic h t der A n g e h ö rig e n . 2. D ie F ä h ig k e it zu r V e rm ittlu n g z w isc h e n e ig en er u n d fre m d e r K ultur.

Dies setzt ein Bewusstsein von möglichen Gemeinsamkeiten, Ähnlichkeiten und Unterschieden voraus, nicht die Informiertheit über alle tatsächlichen Differenzen (A. Schinschke 1995:38).

(12)

V o ra u sg e se tz t w ird die A k z e p ta n z d e r E ig e n stä n d ig k e it u n d A n d e rsa rtig k e it d er a n d e re n K u ltu r b ei g le ic h z e itig e r B e w a h ru n g der eig e n e n k u ltu re lle n Identität. 3. D ie F äh ig k eit, m it d en au s v e rsc h ie d e n e n L e b e n sw e lte n re su ltie re n d e n E rw a rtu n g e n und V e rh a lte n sw e ise n u m g e h e n u n d zw isc h e n ih n en k o m m u n ik a tiv v e rm itte ln zu k ö n n en , d.h. ein b estim m te s K o m m u n ik a tio n sv e rh a lte n zu b e h e rrsc h e n . E s so lle n so lc h e F ä h ig k e ite n e n tw ic k e lt w erd en , die e in en o ffen e n U m g a n g m it all d en P ro b lem e n , die eine in te rk u ltu relle K o m m u n ik a tio n b irg t, erm ö g lich en . D ie F rem d h eit, w ie z.B . u n te rsc h ie d lic h e W e rtv o rste llu n g e n , u n te rsc h ie d lic h e V e rw e n d u n g v o n u n iv e rsa l g e d a c h te n B eg riffen , u n te rsc h ie d lic h e k o m m u n ik a tiv e V e rh a lte n sw e ise n so lle n in d er K o m m u n ik a tio n th e m a tisie rt w erden, um g e m e in sa m n a c h W e g e n zu m U m g a n g m it d er F re m d h e it zu su ch en . 4. D ie F ä h ig k e it zu r P ersp e k tiv e n ü b e rn a h m e, bzw . E m p ath ie, d.h. die F ä h ig k e it u n d B ereitsc h aft, die S ich t- u n d E rle b n isw e ise n a n d e re r P erso n en im In te ra k tio n sp ro z ess zu erfa sse n .3

In A n sätzen , die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z m it dem Z iel der p e rsö n lic h e n W e ite re n tw ic k lu n g d e r In te ra k tio n sp a rtn er v erk n ü p fen , w ird die in te rk u ltu re lle K o m p e te n z als u n iv e rse lle , n ic h t a n einem Z ie lk u ltu rra u m g e b u n d e n e, d.h. k u ltu rü b e rg re ifen d e F ä h ig k e it defin iert, „neue O rd n u n g z w isc h e n M e n sc h e n v e rsc h ie d e n e r K u ltu re n zu stifte n u n d fru c h tb a r zu m a c h e n “ (A. W ie rla c h e r 1993:556). In te rk u ltu re lle K o m p e te n z als Z ie l des F U w ird v o n A. K n a p p ­ P o tth o ff (1997:196) a ls

die Fähigkeit des Sprachlerners definiert, mit Mitgliedern fremder Kommunikationsgemeinschaften ebenso erfolgreich Verständigung zu erreichen wie mit denen der eigenen, dabei die im einzelnen nicht genau vorhersehbaren, durch Fremdheit verursachten Probleme mit Hilfe von Kompensationsstrategien zu bewältigen und neue Kommunikationsgemeinschaften aufzubauen.

3 Es gibt auch viele Definitionsversuche, in denen dieser wissenschaftliche Begriff an Kontur und Präzision verloren hat. P. Mecheril (2003:198) versteht z.B. interkulturelle Kompetenz als „jene Fähigkeit, die Erfahrung von kultureller Differenz und Fremdheit zu verarbeiten“. Dabei ist alles andere als klar, was eigentlich unter dieser Verarbeitung zu verstehen sei.

