W stronę Dembołęckiego : wokół niektórych wątków poruszonych w tomie "Krwawy świt, mroczny dzień..." ("Napis" 2006, seria XII)

Radosław Sztyber

W stronę Dembołęckiego : wokół

niektórych wątków poruszonych w

tomie "Krwawy świt, mroczny

dzień..." ("Napis" 2006, seria XII)

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 13, 239-247

2007

HAPIS

Seria XIII 2007

Radosław Sztyber

W stronę Dembołęckiego. Wokół niektórych

wątków poruszonych w tomie Krwawy świt,

mroczny dzień... („Napis” 2006, seria XII)

W

przywołanym w podtytule niniejszej rozprawki zeszycie studiów ukazało się w ie­le dociekań zdradzających rozm aite pokrewieństwa z m yślam i sform ułow anym i w pierwszej połowie XVII stulecia przez W ojciecha D em bołęckiego, zwłaszcza w związ­ ku z początkiem w ojny trzydziestoletniej. C hodzi tu raczej o zbieżność motywów, w yobrażeń czy pom ysłów pisarskich, nie zaś o identyczność podejm owanej tematyki historycznej. U jaw nione paralele jeszcze dobitniej ugruntow ują pozycję twórcy Prze­ wag elearów polskich (Poznań 1623) na mapie autorów parających się okolicznościow ym słowem pisanym w wieku M orsztynów. W rezultacie w tej sytuacji w ypow iedzianym przezeń sform ułow aniom , koncepcjom , nie sposób przypisać etykiety anachronizm u. Przeciwnie — dobrze w kom ponow ują się w tradycje ideowa epoki, zresztą nie bez w alo­ ru oryginalności, zdradzającej wyjątkową inwencję ich sprawcy. C o prawda, nie zabrakło w spuściźnie kapelana lisowczyków pow odów do kom prom itacji (Wy i ród jedynowlasnego państim świata, Warszawa 1633), niemniej wynikła ona — warto pamiętać — z woli efek­

tywnego i raczej przede w szystkim efektownego dopracowania stanowiska głoszącego uprzywilejowaną rolę narodu polskiego w ówczesnej Europie.

Przedkładane rozważania zainspirow ane zostały lekturą efektów poszczególnych badań zam ieszczonych w wyżej w spom nianej serii „N ap isu ” , dzięki czem u całość uzyskuje charakter sw oistego dopow iedzenia w kontekście dorobku D em bołęckiego, zresztą nie tylko. To glosa, pozbaw iona głosu polem icznego, która przynosi garść spo­ strzeżeń uwypuklających „m iejsca w spóln e” w pisarskich dokonaniach księdza W ojcie­ cha i innych analizowanych twórców. G odzi się w reszcie pow iedzieć, iż bezpośrednią zachętę do spisania tych kilku uw ag stanowią zwłaszcza słowa wypow iedziane w

opra-240 R adosław Sztyber

cowaniach przez D ariusza Dybka, Je rzeg o Kroczaka, Iwonę M aciejew ską, Piotra Pire- ckiego, M arię R ow ińską-Szczepaniak.

* * *

D o grona w ielu innych, zajm ujących niem alże tożsam e stanow isko w obec niektó­ rych zagadnień spoleczno-w yznaniow ych i w zm iankow anych przez D ariusza Dybka, obok Fabiana B u kow skiego zaliczyć należy bez wątpienia bohatera tytułow ego tej re­ fleksji. Przecież uczestnik w ypraw elearów do R zeszy w 1622 roku podziela opinię, iż żołnierz katolicki nie tylko rytuałem religijnym i gorliw ością przysługuje się w ie­ rze, ale przede w szystkim orężem . Program ow ego niejako wyznania D em bołeckiego, otw ierającego Przewagi (zam ieszczonego w „przypisaniu”) nie pow stydziłby się m oże autor Egzorbitancji niskich, gdyż „dzieła odw ażne” kondotierów spisał,

aby [ ...J wszelki człow iek uważny pom ógł w nich Pana Boga, H etm ana i Wodza naszego chwalić; a nadto w szelki do takichże odw ag sposobny nieśm iertelną przed Bogiem i ludźm i szatę żarżliw ości o krzywdę je g o i despekt Kościoła świętego co prędzej, ja k o i oni, w dziew ał1.

