Regionalne porozumienia handlowe w Europie a liberalizacja handlu międzynarodowego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Ekonomia. 869 Kraków 2011. Bożena Pera. Katedra Handlu Zagranicznego. Regionalne porozumienia handlowe w Europie a liberalizacja handlu międzynarodowego 1. Wprowadzenie Od ponad 50 lat na kontynencie europejskim postępują procesy integracyjne. Zawierane są nie tylko nowe regionalne porozumienia handlowe, ale też pogłębia się integracja w ramach istniejących porozumień czy ich rozszerzanie o nowe państwa członkowskie. Ostatnia dekada XX w., a przede wszystkim druga jej połowa, charakteryzowała się wzrostem liczby podejmowanych integracyjnych inicjatyw regionalnych i międzyregionalnych. Przyczyn można doszukiwać się w globalizacji i powstaniu Światowej Organizacji Handlu (WTO). Nie bez znaczenia były również zmiany w układzie sił politycznych na kontynencie europejskim. Celem artykułu jest przedstawienie regionalnych porozumień handlowych na kontynencie europejskim oraz próba określenia ich wpływu na liberalizację handlu międzynarodowego.. 2. Pojęcie regionalnych ugrupowań handlowych i uwarunkowania prawne ich tworzenia Tworzenie regionalnych ugrupowań handlowych jest zjawiskiem częstym we współczesnej gospodarce światowej. Jest ono najczęściej efektem regionalizmu, czyli procesu łączenia potencjałów gospodarczych co najmniej dwóch państw.

(2) 62. Bożena Pera. w całość, w celu czerpania korzyści ze zwiększenia intensywności współpracy gospodarczej [Czarny, Menkes i Śledziewska 2009, s. 120]. W handlu międzynarodowym regionalne porozumienia handlowe są instrumentem realizacji określonej polityki handlowej, zmierzającej do liberalizacji barier handlowych między państwami niekoniecznie stanowiącymi zwarty region pod względem geograficznym [Winters 1999, s. 8]. Porozumienia te przewidują utworzenie strefy wolnego handlu lub unii celnych pomiędzy przystępującymi do nich państwami. Strefa wolnego handlu jest najprostszą formą dążenia do realizacji koncepcji wolnego handlu. Utworzenie takiej strefy prowadzi do całkowitej likwidacji wszelkich ograniczeń w wymianie handlowej pomiędzy tworzącymi ją krajami. Jak stwierdza J. Misala: „(…) powstaje obszar suboptymalny w stosunku do całkowitej liberalizacji handlu na świecie, przy czym każdy z krajów członkowskich owego suboptymalnego obszaru zachowuje prawo prowadzenia autonomicznej polityki handlowej wobec krajów trzecich” [Misala 2005, s. 451]. W przypadku unii celnej kraje członkowskie nie tylko liberalizują wzajemne obroty handlowe, ale również prowadzą wspólną politykę handlową w stosunku do krajów trzecich. Obok strefy wolnego handlu jest ona drugą formą pozwalającą na realizację idei wolnego handlu w gospodarce światowej. Realizacja obu form prowadzących do liberalizacji obrotów handlowych prowadzi do ujawnienia się efektu kreacji i efektu przesunięcia handlu. Pozwala to na łatwiejszy dostęp do rynku towarów produkowanych przez kraje członkowskie, obniżając ich cenę co najmniej o wielkość zniesionego cła. Równocześnie utrudniony jest dostęp do rynku towarów spoza ugrupowania, często sytuacja taka prowadzi nawet do dyskryminacji wymiany handlowej z krajami trzecimi. Unia celna i strefa wolnego handlu przyczyniają się do zwiększenia skali produkcji, obniżenia kosztów jednostkowych i wzrostu korzyści z wymiany1. Regionalne porozumienia handlowe są również oceniane pozytywnie w kontekście zachodzących procesów globalizacji. Stanowią one jej kontynuację na ograniczonym geograficznie terytorium [Gospodarka… 2009, s. 35]. Z drugiej strony porozumienia o integracji regionalnej stanowią zarówno wyzwanie, jak i szansę dla współczesnego systemu handlu międzynarodowego. Porozumienia te mogą być tym mniej problematyczne dla krajów trzecich, im większe sukcesy odniesie WTO w obniżaniu barier handlowych na drodze wielostronnych negocjacji handlowych [Hoekman i Kostecki 2002, s. 339–340]. Regionalne porozumienia handlowe stanowią wyjątek od zasady niedyskryminacji obowiązującej państwa członkowskie Światowej Organizacji Handlu, a wyrażonej tzw. klauzulą największego uprzywilejowania (most favoured nation 1 Strefa wolnego handlu i unia celna są najprostszymi formami międzynarodowej integracji gospodarczej koncentrującymi się na liberalizacji handlu. Pozostałe instytucjonalne formy integracji wykraczają poza liberalizację handlu [Balassa 1962, s. 1–5; Bożyk 2004a, s. 52 i nast.; Bożyk i Misala 2003, s. 38; Latoszek 2007, s. 31]..