(13)

In te rk u ltu re lle K o m p e te n z z ie lt d e m n ach a u f ein n o ch w e se n tlic h k o m p le x e re s, w e ite s F e ld v o n H an d lu n g s- u n d H in te rg ru n d w isse n als S p ra c h - bzw . K o m m u n ik a tio n sk o m p e te n z u n d g e ra d e au fg ru n d d ieser K o m p le x itä t stellt sic h die F rag e n a c h ih re r L eh r- u n d L ern b ark eit.

5. Z u m B e g riff k u ltu re lle r K re o lisie ru n g

D ie D isk u ssio n u m die B e d e u tu n g d er in terk u ltu re lle n K o m m u n ik a tio n fü r d en F U h a t die D im e n sio n K u ltu r in engste V e rb in d u n g m it dem E rle rn e n ein e r F re m d sp ra c h e g eb rach t. D o ch w a s ist e ig e n tlic h K u ltu r? D ie E th n o lo g e n h a b e n g ro ß e S ch w ie rig k e ite n , d ie se n B e g riff ein d e u tig zu d efin ieren . D ie F a c h d isk u ssio n zeigt, d ass K u ltu r k e in ein d e u tig zu d e fin ie re n d er B e g riff ist. D e r en g e B e g riff d er K u ltu r z ie lt in erste r L in ie a u f die g e istig e n E rru n g e n sc h a fte n d es M e n sc h e n , die sic h als K u ltu r m a n ife stie re n . D e r e rw e ite rte K u ltu rb e g riff s c h lie ß t W issen , G lau b en , K unst, M o ral, R ech t, B ra u c h tu m u n d v iele an d e re F ä h ig k e ite n und G e w o h n h e ite n ein, die d er M e n sc h sic h als M itg lie d d er G e se llsc h a ft a ls h o m o so c io lo g ic u s a n g e e ig n e t hat. K u ltu r u n d Z iv ilisa tio n w e rd e n h ie r in ein In te rd e p e n d en z v e rh ä ltn is g e ste llt.4

K u ltu re n h a b en n a c h A u ffa ssu n g S. H u n tin g to n s (1997) ein en a m b iv a le n te n C h arak ter. A u f d er e in en S e ite sin d sie als K u ltu rk reise an sic h e x trem la n g le b ig u n d fest, a u f d er a n d e re n S eite ab er d y n a m isc h u n d v o lle r E n tw ic k lu n g sd ra n g in n erh alb ih re r E in h e it als K u ltu rk reis. In V e rb in d u n g m it d e r G lo b a lisieru n g , die als P ro z ess der V e rn e tz u n g v e rsta n d e n w ird , w ird d em k la ssisc h e n e rw eiterten K u ltu rb e g riff a ls G ru n d k o m p o n e n te in te rk u ltu re lle r L eh r- u n d F o rsc h u n g sa n sä tz e ein e a n d e re V o rste llu n g v o n K u ltu r e n tg e g en g esetzt: K u ltu re n w e rd e n als v ö llig o ffen e S y ste m e (G. A u e rn h e im e r 2003:154) b eg riffen , die k re a tiv m ite in a n d e r v e rb u n d e n

4 Es war vor allem der englische Sprachgebrauch, der civilization und culture als Synonyme begriff und einen erweiterten Begriff von Kultur und Zivilisation als „gesamte Lebensweise eines Volkes“ prägte (S. Huntington 1997:51).

(14)