Żołnierze ci, ja k tym razem czytamy w Żywocie kozaków lisowskich2, sięgają również po broń innycli kategorii, odw ołujących się do praktyk kaznodziejskich, gier hazardo­ wych czy dźwiękowej oprawy nabożeństw (co zresztą w w iększości pozostaje w ścisłym związku z obrzędow ością chrześcijańską) —

Rogate sylogizm y stąd u pasa noszą,

O b u ch em persw adują, kiedy o co proszą. Ż aden retor tak prędko nie poruszy człeka

Jak o kozak dwie słowa rzekszy: bij, siecz, ncca (ww. 19-22). M uzycy od wymysłów, dla uciechy grają

W kostki, w karty, na tych się instrum entach znają. M elodyja tam w dzięczna i nadobne żarty [ ...] . Potym na koncert idą, fugle zam iast fugi,

M iasto taktu latają toczone m aczugi. Stąd je d n i solm izują abo też pauzują,

Drudzy się kontrapunktem z oburącz częstują (ww. 35-37, 43-46).

1 W. D em bołęcki, Przewagi elearów polskich, co ich uiegdy lisowczykami zw ano, oprać, i wst. R. Sztyber, Toruń 2005, s. 158.

2 Cyt. za: Literatura mieszczańska w Polsce. O d końca ATT do końca X V II wieku, oprać. K. Budzyk, II. B u d zy k o w a,J. Lew ański. t. 1, W arszawa 1954, s. 291-299.

W stronę D em bołęckiego. Wokół niektórych w ątków poruszonych w tom ie... 241

W szystkie zaś tego rodzaju wysiłki — dopow iada z kolei twórca Deklaracji abo ob­ jaśnienia kart kozackich w Summie ’ — podporządkow ane je d n e m u celowi, m ianow icie

by ukazać —

[...] cesarskie zwycięstwa,

A je m u życzliwych niesłychane męstwa. Tam się pokazują zdrady krwią oblane,

A złości kacerskie sowicie oddane (ww. 17-20).

Aż nadto w Przewagach elearów polskich przykładów ukazujących konsekwentnie m o ­ delowaną przez D em bołęckiego iluzję zbieżności m iędzy dziejam i biblijnych boha­ terów z losam i najem ników z lisow skim rodow odem . Alternatywne określenie tych żołnierzy to „M achabejczykow ie”4, a nowa ich nazwa, ja k dow odzi franciszkanin, zo­ stała utw orzona m iędzy innymi na kanwie jed n ego z im ion N ajw yższego — Elohinf. N o w y Testam ent zaś, a zwłaszcza cztery je g o księgi ewangeliczne, m iały być swoistą ilustracją siedem nastow iecznych zdarzeń, ilustracją czasem proroczą, często w aloryzu­ jącą, zawsze jed n ak gloryfikującą najem ne w ojsko polskie. W ystarczy w reszcie wsłuchać

się w sens poniższych wersetów, by zrozum ieć istotę karkołom nego przecież zamysłu pisarza, jednakże realizowanego wcale konsekw entnie w drugiej części Przewagh:

[... j Ewangelie dobrze oświadczały, Które nam w niedziele zawsze przypadały. Gdyż to, co się z nam i działo, opiew ały I ja k Ż ydom m anna, z nieba nam padały

Przez czas niemały (Sununariusz) .