(3) Regionalne porozumienia handlowe…. 63. – MFN). Zgodnie z warunkami MFN podmioty nie mogą dyskryminować partnerów handlowych i przyznając w handlu przywileje jednemu z nich, przenoszą je automatycznie na pozostałych członków organizacji. Strefy wolnego handlu i unie celne stanowią więc odstępstwo od zasad ogólnych WTO na podstawie art. XXIV GATT, Porozumienia w sprawie interpretacji, art. XXIV GATT [1994], Klauzuli zezwalającej i art. V GATS. Art. XXIV GATT reguluje kwestie tworzenia stref wolnego handlu i unii celnych w zakresie wymiany towarowej2, zaś art. V GATS3 odnosi się do uregulowania zasad porozumień regionalnych w sferze usług. Klauzula zezwalająca, wprowadzona w 1979 r., umożliwia państwom wysoko rozwiniętym zawieranie porozumień regionalnych i przyznawanie preferencji w handlu z krajami rozwijającymi się czy też najsłabiej rozwiniętymi pod względem gospodarczym4. Zawieranie porozumień opartych na przedstawionych powyżej zasadach przyczynia się do liberalizacji handlu międzynarodowego.. 3. Istota liberalizacji handlu międzynarodowego Liberalizacja handlu międzynarodowego pojawia się już na etapie najprostszych form integracji gospodarczej (strefy wolnego handlu i unii celnej)5. Jest ona sposobem realizowania koncepcji polityki handlowej. Polityka wolnego handlu, bo z nią najbardziej jest związane pojęcie liberalizacji handlu, polega na dążeniu państwa do utrzymania lub przywrócenia stanu pełnego otwarcia gospodarki krajowej na wymianę handlową z zagranicą [Bijak-Kaszuba 2003, s. 11]. Koncepcja ta oznacza więc brak jakichkolwiek instrumentów bezpośrednio wpływających na stosunki handlowe z zagranicą. Stosowanie środków restrykcyjnych 2 Art. XXIV GATT, z którego wynika, że strefy wolnego handlu i unie celne całkowicie eliminują cła i bariery pozacelne w handlu między krajami członkowskimi dla towarów pochodzących z krajów członkowskich. Ponadto kraje objęte preferencyjnymi porozumieniami handlowymi nie powinny stosować wobec krajów trzecich instrumentów polityki handlowej na wyższym poziomie niż ten, który obowiązywał przed wejściem w życie porozumienia. W przypadku pogorszenia warunków dostępu do rynku kraje trzecie mają prawo do rekompensaty [GATT 1994].. 3 Z art. V GATS wynika natomiast, że porozumienia te mają mieć znaczny zakres sektorowy. Ponadto nie istniały lub zostały całkowicie wyeliminowane jakiekolwiek środki dyskryminacyjne lub też zakaz wprowadzenia nowych środków (http://www.wto.org).. W tym przypadku kraje wysoko rozwinięte udzielają jednostronnych preferencji i wymagane jest uzyskanie zgody członków WTO w ramach tzw. waiverów, czyli zwolnień z przestrzegania zasad generalnych. 4. Preferencyjne porozumienia handlowe są również traktowane, zgodnie z zasadami WTO, jako wyjątek od zasady niedyskryminacji w handlu międzynarodowym. Celem ich ma jednak być doprowadzenie do utworzenia w przyszłości strefy wolnego handlu. Ponadto kraje wchodzące w skład takiego porozumienia nie powinny stosować wobec krajów trzecich wyższych barier handlowych niż przed powołaniem porozumienia. 5.

(4) 64. Bożena Pera. jest zaś zastąpione polityką negocjacji, przez którą reguluje się zakres dostępu do rynku [Miklaszewski 2005, s. 36]. Zgodnie z teorią wolnego handlu rola państwa powinna być ograniczona do tworzenia prawa, dbałości o jego przestrzeganie przez podmioty działające na rynku oraz zapobieganie naruszeniom zasad wolnego handlu i rynku. Koncepcja wolnego handlu w praktyce międzynarodowych stosunków gospodarczych jest uważana za rozwiązanie idealne, do którego kraje prowadzące politykę liberalizacji handlu zbliżają się przez eliminowanie wszelkiego rodzaju barier utrudniających i zniekształcających wymianę. Współcześnie wolny handel pozwala na uniknięcie strat w efektywności gospodarowania wynikających z protekcjonizmu, czyli narzędzia polityki makroekonomicznej powinny być kształtowane na wolnym rynku, a wymiana handlowa powinna być wolna od wszelkiego rodzaju ograniczeń stosowanych przez różne kraje [Bożyk 2004b, s. 20]. Proces liberalizacji handlu charakteryzują dwie podstawowe cechy: preferencyjność i wzajemność. Liberalizacja może mieć charakter preferencyjny, określany inaczej jako dyskryminacyjny, oraz niepreferencyjny, nazywany niedyskryminacyjnym. Uwzględniając cechę wzajemności procesu liberalizacji, można wyróżnić podejście jednostronne albo oparte na zasadzie wzajemności. Jednostronna liberalizacja handlu jest najbardziej zbliżona do idei wolnego handlu. Kraj otwiera się na wymianę handlową z zagranicą bez uzależniania się od postępowania partnerów w tym obszarze. Liberalizacja jednostronna jest procesem niedyskryminacyjnym (niepreferencyjnym). Wymiana z wszystkimi partnerami handlowymi opiera się na tych samych zasadach. Natomiast liberalizacja oparta na zasadzie wzajemności oznacza obniżenie albo likwidację barier handlowych tylko wtedy, gdy partnerzy handlowi podejmą podobne działania. Ponieważ ten rodzaj liberalizacji jest związany ze zróżnicowanym traktowaniem partnerów handlowych, są oni dzieleni na tych, którzy przystąpili do porozumienia, i pozostających poza nim, ma ona charakter dyskryminacyjny. Ten rodzaj liberalizacji jest częściej spotykany w praktyce stosunków międzynarodowych [Bijak-Kaszuba 2003, s. 20–21]. Liberalizacja handlu przez tworzenie regionalnych porozumień handlowych jest zjawiskiem, które pojawia się z różnym nasileniem w czasie. Pierwsza fala tworzenia regionalnych porozumień handlowych miała miejsce w latach 60. XX w. Po okresie stagnacji w latach 70. i 80. XX w. znowu można obserwować działania na rzecz rozszerzenia regionalnych porozumień handlowych. Rozpoczęty w połowie lat 90. XX w. proces zawierania nowych porozumień liberalizujących wymianę i ich zmian trwa do dzisiaj..

