Akta miast wschodniej
Brandenburgii przechowywane w
Brandenburskim Archiwum
Krajowym w Poczdamie
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 2, 78-87
Radosław Gaziński
Szczecin
AKTA M IAST W SC H O DN IEJ B R A N D E N B U R G II
PRZECHOW YW ANE W B R A N D E N B U R SK IM
ARCHIW UM K RAJO W YM W POCZDAM IE
B randenburskie A rchiw um K rajow e w P oczdam ie (B randenburgi- schen L an d esh a u p tarch iv P o tsd am ) p o siad a bardzo bogate m a te ria ły dotyczące m iast leżących n a terenie B ran d e n b u rg ii.1 A k ta m iejskie zostały zgrom adzone w dużej grupie rzeczowej Rep 8 (S ta d te un d O rt- schaften), k tó rą tw orzą łącznie archiw alia 64 m ia st. W śród nich zacho wały się m a te ria ły 12 ośrodków miejskich leżących obecnie w granicach p ań stw a polskiego. Są to a k ta m ag istrató w w: C edyni (Zehden) 129 je d nostek archiw alnych, 1. 1735-1934, Gorzowie (L andsberg) 20 j.a ., 1. 1643- -1786, 1848, 1882-1944, G órzycy (G óritz) 401 j.a ., 1. (1701) 1735-1924, G ubinie (G uben) 6 dok., 13 j.a ., 1. (1539) 1671-1705,1786-1919, K ostrzy nie (K iistrin) 3 dok., 153 j.a ., 1. 1388-1929, K rośnie (C rossen) 12 dok., 6 j.a ., 1. (1380) 1694-1834, M yśliborzu (Soldin) 40 dok., 930 j.a ., 1. (1517) 1553-1935, O śnie (D rossen) 2384 j.a ., 1. (1540) 1542-1924, Rzepinie (Rep- pen) 441 j.a ., 1. 1574-1936, Sulechowie (Ziillichau) 1740 j.a ., 1. 1562-1915, Sulęcinie (Zielenzig) 14 dok., 225 j.a ., 1. 1635-1893 oraz Trzcińsku Z droju (Schónfliess) 1 dok., 886 j.a ., 1. (1373) 1500-19352.
S ta n zachow ania poszczególnych zespołów m iejskich je s t bardzo zróż nicowany, n a co wskazuje chociażby liczba przynależnych do nich jed n o stek archiw alnych. W P oczdam ie spotykam y bow iem zarów no szczątki zespołów (np. K rosno), ja k i zespoły zachow ane w znacznym procencie (np. O śno). W iększość z nich uporządkow ano kierując się zasad ą zacho w ania daw nego u k ład u kancelaryjnego. D otyczy to oczywiście a k t, które dotrw ały do d n ia dzisiejszego w stopniu um ożliw iającym odtw orzenie ich re g istratu ry . P rzy k ład em ta k uporządkow anego zespołu są A k ta m ia sta O śna (M a g istrat S ta d t D rossen).
M ateriały w ytw orzone przez w ładze m iejskie zo stały podzielone n a dwie duże części: tzw . S tarszą R e g istratu rę (A ltere R eg istra tu r), liczącą łącznie 1534 j.a ., 1. (1540) 1542-1869 oraz M łodszą R e g istra tu rę (Jü n g ere R eg istratu r), w której znalazło się 853 j.a ., 1.1567-1924. O bie re g istra tu ry dzielą się n a gru p y rzeczowe, a te z kolei n a podgrupy.