w e rd e n k ö n n en . Im Z e ita lte r d er lic h tsc h n e lle n K o m m u n ik a tio n u n d g re n z lo se r D a te n tra n sfe rs w e rd e n im m e r n eu e K u ltu rfo rm e n g e sch affen , die a b e r n ic h t m e h r rä u m lic h fix ie rb a r sind, u n d sc h n e ll an B e d e u tu n g g e w in n e n o d e r a u c h v e rlieren . N e u g e sc h a ffe n e Id en titä ten w e rd e n z.B . d u rc h das In te rn e t w ie d e r zu n e u e n K u ltu re n v erb in d en . D ie se n P ro ze ss d er k u ltu re lle n N e u b ild u n g e n w ird v o m sc h w e d isc h e n E th n o lo g e n U lf H a n n e rz als k u ltu re lle K r e o lis ie r u n g b e zeich n et. In ein er z u n e h m e n d v e rn e tz te n W e lt w e rd e n d e m n a c h alte B ed e u tu n g e n d u rc h n eu e ersetzt, die E le m e n te e in e r G lo b a lk u ltu r u n d frem d er R eg io n a lk u ltu re n erhalten. D ie se K u ltu rm o le k ü le sin d v o n u n te rsc h ie d lic h er S ta b ilität, k ö n n e n zerfallen , sic h n eu b ild e n od er a b e r sic h au ch stä n d ig erw eitern . D ie V e rtre te r des B e g riffs k u ltu re lle r K re o lisie ru n g ste h e n a u f d em S ta n d p u n k t, d ass die W e lt d u rch die G lo b a lisie ru n g n ic h t ä rm e r an v e rsc h ie d e n e n K u ltu re n w ird , so n d ern eh e r reich er. W e n n es um d en Z u sa m m e n h a n g v o n S p ra c h e u n d K u ltu r geht, so llte d er B e g riff d er k u ltu re lle n K re o lisie ru n g n eb en dem v e re n g te n u n d e rw e ite rte n K u ltu rb e g riff g a n z b e so n d e rs b e a c h te t w erd en .

6. E x p liz ite s K u ltu rw isse n als K ern d er in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z In d er F a c h lite ra tu r w ird g e n e re ll an g e n o m m en , d a ss k u ltu rb e z o g e n e s W isse n d en K ern e in e r in te rk u ltu re lle n K o m m u n ik a tio n sfä h ig k e it bzw . K o m p e te n z d arste llt. A. K n a p p -P o tth o ff (1997) se tzt sich k ritisc h m it d ieser T h ese a u se in a n d e r u n d v e rw e ist d a b ei a u f P ro b lem e d er V o llstä n d ig k e it, D iffe re n z ierth e it, A d ä q u ath eit, R e le v a n z u n d E rle rn b a rk eit d e ra rtig e n W issen s. B e a c h te n sw e rt sc h e in t ihr K o n zep t ein er d y n a m isc h e n in te rk u ltu re lle n K o m m u n ik a tio n sfä h ig k e it zu sein, das a u f d er V o rste llu n g v o n in te rk u ltu re lle r K o m m u n ik a tio n als K o m m u n ik a tio n zw isc h e n A n g e h ö rig e n u n te rsc h ie d lic h er K o m m u n ik a tio n sg e m e in sc h a ften b eru h t. A u fg ru n d des P ro z e ssc h a ra k te rs des W isse n se rw e rb s ist n a c h A . K n a p p -P o tth o ff (1997) k u ltu rb e z o g e n e s W isse n im F U zu ein em g e g e b e n e n Z e itp u n k t des L e rn p ro z e sse s n o tw e n d ig u n v o llstä n d ig , v e rg rö b e rt, m a n c h m a l so g a r feh lerh aft. W e n n k u ltu rb e z o g e n e L e rn p ro z e sse d an n frü h z e itig a b g e b ro c h e n o d er n ic h t a u sre ic h e n d lan g e g e fö rd e rt w erd en , k an n

(15)

g e ra d e u n te r B e rü c k sic h tig u n g d es sy ste m a tisc h e n C h a ra k te rs der K u ltu r e tw a s e n tsteh en , w a s sic h - in A n a lo g ie z u r L e rn e rsp ra ch e n - D isk u ssio n - a ls F o ssilisie ru n g k u ltu rb e z o g e n e n W isse n s b ez e ic h n et ließe. D as W isse n ü b e r die K u ltu r des Z ie lsp ra c h e n lan d e s sollte d e m n a c h n ic h t n u r m ö g lic h st d ifferen ziert, sy ste m a tisc h u n d u m g a n g re ic h so n d e rn au ch h in sic h tlic h d er B e sc h re ib u n g stie fe a u f die A d re ssa te n a b g e stim m t sein. D e r E rw erb v o n fre m d k u ltu rb e z o g en e m W isse n fin d et nie a u f ein en S c h la g statt, so n d e rn v o llz ie h t sic h als d y n a m isc h e r P ro zess. A. K n a p p -P o tth o ff (1997 :2 0 2 ,2 0 3 ) sc h re ib t dazu:

Angesichts der Notwendigkeit zu permanenter Erweiterung, Differenzierung und Revision von fremdkulturbezogenem spezifischem Wissen erscheint es sinnvoll, Strategien zu vermitteln, mit denen sich diese Aufgabe von den an interkultureller Kommunikation Beteiligten autonom bewältigen lässt.5

B e so n d e rs w ic h tig ist in diesem Z u sa m m e n h a n g zu fragen, w iew eit ein so lc h e s ex p liz ite s d e sk rip tiv e s bzw . d e k la ra tiv e s W isse n , d.h. aus d e r P e rsp ek tiv e des w isse n sc h a ftlic h e n B eo b a c h te rs v o n a u ß en fo rm u lie rte s W isse n ü b e r ein e an d e re K u ltu r, id e n tisc h o d e r zu m in d e st k o m p a tib e l ist m it d em W isse n , die T e ilh a b e r se lb st h ab en , d.h. m it d em in te rio risie rte n bzw . im p liz ite n W issen . U n te rsc h ie d lic h e A rten d es k u ltu rsp e z ifisc h e n W isse n s a n a lo g zu m g ra m m a tisc h e n W isse n (vgl. S. K ra sh e n 1981), ihr B ezu g au fe in a n d e r, ihre Ü b e rfü h rb a rk eit in e in a n d e r so w ie die B e d in g u n g e n ih res E rw e rb s bzw . E rle rn e n s lö sen h e u tz u ta g e au fs N eu e ein e h eftig e D isu ssio n au s.6 D e r sy ste m a tisc h e

5 An dieser Stelle soll betont werden, dass in diesem Beitrag zwischen systematischem und strukturiertem Kulturwissen und lockeren Informationen über eine andere Kultur deutlich unterschieden wird.

6 Die Anhänger der kommunikativen Didaktik kritisierten in erster Linie die explizite Form der grammatischen Instruktion im FU. Sie vertraten die Ansicht, dass die Sprachlernenden nicht explizit auf grammatische Aspekte aufmerksam gemacht werden sollten, da dies ihre Sprechhandlungsfähigkeit nicht positiv beeinflussen und sich nur negativ auf das Sprechtempo und Qualität von fremdsprachlichen Äußerungen auswirken würde. Dabei beriefen sich die Fremdsprachendidaktiker auf kognitionstheoretische Studien, v.a. auf die sog, No-interface Hypothese von S. Krashen (1981), nach denen explizite und implizite Wissensbestände strickt

(16)

A u fb a u d er in te rk u ltu re lle n K o m p e te n z im K la sse n z im m e r ste llt eine en o rm e H e ra u sfo rd e ru n g an alle S p ra c h le rn e r u n d - le h r e r dar.