W świetle tych przypom nień nietrudno się dom yślić, iż w opinii księdza kapelana B ó g nieustannie pozostaw ał po polskiej stronie. Trium fy militarne były zatem nie tylko skutkiem zm agań bitewnych, ale przede w szystkim efektem „pozw olenia” N ajw yższe­ go, żeby odnieść kolejne zwycięstwo na polu chwały. C o więcej, icli w ódz w oczach piszącego duchow nego odznacza się wyjątkow ym , niepow tarzalnym autorytetem

-3 K orzystam y z egzem plarza Biblioteki Z akładu N aro d o w ego im. O ssoliń skich we W rocławiu, sygn. X V II-1 6 7 4 -III (10.928). W szystkie cytaty z Deklaracji poch odzą z tegoż drukow anego zabytku. 4 W. D em bołęcki, Przew agi..., s. 164.

5 Ibidem, s. 177-182.

h Szerzej o tych zagadnieniach w pracach: Piórem, kropidłem, szablą. W ojciecha Dembołęckiego kapelańska

i pisarska przygoda z lisowczykami (1619-1623). Studia i szkice. Z ielon a G óra 2005; If w: W. D e m ­ bołęcki, Przew agi..., op. cit.

242 R ad osław Sztyber

Sam B ó g ich I letm anem , sam Panem nad pany, A om lud je g o i je m u oddany,

O n sam ich ściany. (Summariusz)8

W innym m iejscu czytamy kolejną znam ienną deklarację: „jako Pan B ó g nam niej- szej dusze ludzkiej z tego w ojska elearów przedziw nym je st opiek un em ”9.

D ysproporcję walczących w ojsk rekom pensow ała na rzecz lisow czyków opatrz­ nościow a strategia działania Pana Z astępów — w zakresie liczby, uzbrojenia, taktyki. D zięki tem u we wrogich oczach cokolw iek ponad dw utysięczny oddział urastał do roz­ m iaru armii składającej się z 60 tysięcy żołnierzy"1. Innym razem , pojedynczy jeźd ziec — bawiący się sw oim i w oltyżerskim i um iejętnościam i — jaw ił się jak o czterech (Wier­ sze o lisowczykacli, w. 6 0 )". B ezsprzecznie natom iast nietuzinkow ym talentem wykazał się D em bołęcki podczas jedn oczen ia sarm ackich idei ze stem plem biblijnej w zn io­ słości ze specyfiką lisowskiej jazd y we wszystkich szczegółach. Przyczyny trwającego trzydzieści lat konfliktu zbrojnego rów nież m alował na kanwie w zorca niew olnego od starotestam entow ych rem iniscencji, bow iem w rogow ie —

m niem anych panów sobie naobierawszy, pod ochroną ich kościoły katoli­ kom gwałtem brali, ciała w iernych z grobów dobywali, relikwie świętych bożych palili, na ołtarzach bluźnierstw y swymi gniew B oży na naród lu d z­ ki w zbudzali, obrazy świętych, a na ostatek i krucyfiksy deptali, kielichy, krzyże i insze srebra kościelne w iecznem i czasy na chwałę B ożą oddane — na pieniądze przerabiali; dzw ony na działa przelewali, kapłany i za- konniki męczyli, panienki zakonne, B ogu poślubione, gwałcili, i w szelkie katoliki w edług różnych inwencyj szatańskich trapili i przenaśladow ali12.

* * *

Lektura karty tytułowej Przewag przynosi inform ację, iż icli autor nie tylko odegrał rolę historiografa elearów, ale także pełnił funkcje ich kapelana. W nikliwe w czytanie się w tekst relacji z 1623 roku przynosi w szakże jeszcze dalej idące w nioski w tym zakre­ sie. C ałkiem wyraźne ślady działalności kaznodziejskiej D em bołęckiego „na cesarskiej” — kiedy to był „św iadkiem oczyw istym ” , to je st naocznym — zaobserw ow ać m ożna przede w szystkim w opisie wyprawy pułku pod dow ództw em Stanisława Stroynow - skiego do R zeszy (druga połow a 1622 roku). N a praktykowanie posługi duszpasterskiej

* Ibidem, s. 165.