(5) Regionalne porozumienia handlowe…. 65. 4. Współczesne wybrane europejskie regionalne porozumienia w zakresie liberalizacji handlu Liberalizacja handlu na kontynencie europejskim dokonuje się zarówno w ramach regionalnych porozumień handlowych, jak i pod auspicjami Światowej Organizacji Handlu, wcześniej do 1994 r. – Generalnego Układu ds. Ceł i Handlu (GATT). Obydwie formy liberalizacji odnoszą się zasdniczo do tej samej grupy krajów, które z jednej strony są członkami WTO, z drugiej zaś zawarły regionalne porozumienia handlowe. Strefy wolnego handlu i unie celne stanowią wyjątek od obowiązującej kraje WTO zasady niedyskryminacji. W tabeli 1 przedstawione zostały ważniejsze porozumienia wprowadzające liberalizację wymiany handlowej na kontynencie europejskim. W analizie pominięto porozumienia, które przestały już obowiązywać, czyli nie uwzględnione zostały chociażby układy z lat 90. XX w. dotyczące utworzenia CEFTA6, BAFTA7, a także umowy o niewielkim znaczeniu dla wymiany handlowej w Europie (przykładowo: porozumienie tworzące unię celną pomiędzy ówczesną Wspólnotą Europejską a Andorą czy San Marino). Należy jednak pamiętać, że od chwili powstania najważniejszą rolę w liberalizacji handlu na kontynencie europejskim odgrywa Unia Europejska. Podjęte próby integracji przez kraje Europy Środkowowschodniej były ściśle powiązane z możliwościami pogłębienia powiązań gospodarczych z Unią Europejską. W latach 90. XX w. Wspólnoty Europejskie zachęcały wręcz kraje Europy Środkowowschodniej do podjęcia z własnej inicjatywy liberalizacji wymiany handlowej w okresie tworzenia strefy wolnego handlu z ugrupowaniem [Procesy… 2001, s. 48–51; Molendowski 2007, s. 84]. Kraje bałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia) po uzyskaniu niepodległości prowadziły konsekwentnie liberalną politykę ekonomiczną. Celem polityki handlowej tych krajów było dążenie do zawarcia wielostronnych porozumień z EFTA i Unią Europejską, a następnie ich formalizacja [Procesy… 2001, s. 103–104]. Od 1 maja 2004 r. kraje tworzące ówcześnie CEFTA (Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry), a także BAFTA (Litwa, Łotwa i Estonia) są członkami Unii Europejskiej. Akcesja Bułgarii i Rumunii do UE – dwóch kolejnych państw członkowskich CEFTA – nastąpiła w 2007 r. Chorwacja jest obecnie krajem kandydującym do ugrupowania. Proces rozszerzenia Unii Europejskiej przyczyniał się do liberalizacji handlu między krajami tworzącymi ugrupowanie. Sieć zróżnicowanych porozumień handlowych, w tym umowy o stowarzyszeniu Środkowoeuropejska umowa o wolnym handlu weszła w życie w 1993 r. Jej członkami założycielami były: Czechosłowacja, Polska i Węgry. W 1996 r. do CEFTA przystąpiła Słowenia, następnie Rumunia (1997 r.) i Bułgaria (1999 r.). W 2003 r. do CEFTA przystąpiła Chorwacja. Trzy lata później, w 2006 r., podpisano w Bukareszcie nowe porozumienie CEFTA. 6. 7. Bałtycka Strefa Wolnego Handlu została utworzona przez Litwę, Łotwę i Estonię w 1994 r..