S tarszą R e g istra tu rę tworzy 6 grup rzeczowych: S tan m ia sta i jego ad m in istracja (Z u stan d der S ta d t un d deren V erw altung) 1291 j.a ., 1. (1540) 1542-1869, U praw nienia panujących (L andesherrliche R egalien) 64 j.a ., 1. 1688-1844, Spraw y zwierzchności (L andesherrliche u n d H oheits S.) 28 j.a ., 1. 1588-1649, Spraw y sądow o-krym inalno-finansow e i śledcze (Justiz- K rim inal- Fiskalische un d In g u isito riats S.) 30 j.a ., 1. 1542-1845, Sprawy wojskowe (M ilitaria) 102 j.a ., 1. 1596-1844 oraz Spraw y general nego n adzoru policyjnego (G enerallandespolizei S.) 19 j .a ., 1. 1632-1839. W Starszej R e g istratu rze najb ard ziej interesujące a k ta , z p u n k tu w idzenia dziejów O śna, z n a jd u ją się w pierwszej grupie rzeczowej. Jest o n a podzielona n a 15 pod g ru p , a m ianowicie: S tan m ia sta (Zu stan d der S ta d t) 148 j.a ., 1. 1592-1853, Spraw y rad y i kam ery m iej skiej (R ath äu slich e u n d K äm m erei S.) 206 j.a ., 1. 1595-1848, A dm ini stracja i dzierżaw y dóbr kam ery (A d m in istra tio n u n d V erpachtung der K äm m ereigüter) 145 j.a ., 1. 1614-1845, Spraw y lasów, m yślistw a, granic i torfu (Forst- Ja g d - Grenz- und T o rf S.) 62 j.a ., 1. 1603-1843, O rg an i zacja budow nictw a (E inrichtung des Bauwesens) 49 j.a ., 1. 1665-1847, O rganizacja i a d m in istracja policji (E in rich tu n g u n d V erw altung des Polizeiwesens) 103 j. a., 1. 1662-1849, Spraw y handlow e (K om m erzien- und H andels S.) 87 j.a ., 1. 1678-1823, R zem iosło i cechy (H andw erks und Innungs S.) 90 j.a ., 1. 1651-1851, Przem ysł (G ew erbe S.) 20 j.a ., 1. 1699-1810, F abryki i m an u fak tu ry (Fabriken u n d M a n u fak tu ren ) 47 j.a ., 1.1667-1806, D robny handel (W arenhandel) 16 j.a ., 1.1673-1839, B row ar nictwo, gorzelnictw o i karczm y (B rau- und B ranntw ein S., K rugverlag) 74 j.a ., 1. (1540) 1542-1869, Żydzi (Ju d en S.) 29 j.a ., 1.1701-1845, Spraw y duchow ieństw a, kościelne i szkolne oraz fundacje i opieka n ad ubogim i (Geistliche- Kirchen- Schul- F undations- A rm enverpflegungs S.) 213 j.a ., 1. 1600-1848, a także powiatowe, m iejskie i prow incjonalne sejm iki oraz sprawy posłów i radnych, (Kreis- K om m unal- u n d P ro v in ziallan d tag s- S., H erren un d A bgeordnetenhaus S.) 2 j.a ., 1. 1805-1849.
M łodszą re g istra tu rę (Jüngere R eg istratu r) podzielono n a 7 zw ar tych grup rzeczowych, dotyczących spraw w ew nętrznych m ia sta , oraz w ydzieloną ósm ą, m ów iącą o w yborach do sam o rząd u m iejskiego. Są
80
R adosław G aziński
to: D aniny i p o d a tk i (A bgaben und S teuer S.) 314 j.a ., 1. 1610-1913, Spraw y kościelne i szkolne (K irchen und Schul S.) 92 j .a ., 1. 1597-1910, Spraw y kolonistów (K olonisten S.) 2 j.a ., 1. 1715-1888, U rzędnicy ko m u n aln i (K om m unalbeam te) 146 j.a ., 1. 1567-1910, Spraw y wojskowe (M ilitaria) 55 j.a ., 1. 1601-1917, Spraw y m łynów (M ühlen S.) 11 j.a ., 1. 1659-1888, N adzór policyjny (Polizei S.) 139 j.a ., 1. 1664-1917, wreszcie W ybory sam orządu m iejskiego (S tad tv ero rd n ete) 94 j.a ., 1. 1808-1924.
Jed n o stk i archiw alne z zespołów szczątkowych połączono, kierując się daw nym i sy g n a tu ra m i oraz analizą treści, w niew ielkie grupy rze czowe. P rzy k ład em takiego p ostępow ania może być sposób uporządko w ania szczątków m a g istra tu K rosno. 12 dokum entów z la t 1380-1657 ułożono w kolejności chronologicznej, a 6 zachow anych jed n o stek po dzielono n a 5 grup rzeczowych: Szpitale (H ospital S.) 2 j.a ., 1. (1380) 1694-1729, 1800-1812, Spraw y targow e (M ark t S.) 1 j.a ., 1. 1725-1765, Spraw y finansowe (K assen S.) 1 j.a ., 1. 1703-1791, Spraw y budow lane (B au S.) 1 j.a ., 1834 r., D rew no (Holz S.) 1 j.a ., b.d.