1 Ibidem, s. 197.

1,1 Ibidem, s. 189.

' 1 M o lisowczykacli wydał W M agnuszew ski („Archiwum Literackie” 1962, t. 6: Miscellcmea staropolskie).

W stronę D em bołęckiego. Wokół niektórych w ątków poruszon ych w toinie... 243

łożyło zresztą całe w ojsko, co skrupulatnie odnotow ano m iędzy innymi w artykułach w ojskow ych, sw oistym kodeksie praw i obow iązków 13, „na ochędóstw o nabożeństw a w ojskow ego i sługi kościelne, jak o księżą m uzykę, śpiewaki etc.” 14. C zynności kapłań­ skie wykonywał franciszkanin przy okazji świąt, nabożeństw okolicznościow ych, pod ­ czas pochów ków oraz w trakcie coniedzielnej mszy. Echa hom ilii wypowiedzianej na kazaniu słychać choćby w poniższym fragm encie:

Elearow ie dobrą potuchę [...] wziąwszy o przyszłej stypie w ojennej, któ­ rą cesarz chrześcijański uczyniwszy, aby heretyckimi łachm anam i przy­ odzianego precz wyrzucił, a wiedząc, iż gdy wzywał na pom oc własnych poddanych swoich, „jedni m u się w sią w ym aw iali” , to je st iż im pilniej księstw7 abo dziedzin swoich bronić. A ci są neutralistowie, a po prostu obłudni heretycy, pod tym płaszczykiem lud chowając, cicho broić p o ­ magający. „D rudzy zaśjarzm em w ołów ” , to je st niepotrzebną cierpliw oś­ cią, niedbalstwo swoje pokrywali, jak o niektórzy oziębli katolicy, którzy choćby m ogli (skarbami i afektami zjednoczeni) dać odpór heretykom , wolą je d n ak cierpieć jarzm o przenaśladow ania jak o B oży wrołkowie; „a niektórzy też na ostatek żoną” , to je st krewkością niepom oc swoję wy­ mawiali, to je st iż im żal było bić rebelizantów, przeto że są ich bracia, szw agrow ie etc., abo po prostu iż zgoła więcej człowieka niż Boga m iło­ wali. Stąd uważając elearowie, iż dla tego podobno cesarz chrześcijański, w zgardziw szy wezwanym i, z opłotków Korony Polskiej (którą jak płotem B ó g chrześcijaństw o od pogan zagrodził) eleary [...] zbierać rozkazał; [...] zaraz po obiedzie w tenże niedzielny dzień w szystko w ojsko [ ...J w yszło, od w ielu szlachty w yprow adzone, którzy z takim afektem i łzami, w idząc w ojsko w sprawie gwoli koła postanow ione, ono błogosławili, iż nie je st rzecz podobną w ypow iedzieć1’ .

Ja k o ksiądz ze szczególną szarżą należał do starszyzny w ojskow ej, dlatego też nie ograniczał się jedynie do realizowania obow iązków z pola obrzędow ej i duszpaster­ skiej aktywności. C hyba dzięki w yjątkow ym uw arunkow aniom charakterologicznym aktywnie angażował się w inne też sprawy — brał udział w sądach odbywających się wewnątrz oddziału, uczestniczył w kołach żołnierskich, bywał „na salonach” u w yso­ kich rangą (i nie tylko) sprzym ierzeńców w czasie akcji militarnej w głębi N iem iec, a nadto w im ieniu wszystkich najem ników negocjował rozm aite kwestie. I niewątpli­ wie spełniał się w tej roli.