(6) 66. Bożena Pera. stanowiące przygotowanie do członkostwa w Unii Europejskiej, ewentualnie porozumienia prowadzące do zacieśnienia współpracy gospodarczej, a przede wszystkim liberalizacji handlu, charakteryzują często powiązania między krajami europejskimi. W niektórych przypadkach proces liberalizacji handlu jest jedynie uzupełnieniem czy dopełnieniem oczekiwanych zmian. Zarówno w krajach Europy Środkowowschodniej w latach 90. XX w., co zostało już sprawdzone, jak i obecnie w krajach Bałkanów Zachodnich perspektywa akcesji do Unii Europejskiej mogła stać się decydującym czynnikiem podjęcia reform i przekształceń polityczno-gospodarczych pozwalających na wypełnienie kryteriów kopenhaskich. Podpisywanie Umów o stabilizacji i stowarzyszeniu (SAA), będących odpowiednikiem Układów Europejskich, czy też sama perspektywa ich zawarcia stanowi więc dostrzeżenie ponoszonych wysiłków. Do końca 2009 r. umowy takie zostały zawarte z pięcioma krajami Bałkanów Zachodnich, ale jedynie dla trzech państw zakończył się proces ich ratyfikacji (por. tabela 1), zaś w przypadku pozostałych (Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra) obowiązują na razie umowy przejściowe. Układy o stabilizacji i stowarzyszeniu zakładają stopniowo postępującą liberalizację wymiany handlowej między Unią Europejską a krajami Bałkanów Zachodnich. Dzięki ustanowieniu strefy wolnego handlu z UE, wprowadzeniu przepisów (m.in. w zakresie konkurencji, pomocy państwa, praw własności intelektualnej), praw (np. swoboda przedsiębiorczości) i reform mających umożliwić przyjęcie unijnych norm, gospodarka poszczególnych krajów tego regionu lepiej integruje się z gospodarką unijną. Układy zapewniają także możliwość eksportu prawie wszystkich produktów na rynek UE. Ponadto zakładają one wdrażanie reform prowadzących do osiągnięcia standardów unijnych w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej. Podobnie jak w przypadku krajów Europy Środkowo wschodniej Unia Europejska podkreśla wagę podjęcia wysiłków na rzecz poprawy stosunków gospodarczych i relacji politycznych wewnątrz regionu Bałkanów Zachodnich [Borkowski 2009, s. 76–77]. Ewidentnym przykładem działań podjętych w zakresie intensyfikacji wymiany handlowej i jej liberalizacji jest przystąpienie wszystkich krajów Bałkanów Zachodnich do CEFTA 2006 (por. tabela 1). Turcja również jest przykładem kraju, z którym Unia Europejska stopniowo liberalizowała obroty handlowe na podstawie układu stowarzyszeniowego podpisanego w 1963 r. Układ ten zakładał powstanie unii celnej, wstępnie w ciągu 12 lat, nie później jednak niż do 1 grudnia 1986 r. Liberalizacja handlu następowała asymetrycznie. Ówczesna Wspólnota Europejska zniosła cła i inne ograniczenia w handlu do 1975 r., dla Turcji zaś okres ten był o 10 lat dłuższy. Z powodu niestabilności politycznej i problemów natury gospodarczej w Turcji okres przejściowy przedłużono do 22 lat [Borkowski 2009, s. 88-89]. Unia celna została wprowadzona z dniem 1 stycznia 1996 r. (por. tabela 1). W tym samym czasie rozszerzono liberalizację handlu na większość artykułów rolnych. W tym miejscu.

(7) Regionalne porozumienia handlowe…. 67. można również nadmienić, że udział ówczesnej EWG w wymianie handlowej Turcji przekroczył 50% w 1991 r. [Borkowski 2009, s. 89]. Tabela 1. Ważniejsze porozumienia handlowe na kontynencie europejskim w latach 1958–2009 (stan na 31 grudnia 2009 r.) Nazwa i data wejścia w życie Wspólnota Europejska (EC) 1 stycznia 1958 r. Unia Europejska (UE) listopad 1993 r.. Kraje członkowskie (według stanu na 2009 r.). Austria, Belgia, Bułgaria, Czechy, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Holandia, Hiszpania, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Włochy, Wielka Brytania. Forma liberalizacji handlu unia celna, porozumienie o międzynarodowej integracji gospodarczej (wspólny rynek, unia gospodarczo-walutowa). Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) 3 maja 1960 r.. Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria. Europejski Obszar Gospodarczy (EEA) 1 stycznia 1994 r.. kraje UE i EFTA (z pominięciem Szwajcarii). Środkowoeuropejska umowa o wolnym handlu (CEFTA 2006) 1 maja 2007 r.. Albania, Bośnia i Hercegostrefa wolnego handlu wina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Mołdawia, Serbia, Specjalny Przedstawiciel Sekretarz ONZ ds. Kosowa. Umowy o stowarzyszeniu (układy o stabilizacji i stowarzyszeniu) zawarte pomiędzy Unią Europejską a krajami Europy Południowowschodniej, 2004–2009. UE/Chorwacja, UE/Albania, UE/Macedonia. strefa wolnego handlu, porozumienie o międzynarodowej integracji gospodarczej (rozszerzenie współpracy na współczesne obszary wspierające rozwój handlu i uwzględnione w porozumieniu o Europejskim Obszarze Gospodarczym: ruch osobowy, zamówienia publiczne, ochronę własności intelektualnej, usługi i inwestycje). porozumienie o międzynarodowej integracji gospodarczej (wprowadzenie zasad jednolitego rynku – swobody przepływu, towarów, osób, kapitału i usług). strefa wolnego handlu.

(8) Bożena Pera. 68 cd. tabeli 1 Nazwa i data wejścia w życie Umowa o stowarzyszeniu pomiędzy Unią Europejską a Turcją 1 stycznia 1981 r.. Wspólnota Niepodległych Państw 30 grudnia 1994 r.. Organizacja na rzecz Demokracji i Rozwoju (GUAM) 22–23 maja 2006 r.. Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza 2000 r.. Kraje członkowskie (według stanu na 2009 r.). Forma liberalizacji handlu. 27 państw członkowskich UE i Turcja. unia celna. Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Armenia i Azerbejdżan. strefa wolnego handlu. Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Federacja Rosyjska i Tadżykistan. unia celna. Gruzja, Azerbejdżan, Ukraina, strefa wolnego handlu Mołdawia. Wspólna Przestrzeń Gospodar- Rosja, Ukraina, Białoruś, cza (WPG) 2003 r. Kazachstan. strefa wolnego handlu. Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://rtais.wto.org; http://ec.europa.eu, marzec 2010 r.. Zupełnie inaczej niż w przypadku Turcji kształtują się kontakty Unii Europejskiej z państwami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Kraje te były zawsze traktowane w stosunkach handlowych UE w sposób uprzywilejowany. Współpraca z Unią Europejską znacznie wykracza poza liberalizację handlu. W 1992 r. UE i EFTA podpisały Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego, który wprowadzał na terytorium obu ugrupowań zasady jednolitego rynku. Ze Szwajcarią, która nie ratyfikowała tego układu, zostało zawartych 7 porozumień umożliwiających integrację kraju z Unią Europejską. Obecnie 9 nowych obszarów problemowych jest przedmiotem negocjacji pomiędzy Szwajcarią a Unią Europejską [Miklaszewski 2005, s. 65]. Obok krajów Europy Środkowowschodniej, państw bałtyckich czy regionu Bałkanów Zachodnich próby ponownego zacieśnienia współpracy gospodarczej podejmują też kraje położone na obszarze byłego ZSRR – położone zarówno na kontynencie europejskim, jak i w Azji. Jednym z najwcześniejszej porozumień zawartych w tym regionie było powołanie Wspólnoty Państw Niepodległych (WNP) w 1991 r. na mocy układu białowieskiego. WNP obejmowała początkowało: Rosję, Ukrainę i Białoruś, w dwa tygodnie później, na mocy protokołu z Ałma-Aty, do organizacji tej przystąpiły: Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Armenia i Azerbejdżan. W 1993 r. do organizacji przystąpiła także Gruzja. Statut WNP został podpisany w 1993 r.,.