A k ta w szystkich m ag istrató w p o sia d a ją inw entarze książkowe oraz są w znacznej części zm ikrofilm ow ane, co oczywiście znacznie u ła tw ia ich w ykorzystanie.
W p rzypadku ośrodków posiadających osobne zbiory dokum entów pergam inow ych bądź papierow ych, k tó ry m i w naszym przy p ad k u są: G u b in , K ostrzyn, K rosno, M yślibórz, Sulęcin, oraz Trzcińsko Z d ró j,3 ar chiwiści niem ieccy dokonali dodatkow ej inw entaryzacji w spom nianych dyplom ów . Jednocześnie sporządzili ich regesty w edług schem atu: d a ta i m iejsce w ydania, d a ta c ja łacińska, regest d o k u m en tu , lista świadków, podpisy i pieczęcie, rodzaj m a te ria łu , w ym iary, sta n zachow ania oraz zapiski dorsalne (p ism a n a odw rotnej stronie d o k u m en tu - R ed). Tak opracow ane dyplom y tw orzą osobne inw entarze (np. M yślibórz) zaopa trzone w indeksy osobowe i rzeczowe.
Z aw artość treściow a a k t m agistrackich, ze względu n a różny sta n za chow ania poszczególnych zespołów, je s t bardzo n ie je d n o lita .4 Nie ulega je d n a k wątpliw ości, iż p o b y t w Poczdam ie je s t niezbędny przy prow a
dzeniu b a d ań n ad dziejam i w schodniobrandenburskich m iast. W iększość interesujących nas a k t pochodzi z X V III-X IX w. Ich treść m ożna najogól niej podzielić n a spraw y dotyczące: ad m in istracji i finansów m iejskich, sądow nictw a, g ospodarki, in fra stru k tu ry , m ieszkańców, szkolnictw a, ży cia religijnego, zdrow ia i opieki nad ubogim i wreszcie spraw wojskowych. Pierw sza z w ym ienionych grup treściowych dotyczy ad m in istracji
i finansów m iejskich. W sk ład jej wchodzą przyw ileje m iejskie (G ubin, Ośno, M yślibórz 1. 1280-1649, 1749-1835), w iadom ości o urzędzie burm i strza oraz o w yborach n a w spom niany urząd (G órzyca, M yślibórz 1. 1701,
1764-1911). M ateriały n aśw ietlają także działalność rady m iejskiej, jej organizację i sposób d o bierania nowych członków (O śno, M yślibórz, Su lechów, Trzcińsko Zdrój 1. 1540-1565, 1596-1919). Zachowały się również dokum enty kom isji działających n a terenie poszczególnych m iast (Ośno, M yślibórz, Sulechów, Gorzów, Rzepin 1. 1804-1929), wreszcie inform a cje o w yborach do sejmików pow iatow ych i prow incjonalnych. O sobną p o d g ru p ą są a k ta kam ery m iejskiej, jej rachunki i długi (O śno, Myśli bórz, K rosno, R zepin, Sulęcin, Sulechów 1. 1572-1883). Do d n ia dzisiej szego p rzetrw ały także spisy urzędników m iejskich, ich a k ta personalne oraz zatw ierdzenia na różne urzędy i funkcje (Ośno, M yślibórz, Sule chów, K ostrzyn 1. 1553-1723, 1809-1935). B ardzo ważne są w iadom ości o funkcjonow aniu ad m in istracji m iejskiej. P o zo stały s ta tu ty i zarządze nia w ydaw ane przez radę miejską, jej p ro tokoły i korespondencja (G ubin, M yślibórz, Sulechów, O śno, Trzcińsko Zdrój 1. (1373) 1539-1861). Zacho wały się również m a te ria ły działalności kam ery m iejskiej. O b ejm u ją one zarówno rachunki m iast, przychody i rozchody, rewizje kasy m iejskiej, listy podatników według zam ożności, ja k i zarządzenia w ładz finanso wych w spraw ach podatków od spożycia (ty to n iu , w ina, piw a i u b o ju zwierząt itp ) oraz o p ła t i danin (G ubin, O śno, K ostrzyn, M yślibórz, Su lechów, G órzyca, Gorzów, Rzepin i Sulęcin 1. 1556-1944). D o grupy tej m ożna zaliczyć jeszcze zarządzenia policyjne regulujące problem y we w nętrzne m iast, a mianowicie: ceny żywności, porządki n a ulicach i dro gach dojazdow ych, kontrolę nad m iaram i i w agam i używ anym i w handlu, spraw dzanie jakości w yrobów rzem ieślniczych, spraw dzanie m onet będą cych w obiegu, cenzurę oraz włóczęgostwo (O śno, M yślibórz, Sulechów 1. 1570-1859).