D a b e i w ird b e so n d e rs sta rk b eto n t, d ass n ic h t alle k u ltu re lle n U n te rsc h ie d e in S c h w ie rig k e ite n re su ltie ren . A u c h d e sk rip tiv erfa sste K u ltu ru n te rsc h ie d e m ü sse n n ic h t u n b e d in g t zu S c h w ie rig k e ite n in k o n k re te n in te rk u ltu re lle n K o n te x t führen. M issv e rstä n d n isse k ö n n en a u c h d o rt au ftreten , w o K u ltu re n ä h n lic h sind. S o m it sin d n ic h t alle P ro b lem e in K o m m u n ik a tio n e n zw isc h e n fre m d k u ltu re lle n P artn ern a u f In terk u ltu ra litä t zu rü c k zu fü h ren . E in e d er U rsach en lieg t in dem , w a s m a n a ls in te rk u ltu re lle s In te ra k tio n sp a rad o x b e z e ic h n en kön n te: In In te ra k tio n m it A n g e h ö rig e n a n d e re r K u ltu r k o m m u n iz ie re n In te ra k tio n sp a rtn er te n d e n z ie ll a n d e rs als m it A n g e h ö rig e n ih rer eig e n e n K u ltu r. Im G ru n d e v e rsu c h e n sic h b eid e K o m m u n ik a tio n sp a rtn e r, die ü b e r ein u m fa n g re ic h es W isse n ü b e r die e ig en e u n d die an d e re K u ltu r v e rfü g e n so w ie ein e sog. in te rk u ltu re lle K o m p e te n z a u fw eisen , a u f d ieser B asis dem a n d e rsk u ltu re lle n P artn er p e rfe k t a n z u p asse n . D iese p e rfe k te n A n p a ssu n g sle istu n g e n w e rd e n v o n A n g e h ö rig e n ein er a n d e re n K u ltu r se h r oft g a r n ic h t erw artet. K. K n ap p /A . K n a p p -P o tth o ff (1997) h ab e n d a ra u f h in g ew iesen , d ass eine a llz u p e rfek te A n p a ssu n g a n fre m d k u ltu re lle V e rh a lte n sw e ise n n ich t im m er m it A n e rk e n n u n g a u fg e n o m m e n w ird . D as in te rk u ltu relle In te ra k tio n sp a rad o x ist e ig e n tlic h e in er d er G rü n d e d afü r, d ass o ftm als d as in L e h rsitu a tio n e n v e rm itte lte W isse n in re a le n In te ra k tio n e n n ich t w ie d e r g e fu n d e n w ird . D em L e h re r w ird d an n d er V o rw u rf v o n F a lsc h in fo rm a tio n e n gem ach t. D ie V e rm ittlu n g v o n W isse n ü b er a n d e re K u ltu re n d a rf n ic h t d irek t in a n die F re m d k u ltu r an g e p a sste s V e rh a lte n u m g e se tz t w erd en . D a s W isse n alle in re ic h t n ic h t aus, um V e rh a lte n su n sic h e rh e ite n a b zu b au en . N ich t n u r das eigene fre m d k u ltu rb e z o g e n e W isse n ist d ab e i relev an t, so n d e rn a u c h das ta tsä c h lic h e u n d das u n te rste llte W isse n d er K o m m u n ik a tio n sp a rtn e r.

7. F az it

voneinander getrennt sind; es kommt zwischen ihnen zu keinem internen Wissensaustausch.

(17)

Z u sa m m e n fa sse n d lässt sic h feststellen , d ass die in te rk u ltu relle K o m p e te n z im g lo b a l v illa g e , also in e in e r W e lt sic h stä n d ig d u rch n eu e T e c h n o lo g ie n u n d M o d e rn isie ru n g ssc h ü b e e in a n d e r a n n ä h e rn d e r K u ltu ren , n ich t alle in die N o tw e n d ig k e it bed eu tet, d as u m fa n g re ic h e H in te rg ru n d w isse n zu ein e r b e stim m te n Z ie lk u ltu r zu b e h e rrsc h e n bzw . v e rsc h ie d e n e K o m m u n ik a tio n sstra te g ie n ein zu ü b en . V ie lm e h r g e h t es darum , u n iv e rse lle W e rte zu fin d en , so w ie an d ere W e rtv o rste llu n g e n zu a k z e p tie ren u n d v o n ih n en zu lern en . E s g eh t d ab e i u m e in en eth isc h e n U m g a n g m it d em F rem d en , d e r d en H e ra u sfo rd e ru n g e n d er z u n e h m e n d in te rd e p e n d e n ter w erd e n d e n W elt ad ä q u a t ist.

Im K la sse n z im m e r so llte n d e m n a c h die F re m d sp ra c h e n le h re n d e n d en W e g d a fü r b ereiten , d ass d e r S p ra c h le rn e n d e die eig e n e K u ltu r u n d die k u ltu re lle V ie lfa lt z u n ä c h st a u s d er P ersp ek tiv e m ö g lic h e r G e m e in sa m k e ite n b e tra c h te n k ann, u m sic h d an n den U n te rsc h ie d e n z u z u w en d en . A u f d ie se W e ise k an n je d e r L e rn e n d e sic h selbst, seine e ig en e Id en tität, se in e eig en e K u ltu r b e w a h re n u n d sie zu g le ic h so re la tiv ieren , d ass sie m it a n d e re n K u ltu re n le b e n u n d a lte rn ie ren kann.