(9) Regionalne porozumienia handlowe…. 69. a wszedł w życie po dwóch latach. Ukraina do tej pory nie ratyfikowała tegoż dokumentu, stąd formalnie kraj ten jest członkiem stowarzyszonym. Turkmenistan był członkiem zwyczajnym do 2005 r. Obecnie posiada status członka stowarzyszonego. W 2006 r. Gruzja wystąpiła z Rady Ministrów Obrony WNP, a dwa lata później – w 2008 r. – prezydent Gruzji podjął decyzję o wystąpieniu Gruzji z ugrupowania, jednomyślnie przyjętą przez parlament tego kraju. Decyzja ta weszła w życie w sierpniu 2009 r. (por. tabela 1). Członkiem WNP może zostać każdy kraj powstały na obszarze byłej ZSRR, obecnie należy do niej większość tych krajów (http://cis.minsk.by). Kraje spoza regionu mogą uzyskać jedynie status członka obserwatora (http://cis.minsk.by). W październiku 1997 r., podczas szczytu Rady Europy, przez Gruzję, Azerbejdżan, Ukrainę i Mołdawię zostało utworzone forum konsultacyjne GUAM8. W 1999 r. nastąpiła zmiana nazwy na GUUAM po przystąpieniu Uzbekistanu, w 2005 r. kraj ten podjął jednak decyzję o opuszczeniu organizacji i stosowana jest ponownie nazwa pierwotna. Państwa członkowskie GUAM podpisały deklarację powołującą Organizację na rzecz Demokracji i Rozwoju w 2006 r. (http://www.guuam.org). Zgodnie z tym dokumentem celem działalności organizacji jest zapewnienie ochrony praw człowieka, wspieranie reform prowadzących do dalszej demokratyzacji oraz rozwój gospodarczy krajów członkowskich. Kraje członkowskie zapowiedziały również podjęcie działań na rzecz utworzenia strefy wolnego handlu oraz bezpieczeństwa energetycznego. Polityka zagraniczna państw GUAM koncentruje się na integracji gospodarczej z Unią Europejską, umocnieniu współpracy ze Stanami Zjednoczonymi oraz NATO [Wróblewski 2010]. Organizacja ta miała również stać się przeciwwagą dla wpływów Rosji w regionie (por. tabela 1). W 2000 r. Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Federacja Rosyjska i Tadżykistan utworzyły Euroazjatycką Wspólnotę Gospodarczą (por. tabela 1). Od 2002 r. status członka obserwatora otrzymały Mołdawia i Ukraina, w 2003 r. Armenia (http:// www.evrazes.com). Uzbekistan był członkiem organizacji w latach 2006–2008 (http://www.interfax.ru). Organizacja ta jest wzorowana na Unii Europejskiej. Kraje członkowskie nie tylko zamierzają utworzyć unię celną, ale też wprowadzić swobodę przepływu kapitału i określić warunki i zasady wprowadzenia wspólnej waluty. Unia celna początkowo ma zostać utworzona przez Białoruś, Kazachstan i Rosję. W 2007 r. kraje te uzgodniły prawne warunki jej funkcjonowania i podpisały stosowne umowy. Pozostałe kraje członkowskie będą mogły do niej przystąpić w późniejszym okresie. Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza ma się stać siłą napędową rozwoju współpracy w ramach WNP. Organizacja ta posiada osobowość prawną, w 2003 r. otrzymała status członka obserwatora przy ONZ, zaś 4 lata później Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję zatytułowaną „Współ8. Skrót GUAM utworzyły pierwsze litery nazw państw, które przystąpiły od organizacji..