K olejna g ru p a m ateriałów archiw alnych to a k ta sądowe. Do d n ia dzi siejszego zachow ały się księgi sądów m iejskich oraz m a te ria ły o organi zacji sądow nictw a w m iastach, wreszcie kom petencjach poszczególnych sądów (Sulechów, Trzcińsko Zdrój 1. 1373, 1499, *1509, 1571, 1668-1861). W znacznej liczbie przetrw ały a k ta procesowe, k tó re między innym i dotyczą: długów , zaległych podatków , sporów o spadki, kradzieży, po działu nieruchom ości itp . (Ośno, M yślibórz, Sulechów, K ostrzyn, Rzepin 1. 1412-1818).
82
R ad osław G aziński
sp o d a rk i m iejskiej. Zaliczyć do nich m o żn a nie tylko rozwój m a n u fa k tu r, p rzem y słu , rz e m io sła czy wreszcie h an d lu , ale tak ż e rolnictw a oraz le śnictw a. B o g ate archiw alia o p odstaw ach ekonom icznych interesujących nas m ia st m o ż n a podzielić n a trz y po d g ru p y : rolnictw o i leśnictw o, rze m iosło i p rze m y sł oraz h andel. T rzeb a tu w yraźnie podkreślić, iż ośrodki wschodniej B ra n d e n b u rg ii n ależały (być m oże p o z a sam y m G orzow em ) do sła b o rozw iniętych, s tą d też znaczny był u d z ia ł w ich gospodarce rolnictw a i leśnictw a.
Nic więc dziw nego, że do d n ia dzisiejszego w a k ta c h m agistrackich p rz e trw a ły in fo rm acje o wielkości i p o m iarach m a ją tk ó w ziem skich po szczególnych m ia s t, dzierżaw ach niektórych pól, k o n tra k ta c h dzierżaw nych oraz o p ła ta c h z nich w ynikających (O śno, M yślibórz, Sulechów, G orzów , G órzyca, K o strzy n , R zepin, Trzcińsko Z d ró j, C edynia i Sulęcin, 1. 1611-1914). D u żą p o d g ru p ę stan o w ią m a te ria ły o: w ytyczaniu granic m iędzy parcelam i, sp o ra c h granicznych, regulacjach w łasności chłopskiej wreszcie skargach ludności wiejskiej (O śno, M yślibórz, K ostrzyn, R zepin, Sulęcin, Trzcińsko Z d ró j i C edynia, 1. 1500, 1603-1914). Niezwykle ważne są a k ta dotyczące u trz y m a n ia i rozbudow y in fra s tru k tu ry w folwarkach i wsiach należących d o m iast. O b ejm u ją one m iędzy innym i problem y budow y dróg, m ostów , grobli, m łynów , konserw acji i rozbudow y zab u dow ań w iejskich, u trz y m a n ia i z a k ła d a n ia rowów m elioracyjnych (O śno, M yślibórz, R zepin, T rzcińsko Z drój, Sulęcin, 1. 1565, 1665-1919). Intere su jące są wreszcie inw entarze m iejskich folwarków, p roblem y zarządzania n im i, zakupy now ych gruntów oraz osadzanie n a nich kolonistów z ze w n ątrz (O śno, M yślibórz, Sulechów 1. 1704-1850). Zachow ały się wreszcie inform acje o klęskach naw iedzających w łasność m iejską: pożarach, powo dziach, pom o rach b y d ła , n ieu ro d zajach bądź s tra ta c h wojennych.