Literatur

Auernheimer, G. (2003): Sensibilität für Kulturdifferenz genügt nicht. In Erwägen, Wissen, Ethik, 14 (1), S. 154-156.

Byram, M. (1989) Cultural Studies in Foreign Language Education. Clevedon: Multilingual Matters.

Bredella, L. (2000): Literary texts and intercultural understanding. In: Byram, M. (ed.): Routledge Encyclopedia o f Language Teaching and Learning. London/New York: Routledge, S. 383-387.

Chomsky, N. (1965): Aspects o f the theory o f syntax. Cambridge, Mass: M.I.T. Press. Chomsky, N. (1981): Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris. Chomsky, N. (1986): Knowledge o f Language. Its Nature, Origin, and Use. New

York: Praeger.

Eco U. (1986): Was es bedeutet, zwei Sprachen zu sprechen. In: Balhorn, H., Brügelmann, H. (eds.), Jeder spricht anders. Normen und Vielfalt von Sprache und Schrift Konstanz. Ekkehard Faude Verlag, S. 80-84.

Edmondson, W., House J. (1998): Interkulturelles Lernen - ein überflüssiger Begriff. In Zeitschrift für Fremdsprachenforschung 9/2, S. 161-188.

(18)

Edmondson, W. (2002): Literatur und interkulturelles Lernen: Ein Perspektivenwechsel. In: Barkowski, H., Faistauer, R. (eds.)...in Sachen Deutsch als Fremdsprache. Hohengraben: Schneider Verlag, S. 355-375.

Fanselow, G., Felix S. (1987): Sprachtheorie. Eine Einführung in die generative Grammatik. Bd.1: Grundlagen und Zielsetzungen. Tübingen: Francke.

Grosjean, F. (1998): Studying bilinguals: methodological and conceptual issues. In Bilingualism: Language and Cognition 1, S. 131-149.

Grosjean, F. (2001): The bilingual's language modes. In: Nichol, J. (ed.) One Mind, Two languages: Bilingual Language Processing. Oxford: Blackwell, S. 1-22. Grucza, F. (1988): Zum Begriff der Sprachkompetenz, Kommunikationskompetenz

und Kulturkompetenz. In: Honsza, N., Roloff, H.-G. (eds.) Daß eine Nation die andere verstehen möge. Festschrift für Marian Szyrocki zu seinem 60. Geburtstag, Amsterdam, Rodopi, S. 309-331.

Grucza, F., Krumm, H.-J. & Grucza, B. (1993): Beiträge zur wissenschaftlichen Fundierung der Ausbildung von Fremdsprachenlehrern, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

House, J. (1995): Metapragmatische Bewusstheit, sprachliche Routinen und interkulturelles Lernen beim Wortschatzerwerb im Fremdsprachenunterricht. In: K.-R. Bausch, H., Christ, F. Königs, H.-J. Krumm (eds.): Erwerb und Vermittlung von Wortschatz im Fremdsprachenunterricht. Tübingen: Narr, S. 92-100.

House, J. (1996): Contrastive Discourse Analysis and misunderstanding: The case of German and English. In: Hellinger, M, Ammn, U. (eds.) Contrastive Sociolinguistics. Berlin: Mouton de Gruyter, S. 345-361.

House, J. (1997): Translation Quality Assessment. A Model Revisited. Tübingen: Narr. House, J. (1998): Kontrastive Pragmatik und interkulturelle Kompetenz im

Fremdsprachenunterricht. In: Börner, W., Vogel K. (eds.) Kontrast und Äquivalenz. Beiträge zu Sprachvergleich und Übersetzung. Tübingen: Narr, S. 101-118.

House, J. (2001): Übersetzen und Deutschunterricht. In: Helbig, G., Götze, L., Henrici, G., Krumm, H.-J. (eds.): Deutsch als Fremdsprache. Ein internationales Handbuch. Berlin et al.: Mouton de Gruyter, S. 258-268.

House, J. (2002): Englisch als lingua franca: eine Bedrohung für die europäische Mehrsprachigkeit? In: Barkowski H., Faistauer, R. (e d s .).in Sachen Deutsch als Fremdsprache. Hohengraben: Schneider Verlag, S. 62-73.