13 Ibidem, s. 275-282. 14 Ibidem, s. 282. b Ibidem, s. 248-249.

244 R adosław Sztyber

D em bołęcki, ja k i Birkow ski, nie gani stanu rycerskiego. Próbuje go na w szelkie sposoby dow artościow ać, a nawet gloryfikuje, konsekruje kondotierów, zaciągniętych przecież przez N ajw yższego, co sygnalizują osobliw e listy przypow iednie (których ni­ gdy nie b y ło16) i nowa nazwa członków p u łk u 17. Sięga autor Przewag również po sta- rotestam entow e opow ieści, by ukazać autentyczny zamysł Stwórcy, w skazujący istotę i uw arunkow ania m isji elearów.

W [...] ucisku [...] będącem u [...] cesarzow i chrześcijańskiem u, gdy na sam ego Boga przyszło dać ratunek O blubienicy swojej Kościołow i śjw iętem u ], acz [B óg] m ógł, m ając pełne niebiosa starow iecznego har- cownika z dyjabłem , w ypuścić którego z nich na syny je g o , ja k o niegdy w Starym Zakonie czyniwał; m ógł z niebieskich szańców obłokam i osy­ panych strzelbę ognistych piorunów w ypuścić; m ógł ich rozstępnej ziem i jak o Datana i Abirona rebellizantów M ojżeszow ych darować, m ógł w o ­

dam i jak o G iganty zatopić lubo w iatram i jak o słom ę po świecie roznieść lubo ogniem , jak o Sodom czyki zapalić; m ógł głodem , m orem , języków i zm ysłów pom ieszaniem i rozlicznym i inszym i sposobam i m iecz gniewu swego na nie obrócić. Aby je d n ak w szech m ocność je g o pokazała się być m ądrością przeplecioną, raczył sobie obrać, aby słabością katolicką potęgę kacerską, głupstw em icli m ądrość, a pokorą — pychę ja k o krwią dyjam ent skruszył i rozsypał.

Stąd sam że Pan B ó g na obronę pom azańca sw ego cesarza chrześcijań­ skiego w W iedniu oblężonego zaciągnął [...] kozactw o polskie, które pospolicie lisow czykam i zwano. [ ...] D la sam ego je d n ak kozackiego ich sposobu w ojow ania świat icli m iędzy pospolitym i kozakam i dla lek­ kości i nieużywania zbroi za napodlejszego, dla śleponatarczywej rezolu- cjej za nagłupszego, dla ustawicznej chętki w ojow ania i dobrow olnego się na nie natrącania za napokorniejszego żołnierza poczyta, choć nim i Pan B ó g przeciwniki sw^oje ja k o kol w iek naforem niejsze, nam ędrsze i nagór- niejsze upokarza i tłu m i18.

Kapelanowi wyprawy z 1622 roku nieobojętne były sprawy dotyczące karności i m o ­ ralności w ojskow ej. Pochwalał wysiłki zm ierzające do zachow ania odpow iedniego p o ­ ziom u obyczajności w gronie swoich podopiecznych, a i sam najpewniej przyczynił się

lf’ N iew id oczn e „są zaciągi B oskie i nie za ręce, ale za serce” (ibidem, s. 174).

Por. R. Sztyber, „Banialuki” i „ambajc” , czyli o pseudoetymologicznej pochwale elearów (lisowczyków), „S tu ­ dia i M ateriały” Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Z ielonej G órze, t. 46: Filologia Polska, z. 10, red. J. B rzeziński, Z ielon a G óra 1999.

W stronę D em bolęck iego. Wokół niektórych w ątków poruszonych w tom ie... 245

do uchwalenia m ilitarnego kodeksu karnego, m ianow icie w spom nianych „artykułów elearskich”, które w inny przeciw działać niepożądanym praktykom , uskutecznianym przecież wcale pow szechnie przez ówczesnych żołnierzy. Słynęli z takiego sposobu sam ow olnego „odbierania” żołdu lisowczycy, a to ich właśnie opiewa D em bołęcki. We w spom nianym prawie uw zględniono m .in. takie oto przewinienia''': wydzierstwo, pijaństw o, świętokradztwo, bluźnierstw o, pojedynki obozow e itp.