O sobne m a te ria ły dotyczą lasów m iejskich. Z aw ierają one m iędzy in n y m i w iadom ości o obszarach i granicach lasów należących do poszcze gólnych m iast, ich dzierżaw ach i eksploatacji, tak sach leśnych, pozysku d rew n a wreszcie k o n tra k ta c h n a jeg o sprzedaż (O śno, M yślibórz, Sule chów, K rosno, R zepin, Trzcińsko Z drój, 1. 1574-1889). W iele jed n o stek archiw alnych w iąże się z szeroko p o ję ty m nadzorem n ad lasam i oraz pie lęgnacją drzew . W y m ie n ia ją one urzędników leśnych, zakresy ich obo wiązków, d o ty czą rem ontów leśniczówek, a także porządków w lasach, znakow ania i sad zen ia drzew, wreszcie zabezpieczeń przeciwko pożarom oraz w ypadków w lasach (O śno, M yślibórz, T rzcińsko Zdrój 1. 1735- -1852). Sporo inform acji m ożna również znaleźć o m yślistw ie,
dzierżą-wach i k o n trak tach łowieckich, dochodach z łow iectw a oraz walce z k łu sownictwem (O śno, M yślibórz, Sulechów, R zepin, 1. 1738-1875).
D uża g ru p a a k t zw iązana je s t z rzem iosłem i przem ysłem w m iastach wschodniej B randenburgii. Zachow ały się przyw ileje cechowe, m a te ria ły mówiące o organizacji i życiu w ew nętrznym w poszczególnych cechach, inform acje o wędrówkach uczniów oraz egzam inach m istrzow skich. Do tyczy to m iędzy innym i organizacji: brow arników , piekarzy, rzeźników , gorzelników, cieśli, pończoszników , garbarzy, sukienników , rybaków i ap tekarzy (O śno, M yślibórz, Sulechów, G órzyca, G ubin, Gorzów, Sulęcin, Cedynia, R zepin, Trzcińsko Z drój, 1. 1562-1935). Znaczna liczba je d nostek archiw alnych w spom ina o rozw oju przem ysłu m anufakturow ego. Mamy więc w iadom ości o m ły n ach , g arb arn iach , papierniach, d ru k ar niach, cegielniach, farb iarn iach , m an u fak tu rach sukienniczych i m agazy nach wełny (O śno, M yślibórz, Sulechów, G órzyca, K ostrzyn, Trzcińsko Zdrój, 1. 1667-1914). O sobno p o trak to w an o hodowlę jedw abników , w ydo bycie torfu, czy też w arzelnictw o soli (G ubin, O śno, Sulechów, K ostrzyn, Trzcińsko Z drój, 1. 1560-1561, 1738-1880).
Isto tn ą częścią gospodarek m iast w schodniobrandenburskich był h a n del. W a k tach m agistratów przechow yw anych w Poczdam ie z n a jd u ją się m ateriały dotyczące zarów no w ym iany lokalnej, ja k i h an d lu o dalszym zasięgu. Zachow ały się ta b ele cen żywności, w iadom ości o codziennym h andlu p ro d u k ta m i spożyw czym i oraz cotygodniow ych i corocznych ja r m arkach (K rosno, Ośno, M yślibórz, G órzyca, K ostrzyn, R zepin, C edy nia, Trzcińsko Z drój, 1. 1704-1914). Szczególnie dużo jed n o stek archiw al nych w spom ina o h andlu zbożem , jeg o cenach, rachunkach za d o sta r czone ziarno, d e p u ta ta c h zbożowych, zakazach przyw ozu zboża z Polski oraz kom panii handlującej ziarnem n a O drze i Elbie (Ośno, M yślibórz, Sulechów, 1.1678-1824). P ozostały także a k ta o obrocie innym i tow aram i: tytoniem , solą (w ty m z Polską), w ełną, suknem , p łó tn em , przędzą, sie m ieniem lnianym , bydłem , w inem (głów nie zielonogórskim ), drew nem , piwem oraz rybam i (K rosno, G u b in , Ośno, M yślibórz, Sulechów, 1. 1678- -1823, 1832-1833). B ardzo liczne są m a te ria ły staty sty czn e, w których określano zarów no wielkości obrotów , ja k i ceny poszczególnych tow arów (Ośno, M yślibórz, Sulechów, 1. 1750-1834). O sobna p o d g ru p a dotyczy problem ów tra n sp o rtu tow arów n a bliższe lub dalsze trasy, n a p rzy k ład na Śląsk (Ośno, M yślibórz, K rosno, 1. 1673-1839).