Huntington, S. (1997): Der Kampf der Kulturen. München: Europa-Verlag.

Knapp-Potthoff, A. (1997): Interkulturelle Kommunikationsfähigkeit als Lernziel In: Knapp-Potthoff, A., Liedke, M. (eds.): Aspekte interkultureller Kommunikationsfähigkeit. München: Iudicium, S. 181-205.

Knapp-Potthoff, A., Knapp, K. (1997): 'Ich weiß nicht, kennen Sie Goethe?'- Einige Bemerkungen zur Rolle der Metakommunikation in interkulturellen Interaktionen.

(19)

In: Down, J.. Wolff, M. (eds.): Languages and Lives. Essays o f Werner Enninger. New York: Lang, S. 227-239.

Krashen, S. (1981): Second Language Acquisition and Second Language Learning. Oxford: Pergamon Press.

Krumm, H.-J. (1987): Brauchen wir eine fremdkulturelle Perspektive in der Methodik des Deutsch als Fremdsprache-Unterrichts? In: Wierlacher, A. (ed.): Perspektiven und Verfahren interkultureller Germanistik. München: Iudicium, S. 267-282. Krumm, H.-J. (1988). Zur Einführung: Kulturspezifische Aspekte der

Sprachvermittlung Deutsch als Fremdsprache, In: Jahrbuch DaF 14, S. 121-126. Krumm, H.-J. (1995): Interkulturelles Lernen und interkulturelle Kommunikation. In:

Bausch, K.-R., Christ, H., Krumm, H.-J. (eds.): Handbuch Fremdsprachenunterricht. Tübingen/Basel: Francke, S. 156-161.

Mecheril, P. (2003): Behauptete Normalität - Vereinfachung als Modus der Thematisierung von Interkulturalität. In Erwägen, Wissen, Ethik, 14 (1), S. 198­ 201.

Schinschke, A. (1995): Perspektivenübernahme als grundlegende Fähigkeit im Umgang mit Fremdem. In: Bredella, L., Christ, H. (eds.): Didaktik des Fremdverstehens. Tübingen: Narr, S. 35-50.

Schröder, H. (1997): Tabus, interkulturelle Kommunikation und Fremdsprachenunterricht. Überlegungen zur Relevanz der Tabuforschung für die Fremdsprachendidaktik. In: Knapp-Potthoff, A., Liedke, M. (eds.): Aspekte interkultureller Kommunikationsfähigkeit. München: Iudicium, S. 93-107.

Wierlacher, A. (1993) (ed.): Kulturthema Fremdheit: Leitbegriffe und Problemfelder kulturwissenschaftlicher Fremdheitsforschung. München: Iudicium.

Cytaty

Powiązane dokumenty

U nome proviene dal latino carnem levare che ha prodotto la forma camevale oppure da carnem laxare, da cui il sinonimo carnasciale, eon significato analogo di ‘f are

t =konfÉrÉncjá =wzáęło =udzáał= NQM =osóbI =głównáÉ =członków =mqk =zÉ

Relacja łącząca obraz autora fi lmu z obrazem widza wpisanym w fi lm jest relacją współodpowiednią (odnoszącą się do tego samego poziomu uformowania komunikatu), co oznacza,

W tym kontekście Holocaust stał się smutnym dowodem historycznej racji ruchu syjonistycznego i przeciwieństwem bohater- stwa obrońców Masady[  ].. Prawdziwy rozkwit

Postanow iono rów nież zwrócić się do najw ybitniejszych pol­ skich przedstaw icieli nauk farm aceutycznych z propozycją przedstaw ienia w u ję­ ciu historycznym

W ukształtowaniu instytucji autocenzury miał swój udział również aparat kontroli prasy poprzez wyłączenie go ze struktur organizacyjnych Ministerstwa Inform acji i

Ponadto na terenach miast największy odsetek osób rozwiedzionych i separowanych zanotowano wśród ewangelików, zaś na terenach wiejskich - pośród wyznawców

Nie należy powtarzać już raz opracowanych kwestii, ale zaznaczmy tylko, że w scenach paruzji (a więc aktach poprzedzających sąd ostateczny) i sądu ostatecz- nego w