* * *

W yzierający z Przewag portret B oga w skazuje, iż N ajw yższy był Panem zgody, zem sty i spraw iedliw ości. Kacerze winni ponieść słuszną karę za grzech herezji, p o ­ dobnie ja k i rebelizanci za podniesiony bunt. K onglom erat tych właściw ości ukazuje rozwój batalii w torm ie alegorycznej wizji, przedstaw ionej m iędzy innymi w opisie „m aści” , czyli kolorów kart do gry (Deklaracja abo objaśnienie kart kozackich). Zieleń wina (pik) ma roztaczać wizję „kwitnącej krainy” chrześcijańskiej, barwa żółta, przewidziana dla dzwonków (karo), przywołuje „obrzydliwe zdrady/Także niewstydliwe namowy i ra­ dy / Przeciw Panu Bogu, Wierze, Kościołowi / Także też i swemu cnemu Cesarzow i”, czyli grząski grunt odszczepieńców, innymi słowy — „fundam ent niepewnej fortuny” . N atom iast czerwienie (kier) ewokują „cesarskie zwycięstwa / I je m u życzliwych niesły­ chane m ęstwa” , czwarta „m aść” (trefl) obrazuje klęski buntowników, którym lepiej sm a­ kuje „żołądź miasto chleba” (Deklaracja). Słowem, B ó g słusznie dopomagał w pogrom ie niewiernych, by zapewnić grunt dla pożądanego status quo, stanowionego na fundamencie supremacji cesarstwa i katolicyzmu — jak utrzymywał Dembołęcki.

* * *

Wracający z N iem iec oddział lisow czyków na terenie Śląska miał okazję do „potka­ nia” się z chłopstw em . Rzecz jasn a, zapobiegliw y lud zamierzał przeciwdziałać spodzie­ wanej, a bardzo m ożliw ej grabieży i zbrojnie zapobiec ewentualnym burdom . Niestety, zręczny m anew r taktyczny dow ództw a elearów w m gnieniu oka rozwiał jakiekolw iek nadzieje zaim prow izow anej naprędce armii chłopskiej na choćby namiastkę sukcesu. D latego też ci ostatni, porzuciw szy —

furię, poczęli [ ...] prosić, ośw iadczając, iż oni jak o wierni C esarzow i JM i narodow i polskiem u przychylni, nie na żadną bitwę przyszli, ale tylko traktować o tym, aby w ojsko elearskie tak spokojnie szło przez ostatek Śląska, jak o świeżo było przez C zechy przeszło2".

Ibidem, s. 275-282.

246 R ad osław Sztyber

Wreszcie przyszła pora na odpow iedź podopiecznych księdza W ojciecha, będąca najpewniej kontam inacją zasłyszanych w obozie żartobliwych rozm ów :

pytała ich strona elearska, na co by działa z sobą m ieli, poniew aż je n o na traktaty przyszli, która rzecz gdy odpow iedzi słusznej nie miała, pytali icli elearowie, w głos na nich wołając, wiele fartuszków na chorągwie p o ­ zszywali, jeżeli pasporty m ieli od żon, aby im w olno z półgębkam i, jak o elearom w rócić się do domów, jeżeli pamiętali na prośby ich, to je st [m ał­ żonek] swych, aby z daleka stali, a na złych Polaczków nie nacierali, j e ­ śli i[m ] nie tęskno do dom u , jeżeli nie zapom nieli serca u [m ałżonek], pow iedając, iż je pilniej było w ziąć niż tak wiele żelaza dźwigać, a je śli go m ieli, czem u się bić nie chcieli, jeżeli sobie Izami strzelby nie zam o­ czyli, jeżeli um ieli strzelać, jeżeli ich w yprańcy kopytam i abo igłami po- nabijali, jeżeli co żelaza dom a zostawili prócz tego, co dźw igali, jeżeli tak pewne m ieli zbroje jak o orty śląskie, kto dom ów będzie bronił od ciurów, zaczym oni w polu tak stać będą, je śli m ają dobre konie do uciekania, etc.? Tysiącami takich dw orstw z nich się napolow aw szy w pięknej zgodzie elearowie poszli do sw ego stanowiska swoją drogą21.