(10) 70. Bożena Pera. praca pomiędzy ONZ a Europejską Wspólnotą Gospodarczą” (http://www.evrazes. com). Kolejna inicjatywa integracji krajów położonych na obszarze byłego ZSRR została podjęta przez Rosję w 2003 r. i dotyczyła utworzenia Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG). Porozumienie powołujące tę organizację zostało podpisane przez Rosję, Ukrainę, Białoruś i Kazachstan (por. tabela 1). Cele stawiane przed organizacją mają być realizowane stopniowo. Na wstępie zaproponowano utworzenie strefy wolnego handlu oraz wprowadzenie polityki konkurencji. W dalszym etapie planuje się wprowadzenie unii celnej oraz unii walutowej [Eberhardt i Guryn 2003]. Rosja nadal jest zainteresowana odzyskaniem swoich wpływów wśród krajów powstałych na obszarze byłego ZSRR, stąd też podejmowane są próby utworzenia wielostronnych organizacji integracyjnych. Na niewielką efektywność procesów integracyjnych zachodzących w tym regionie ma wpływ wiele czynników, zarówno o charakterze politycznym, jak i gospodarczym [Gospodarka… s. 146–147]. Negatywnie oddziałują również uwarunkowania historyczne. Dlatego też liberalizacja handlu dotyczy głównie krajów współpracujących z Unią Europejską.. 5. Znaczenie procesów integracyjnych na kontynencie europejskim dla liberalizacji wymiany handlowej Postępująca liberalizacja wymiany handlowej jest główną cechą wielostronnego systemu handlowego. Przyczynia się do niej redukcja barier handlowych pod auspicjami WTO, ale także w ramach porozumień regionalnych. Badania przeprowadzone przez WTO wskazują, że do końca 2008 r. odnotowano zawarcie 421 regionalnych porozumień handlowych przez kraje członkowskie, z których 230 zachowało ważność. Na koniec 2009 r. funkcjonowały zaś 272 porozumienia handlowe, zawarte przez kraje członkowskie WTO. Jeśli wziąć pod uwagę porozumienia, które weszły w życie, ale nie zostały notyfikowane przez WTO, oraz uwzględnić te, które są objęte procesem ratyfikacji lub negocjacji, albo są w fazie propozycji, ich liczba wzrasta do blisko 400 umów, które mają stać się efektywne do końca 2010 r. Celem większości z tych porozumień jest utworzenie strefy wolnego handlu (ok. 90%), liczba porozumień powołujących unie celne jest niewielka (ok. 10%) (http://www.wto.org). Liczba regionalnych porozumień handlowych wydaje się wysoka, ale WTO bierze pod uwagę każdą zmianę funkcjonowania regionalnych ugrupowań, jeżeli tylko podpisane zostaje porozumienie w tej sprawie [Bijak-Kaszuba 2003, s. 20–21]. Na koniec 2009 r. porozumienia o strefach wolnego handlu stanowiły ok. 59%, unie celne – 8%, zawarte umowy o integracji gospodarczej – 28%, a preferencyjne układy handlowe – 5% ogółu (http://www.rtais.wto.org)..

(11) Regionalne porozumienia handlowe…. 71. Tabela 2. Liczba wewnątrzregionalnych porozumień handlowych utworzonych przez państwa członkowskie GATT/WTO (stan na 1 marca 2010 r.) Wyszczególnienie Członkowie GATT/WTO w Europie. Pozaeuropejscy członkowie GATT/WTO. Ogółem. Strefa wolnego handlu. Unia celna. 25. 10. 161. 21. 136. 11. Pozostałe umowy 9. 81. 90. Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://rtais.wto.org, marzec 2010 r.. Liczba wewnątrzregionalnych porozumień handlowych zawartych na kontynencie europejskim stanowi ok. 16% ogółu umów notyfikowanych przez WTO. Na kontynencie europejskim dominują unie celne (ok. 48%), porozumienia o strefach wolnego handlu stanowią ok. 16%, a pozostałe umowy – 10% wszystkich tego rodzaju umów w ramach WTO (por. tabela 2). W trakcie procesu negocjacji są jeszcze 4 porozumienia zgłoszone do WTO. Unia Europejska rozpoczęła negocjacje z Ukrainą w 2008 r. Kraje EFTA natomiast podpisały w grudniu 2009 r. umowy z Albanią i Serbią oraz są w trakcie negocjacji porozumienia z Ukrainą (http://rtais.wto.org). Należy jednak pamiętać, że począwszy od lat 90. XX w. coraz większa jest liczba porozumień o zasięgu międzyregionalnym, które wiążą się z koncepcją otwartego regionalizmu. Unia Europejska zawarła takie umowy chociażby z Meksykiem, podjęte zostały negocjacje z takimi ugrupowaniami integracyjnymi, jak: ASEAN, Mercosur, Wspólnota Andyjska, Rada Krajów Zatoki Perskiej, oraz z państwami: Brazylią, Chinami, Indiami, Japonią, Koreą Południową i Kanadą. EFTA zawarła umowy o tworzeniu stref wolnego handlu np. z Meksykiem i Kanadą oraz jest w trakcie negocjowania porozumienia z Chinami i Hong Kongiem, Indiami, Peru oraz Kolumbią [This Is EFTA… 2009, s. 12–16]. Zgodnie z danymi WTO w fazie rokowań na kontynencie europejskim jest 13 porozumień, z których 9 to porozumieniaa międzyregionalne (http://rtais.wto.org). Przez tego rodzaju działania i interakcje zaciera się różnica pomiędzy globalną a regionalną liberalizacją handlu międzynarodowego. Uzupełniając wcześniejsze rozważania o przedstawione zestawienia można stwierdzić, że większość krajów europejskich jest bardzo ściśle powiązana z Unią Europejską lub dąży do nawiązania z nią ściślejszych relacji gospodarczych. Ponad 90% wymiany handlowej w Europie jest realizowana przez państwa członkowskie UE (por. tabela 3). Unia Europejska zajmuje ponad 40% powierzchni Europy. Przeprowadzona analiza wskazuje również na znaczne i pogłębiające się zróżnicowanie krajów przystępujących do Unii Europejskiej oraz podejmujących próby tworzenia nowych ugrupowań integracyjnych pod względem rozwoju gospodarczego. Pokazuje to nie tylko analiza PKB, ale również wolumen eksportu.