Zachow ała się także g ru p a a k t mówiących o in fra stru k tu rze intere sujących nas m ia st. W jej sk ład wchodzą m a te ria ły inform ujące o re
84
R adosław G aziński
m ontach starych i budow ie nowych domów m ieszkalnych oraz b u d y n ków kom unalnych: ratuszy, wag m iejskich it p ., wreszcie zagospodarow y w aniu piwnic w m iastach (Sulechów, K rosno, R zepin, Trzcińsko Z drój, Sulęcin, G ubin, K ostrzyn, O śno, M yślibórz, 1. 1641, 1665-1915). Inne a k ta dotyczą konserw acji klasztorów , domów zakonnych, a także m urów m iejskich - czasam i ich rozbiórek - (G ubin, Sulechów, 1. 1468, 1542, 1780-1915). W iele jed n o stek archiw alnych w spom ina o budow ie kanali zacji, wodociągów, gazociągów , elektryfikacji oraz przebudow ie chodni ków i naw ierzchni ulic (G ubin, O śno, Sulechów, R zepin, Sulęcin, 1. 1740- -1942). Zachowały się też zezw olenia budow lane oraz protokoły kom isji budow lanych (O śno, Sulechów, G órzyca, 1. 1760-1924). Są wreszcie m a te ria ły o budow ie m ostów , linii kolejowych i dworców (Sulechów, R zepin, Sulęcin, 1. 1843-1903).
N a kolejną gru p ę tem a ty c z n ą sk ła d a ją się problem y ludności m iej skiej. W archiw um poczdam skim przechow uje się m iędzy innym i wy kazy osób p o siadających praw a m iejskie, tab e le świeżo aw ansowanych do sta n u m ieszczańskiego, księgi kupieckie, te sta m e n ty wreszcie spisy ca łej ludności m iast (G u b in , O śno, M yślibórz, Sulechów, G órzyca, T rzciń sko Zdrój, 1. 1615-1871). O sobnego p o tra k to w a n ia w y m ag ają archiw a lia dotyczące zarów no stałej em igracji mieszkańców interesujących nas ośrodków , ja k i czasowego ich p o b y tu za g ran icą oraz napływ u koloni stów z zew nątrz (O śno, Sulechów, M yślibórz, Gorzów , Rzepin, 1. 1643, 1712-1793, 1804, 1817, 1823-1911). Interesujące są także m ateriały d oty czące tow arzystw i organizacji działający ch n a terenie poszczególnych m iast, n a p rzykład tow arzystw przeciw pożarow ych, gildii strzeleckich itp . (Ośno, M yślibórz, Sulechów, Trzcińsko Z drój, C edynia, Sulęcin, 1. 1706-1910).Stosunkow o dużo a k t zachow ało się o ludności żydowskiej, żyjącej w m iastach wschodniej B randenburgii. W śród w spom nianych do kum entów p rzew ażają praw a i przyw ileje n adaw ane Żydom przez królów pruskich, spisy członków gm in żydowskich, w ybory do w ładz gm innych, n apływ Żydów z zew nątrz oraz ich stosunek do p a ń stw a pruskiego (O śno, M yślibórz, G órzyca, Trzcińsko Zdrój Sulęcin, R zepin, 1. 1710-1891).