N iem ało tu hum oru, natrząsania się z zorganizow anych w pośpiechu do boju „w ojaków ” oraczy. Śm iech to niewybredny, niewątpliwie pom ijający nie do poza­ zdroszczenia sytuację tej najbardziej upośledzonej w arstwy społecznej, dośw iadczanej w ielokrotnie przez upodlonego biedą i brutalnością w ojny żołnierza. Ale kom izm serii pytań nie ma na celu, ja k w Komedii lybałtowskiej nowej i Niepospolitym ruszeniu abo gęsiej wojnie, osw ojenie się z niechcianym uzbrojonym przybyszem i je g o obłaskaw ieniem . Z resztą taki stan rzecz nie w ydaje się dziwny, skoro to adherent kondotierów relacjo­ nuje całe zajście, na dodatek poprzez kom prom itację chłopstw a pragnie jeszcze bar­ dziej podnieść rangę apoteozow anych na różne sposoby elearów.

* * *

Bez przesady chyba m ożna pow iedzieć, iż pochylenie się nad problem em kanibali­ zm u w M oskw ie w 1611 i 1612 roku, przyniosło bardzo przygnębiający obraz żołnie­ rza, m ającego niewiele w spólnego z zachow aniem zgodnie z ludzką naturą i raczej dość pow szechnie przestrzeganą restrykcją w tym zakresie. Istniały, co prawda, okoliczności łagodzące (zwłaszcza braki aprow izacyjne), niem niej nie m iejsce tu, by analizow ać za­ gadnienie szerzej, tym bardziej znalazło gruntow ne om ów ienie w rozprawie Jerzeg o Kroczaka.

W stronę D em bołęckiego. Wokół niektórych w ątków poruszonych w tom ie... 247

W szakże warto zwrócić uwagę, iż tem at — wyjątkowo atrakcyjny ze w zględu na swój bulw ersujący charakter — zainteresow ał w spółczesnego pisarza, łączącego m i­ łość do specyfiki XVII stulecia i literatury fantasy. Jacek K om uda, bo o niego chodzi, w opow ieści Veto (zawartej w tom ie Opowieści z Dzikich Pól, Warszawa 1999) przedsta­ wił dram atyczne sceny walki o przetrwanie za wszelką cenę w stolicy Rosji. Cała zaś fabuła utw oru osnuta je st właściwie wokół kolejnych aktów ludożerstw a, jakże praw ­ dziwych w świetle przypom nianych relacji naocznych świadków ówczesnych zdarzeń. Ja k się okazuje, epoka baroku i historia tamtych czasów wciąż dysponuje ogrom nym

potencjałem i nadal inspiruje do tw órczego wysiłku. * * *

Epizodów lisow skich zapełniających dzieje Polski, ja k się okazuje, było wcale nie­ mało. I wszystkie odznaczają się wyjątkową rnalowniczością, dram atyzm em , chociaż nie tylko zw iązanym ze zgiełkiem bitewnym , ale także w szelkiego rodzaju rozbojam i i awanturnictwem . Form ację okryła dobra sława znakom itych żołnierzy — z jednej strony, z drugiej zaś osława rabusiów, gwałcicieli czy morderców. Tym fenom enem W ojciech D em bołęcki nie tylko po prostu się zainteresował, ale m ożna odnieść w ra­ żenie, iż się nim wręcz fascynował. A ponieważ ksiądz kapelan to równie barwna o so ­ bow ość naszej przeszłości, efekt je g o w ysiłków pisarskich, opiewających przewagi elearów, wydaje się co najm niej zajm ujący i godny uwagi. A z sform ułow anych w cześ­ niej dopow iedzeń wynika także, że to nieodrodny syn swojej epoki.