(12) Bożena Pera. 72. Tabela 3. Wskaźniki gospodarcze wybranych ugrupowań integracyjnych i krajów integrujących się z Unią Europejską na kontynencie europejskim (stan na koniec 2008 r.) Ugrupowanie integracyjne Unia Europejska-27 EFTA. Europejski Obszar Gospodarczy (EEA). CEFTA 2006, w tym: Bałkany Zachodnie. Kraje kandydujące do członkostwa w UE. a. Wspólnota Niepodległych Państwa. Powierzchnia (w tys. km2) 4324,7. Liczba ludności (w mln). PKB (w bln USD). PKB per capita (w USD). Eksport (w mld USD). Import (w mld USD). 41857,0. 383,8. 284,3. 497,6. 18387,8. 4812,9. 502, 7. 18855,8. 309,1. 30,9. 280,5. 236,6. 7156,8. 36,3. 50,3. 865,9. 77,1. 0,8. 10256,0. 150,1. 239,5. 22038,7. 272,1. 2191,6. 10624,0. 693,9. 459,9. 529,5. 264,4. 12,7. 21,0. 968,0. 30666,0 36261,0 7649,0. 5898,0 6081,1 39,2. 6256,0 6356,7 85,9. Dane dotyczą całego obszaru WNP – części położonych na kontynencie europejskim i azjatyckim.. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Marcu 2009, nr 31, s. 2; International Trade… 2009, s. 181–184; http://www.imf.org; http://www.oecd.org; http://www.cisstat.com].. i importu (por. tabela 3). Postępujący od ponad 50 lat proces integracji gospodarczej w ramach Unii Europejskiej stanowi również istotny wzorzec do naśladowania np. przez Federację Rosyjską. Pomimo zawarcia licznych porozumień procesy integracyjne na obszarze byłego ZSRR charakteryzuje jednak niewielka skuteczność. Ograniczają się one jedynie do wprowadzenia preferencji handlowych czy elementów strefy wolnego handlu. Wydaje się, że inicjatywy podejmowane na rzecz integracji gospodarczej, szczególnie przez kraje tego regionu położone w części kontynentu europejskiego, traktowane są jako rozwiązania doraźne i tymczasowe. Integracja rzeczywista najczęściej wyraża się przez powiązania wewnątrz ugrupowania. Udział wymiany wewnętrznej Unii Europejskiej, jako najbardziej zaawansowanej formy integracji gospodarczej, znacznie przewyższa wyniki osiągnięte przez pozostałe ugrupowania integracyjne. W analizowanym okresie zauważyć jednak należy nieznaczny spadek znaczenia wymiany wewnątrzwspólnotowej w latach 2004–2008. Podobna tendencja wystąpiła również w eksporcie pomiędzy krajami NAFTA. Natomiast w przypadku Mercosur udział eksportu wewnątrz ugrupowania w latach 2002–2008 wykazywał tendencję wzrostową. W przypadku Wspólnoty Niepodległych Państw można zaobserwować znacznie intensywniejsze powiązania krajów w imporcie niż w eksporcie (por. tabela 4). Natomiast w ramach CEFTA 2006 eksport wewnątrz ugrupowania znacznie przewyższa import. Najniższy stopień powiązań handlowych występuje pomiędzy.

(13) Regionalne porozumienia handlowe…. 73. Tabela 4. Wymiana handlowa wewnątrz ważniejszych europejskich ugrupowań integracyjnych i wewnątrz wybranych ugrupowań pozaeuropejskich w latach 2000–2008 (w %) Ugrupowanie integracyjne Unia Europejska. Intraeksport. Intraimport. 2000. 2002. 2004. 2006. 68. 68. 69. 68. 100 64. 100 67. 67. 65. 100 67. 64. 100. 100. 100. 100. 100. Intraimport. 68. 71. 71. 69. 68. Intraeksport. –. Intraeksport. CEFTA 2006. Intraimport. 0,8 72 –. –. 0,8 72 –. –. –. 0,5 0,7 73 –. –. –. 100. bd. 100a. Intraimport. 46. bd. 33. Intraeksport. Intraimport. Intraeksport. Intraimport. Intraeksport. Intraimport. NAFTA. 19. bd. 0,6. 0,8 72. 100 24. Wspólnota Niepodległych Państw. Intraeksport. 100. 2008. EOG. Intraimport. 0,6. 100. 100. 100 0,6. 100. 100. EFTA. Intraeksport. a. Udział wymiany handlowej wewnątrz ugrupowania w stosunku do jego handlu globalnego (w %). 17a. a. 9. 100 18 31. 100 0,8 0,9 73. 100 27 10. 100 18. 27. 100. 100. 100. 100. 100. 42. 31. 28. 30. 33. 56. 56. Mercosur. 100. 100. 100. 100. 100. 20. 18. 19. 18. 17. Dane za 2005 r.. 23 21. 23 11. 25. 24 13. 100. 50. 100. 23. 100. 54. ASEAN. 23. 100. 56. 25. 25 14. 100 25. 24 15. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [International Trade… 2009, s. 178; http://www.cisstat. com/eng; http://comtrade.un.org, marzec 2010 r.].. krajami członkowskimi EFTA. Kraje te jednak w dużym stopniu koncentrują się na wymianie handlowej z Unią Europejską, przede wszystkim z jej 15 starymi państwami członkowskimi. Świadczy o tym również udział wymiany wewnątrz Europejskiego Obszaru Gospodarczego, chociaż i w tym przypadku znaczną część ich handlu stanowią powiązania wewnątrzwspólnotowe. Ponadto bardziej.