K olejna g ru p a rzeczowa to archiw alia dotyczące kościoła, szkolnic tw a, zdrow ia i opieki n ad ubogim i. Do naszych czasów dotrw ały m iędzy innym i wiadomości o zgrom adzeniach zakonnych i klasztorach położo nych n a terenie m ia st, kościołach m iejskich, n au czan iu religii, cerem o niach ślubnych, chrzcinach i pogrzebach (G órzyca, G ubin, Ośno, My ślibórz, Sulechów, K ostrzyn, R zepin, Trzcińsko Z drój, Sulęcin, 1. 1468,
1542, 1611-1912). W iele jed n o stek archiw alnych ukazuje n a m stronę eko nom iczną kościoła, w spom inając o rem o n tac h i budow ie kościołów, kosz tach ich u trzy m an ia, spraw ach finansow ych duchow ieństw a, dzierżawach dóbr kościelnych oraz uposażeniu poszczególnych św iątyń (O śno, M yśli bórz, Sulechów, K ostrzyn, Rzepin, T rzcińsko Z drój, Sulęcin; G órzyca, 1. 1597-1912).
Szkolnictwo je s t reprezentow ane przez m a te ria ły mówiące o rem on tach i budow ie szkół oraz zak ład an iu nowych szkół elem entarnych (Ośno, M yślibórz, Sulechów, G órzyca, K ostrzyn, R zepin, Trzcińsko Zdrój, Ce dynia, Sulęcin, 1. 1622-1910). W iele z nich dotyczy spraw nauczycieli, ich zatru d n ian ia, uposażenia, m ieszkań, a p o n a d to w yborów rektorów szkół miejskich, reform szkolnych, system u przy zn aw an ia stypendiów , wreszcie sem inarium nauczycielskiego (O śno, M yślibórz, Sulechów, 1. 1667, 1771- -1898). Zachow ały się również a k ta p ersonalne nauczycieli szkół m iej skich (O śno, M yślibórz, Sulechów, 1. 1820-1931). W m iastach wschodniej B randenburgii prow adzono rozległą działalność ch a ry taty w n ą. Pozostało po niej sporo interesujących m ateriałów , k tó re dotyczą n a p rzykład szpi tali m iejskich, sposobów finansow ania ich działalności, rem ontów b u d y n ków szpitalnych, ad m in istra cji oraz d ó b r ziem skich należących do po szczególnych szp itali wreszcie sam ej opieki n a d chorym i (K rosno, Ośno, M yślibórz, Sulechów, K ostrzyn, T rzcińsko Z drój, Sulęcin, 1. 1380, 1596, 1600-1912). Sporo a k t zw iązanych je s t z istn ien iem w interesujących nas ośrodkach fundacji dobroczynnych, dom ów siero t i ubogich. Spraw y bied nych to przede w szystkim o rganizacja pom ocy finansowej, zakupy żyw ności oraz w sparcie pieniężne w ybranych rodzin (O śno, M yślibórz, Sule chów, K ostrzyn, Trzcińsko Z drój, 1. 1681-1898). Do d n ia dzisiejszego po zostało sporo a k t personalnych osób, k tó ry m udzielono w sparcia (O śno, Sulechów, M yślibórz, 1. 1764-1779, 1820-1856). Interesujące są archiw a lia po kom isjach san itarn y ch , zarządzenia przeciw ko cholerze oraz innym epidem iom , wreszcie inform acje o walce z p la g ą wścieklizny (M yślibórz, Sulechów, R zepin, 1. 1610, 1734-1911).
O s ta tn ią dużą g ru p ą rzeczową są spraw y wojskowe. Z nalazły się tu przede w szystkim m a te ria ły mówiące o kosztach, ja k ie ponosiły wschod- niobrandenburskie m ia sta w w yniku obciążeń n a rzecz w ojska oraz s a mych wojen. Stosunkowo niewiele jed n o stek pochodzi z czasów elektor- skich. D otyczą one głównie żywności i k w ater d la w ojska (O śno, M yśli bórz, 1. 1596-1683). N ato m iast bardzo d u ża g ru p a a k t wiąże się z okre sem w ojny 7-letniej. Są to głównie archiw alia mówiące o kosztach
po-86
R adosław G aziński
b y tu w m iastach wojsk rosyjskich i austriackich, w yrządzonych przez nie szkodach, narzuconych k ontrybucjach i p o d atk a ch oraz skonfiskowanej żywności (K o strzy n , O śno, M yślibórz, Sulechów, Sulęcin, 1. 1757-1762). Znaczna część m ateriałó w dotyczy okresu napoleońskiego. Z n a jd u ją się tu w iadom ości o garnizonach francuskich, kosztach ich u trzy m an ia, prze m arszach wojsk francuskich, kontrybucjach i z a k ła d an iu lazaretów (K o strzyn, Ośno, M yślibórz, Sulechów, Trzcińsko Z drój, Sulęcin, C edynia, G órzyca, 1. 1806-1814). Zachow ały się także inform acje o regulacjach długów po w ojnach napoleońskich, napraw ach zniszczonych budynków , a także odszkodow aniach wojennych (Ośno, M yślibórz, Sulechów, Rze pin, G órzyca, Trzcińsko Z drój, Sulęcin, C edynia, 1. 1808-1852). Interesu ją ce są dokum enty o jeńcach, najpierw rosyjskich, a p o tem francuskich, tw orzeniu przez m ieszczan kom panii obrony tery to rialn ej (Ośno, My ślibórz, Sulechów, Trzcińsko Z drój, 1. 1813-1815). Stosunkow o niewiele m ateriałów dotyczy garnizonów po w ojnach napoleońskich. P rzew ażają w nich archw alia m ów iące o w ytyczaniu nowych placów ćwiczeń i p a rad , kw aterach, budow ie m agazynów prochow ych, kasynach, wreszcie o m obi lizacjach obrony krajow ej (O śno, M yślibórz, Sulechów, G órzyca, Rzepin, Trzcińsko Z drój, C edynia, Sulęcin, 1. 1821-1828, 1843-1935).
Oczywiście, powyższe om ówienie zaw artości treściowej a k t m agistrac kich z obszaru w schodniej B randenburgii przechow yw anych w B randen burskim A rchiw um K rajow ym w Poczdam ie nie wyczerpuje rozległych problem ów w ystępujących we w spom nianych m a te ria ła ch . Zarysow ano właściwie je d y n ie głów ne grupy tem atyczne. B a d a jąc problem y wschod- n io b ran d en b u rsk ich m iast nie m ożna ograniczyć się tylko do sam ych m a gistratów . W iele m a teriałó w dotyczących interesujących nas ośrodków zn ajd u je się w przechow yw anej również w Poczdam ie Nowomarchijskiej Kom orze W ojenno-Skarbow ej. W y m ag a o n a je d n a k ze względu n a swą w artość oraz w ielkość osobnego om ówienia.
Przypisy
1. Niniejszy a rty k u ł je s t w ynikiem p o b y tu a u to ra w B randenburskim A rchiw um K rajo w y m w Poczdam ie w listopadzie 1993 r. Porów naj także: Ü b ersich t ü b er die B estände des B randenburgischen L an d e sh a u p ta rch iv s P o tsd a m , t. 1, W eim ar 1964.
2. A k ta m ia st w schodniej B randenburgii uległy rozproszeniu po d ko niec II w ojny św iatow ej. Część m ateriałó w z o sta ła wówczas
znisz-czona. P o z a P o czd am em archiw alia wyżej w ym ienionych m a g istra tów z n a jd u ją się w A rchiw um P aństw ow ym w Szczecinie: A k ta m ia sta M yśliborza 368 j.a ., 1. 1733-1936 i A k ta m ia sta Trzcińska Z d ro ju 1608 j.a ., 1. 1712-1943 oraz w oddziale szczecińskiego archi w um w G orzowie Wlk:p. a k ta m iast: G orzow a 14755 j.a ., 1. 1316- -1945, K o strzy n a 1 j.a . 1. 1696-1703, D rezdenka 2355 j.a . 1. 1720- -1935, F ra n k fu rtu 144 j.a . 1.1849-1943, Strzelec K raj. 7 j.a . 1.1730- -1804. i O śna Lub. 575 j.a . 1. 1652-1943.
3. G u b in 6 dok., 1. 1437-1675, K ostrzy n 3 dok., 1. 1548-1643, K ro sno 12 dok., 1. 1380-1657, M yślibórz 40 dok., 1. (1281) 1317-1834, Sulęcin 14 dok., 1. 1631-1734, T rzcińsko Zdrój 1 dok., 1398 r. 4. P rzy om aw ianiu zaw artości treściow ej a k t m agistrackich głów ny
nacisk położono n a m a te ria ły najw ażniejsze d la dziejów poszcze gólnych ośrodków .