(14) 74. Bożena Pera. dogłębna analiza członkostwa w ugrupowaniach integracyjnych pozwala stwierdzić, że kraje tworzą sieci powiązań, przynależąc często do kilku regionalnych porozumień handlowych. Zjawisko to jest charakterystyczne nie tylko dla krajów europejskich, ale również pozaeuropejskich. Zachodzące procesy integracji gospodarczej i liberalizacji wymiany handlowej są ze sobą współzależne. Przykładowo w Unii Europejskiej pogłębianiu się integracji gospodarczej między państwami członkowskimi czy procesami rozszerzania towarzyszyło powstawanie nowych powiązań między krajami tego regionu, a te z kolei przyczyniały się do rozwoju liberalizacji handlu na kontynencie europejskim. Jako przykład może posłużyć chociażby powstanie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, który umożliwił krajom EFTA nie tylko sprawne przystąpienie do Unii Europejskiej, ale także pogłębione formy współpracy. Innym przykładem może być powstanie CEFTA oraz BAFTA w związku z możliwą perspektywą członkostwa krajów Europy Środkowowschodniej i krajów bałtyckich w Unii Europejskiej. We współczesnym europejskim handlu międzynarodowym tego rodzaju przykładów można doszukiwać się w intensyfikacji wymiany handlowej w ramach CEFTA 2006, a szczególnie w regionie Bałkanów Zachodnich.. 6. Podsumowanie Przeprowadzona analiza procesów integracyjnych na kontynencie europejskim i ich znaczenia dla liberalizacji wymiany handlowej pozwala na sformułowanie kilku wniosków. W postępującym procesie liberalizacji wymiany handlowej Unia Europejska odgrywa istotną rolę i jest ważnym ugrupowaniem integracyjnym nie tylko w Europie, ale również w gospodarce światowej. W wyniku podejmowanych przez Unię Europejską działań większość krajów europejskich tworzy zwarty obszar preferencyjnej wymiany handlowej. Z drugiej jednak strony nawiązywanie uprzywilejowanych relacji handlowych z wybranymi krajami trzecimi może również przyczyniać się do hamowania postępującego procesu liberalizacji handlu światowego. Regionalna liberalizacja obrotów, a więc na kontynencie europejskim, odbywa się za pomocą tworzenia strefy wolnego handlu czy rzadziej unii celnej. Obejmowanie preferencyjnymi porozumieniami handlowymi coraz większej liczby krajów oraz ujawniające się tendencje do zawierania międzyregionalnych umów pozwalają twierdzić, że postępujący proces liberalizacji obrotów handlowych jest związany ze zjawiskiem regionalizmu otwartego. Stopniowe znoszenie i likwidacja barier handlowych w ramach zawieranych różnego rodzaju porozumień jest jednym z głównych kierunków liberalizacji obrotów handlowych nie tylko na kontynencie europejskim, lecz również w pozostałych regionach.

(15) Regionalne porozumienia handlowe…. 75. gospodarki światowej. Zjawisko to trwale występuje we spółczesnych stosunkach międzynarodowych. Dotyczy ono zarówno krajów rozwijających się, jak i wysoko rozwiniętych pod względem gospodarczym. Jak pokazała przeprowadzona analiza, w przypadku krajów słabiej rozwiniętych wykonywalność porozumień jest jednak mniejsza, niż gdy są one zawierane przez kraje na wyższym, a jednocześnie podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. Poza tym kraje muszą być przekonane co do słuszności podjętych inicjatyw. Świadczą o tym chociażby nieudane próby rozwijania współpracy przez Federację Rosyjską na obszarze byłej ZSRR. Literatura Balassa B. [1962], The Theory of Economic Integration, Routledge, London. Bijak-Kaszuba M. [2003], Regionalna liberalizacja handlu międzynarodowego a zmiany strukturalne zagranicznych obrotów towarowych kraju uczestniczącego (na przykładzie Polski), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Borkowski P.J. [2009], Polityka sąsiedztwa Unii Europejskiej, Difin, Warszawa. Bożyk P. [2004a], Instytucjonalne i geograficzne formy integracji ekonomicznej [w:] Teoretyczne podstawy regionalnej integracji gospodarczej, red. J. Misala, Politechnika Radomska, Radom. Bożyk P. [2004b], Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa. Bożyk P., Misala J. [2003], Integracja ekonomiczna, PWE, Warszawa. Czarny E., Menkes J., Śledziewska K. [2009], Regionalizacja a liberalizacja handlu międzynarodowego – analiza empiryczna [w:] Determinanty i wyzwania gospodarki światowej, red. E. Najlepszy, M. Bartosik-Purgat, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr 126, Poznań. Eberhardt A., Guryn A. [2003], Wspólna Przestrzeń Gospodarcza (Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan), „Biuletyn PISM”, nr 53(157), http://www.pism.pl/biuletyn_content/ id/73, styczeń 2010. GATS Art. 5 [1995], http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_01_e.htm, marzec 2010. GATT [1994], Art. XXIV: Territorial Application – Frontier Traffic – Customs Unions and Free Trade Areas, http://www.wto.org/english/tratop_e/region_e/region_art24_e. htm, grudzień 2009. Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynków [2009], red. S. Miklaszewski, E. Molendowski, Difin, Warszawa. Hoekman B., Kostecki M.M. [2002], Ekonomia światowego systemu handlu. WTO: Zasady i mechanizmy negocjacji, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. International Trade Statistics 2009 [2009], WTO, Geneva. Latoszek E. [2007], Integracja europejska. Mechanizmy i wyzwania, Książka i Wiedza, Warszawa. Marcu M. [2009], Population and Social Conditions, Data in Focus, Eurostat, nr 31. Miklaszewski S. [2005], Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, MWSE, Tarnów..

(16) 76. Bożena Pera. Misala J. [2005], Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania, SGH, Warszawa. Molendowski E. [2007], Liberalizacja wymiany handlowej krajów Europy Środkowo wschodniej w okresie transformacji ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń krajów CEFTA, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Zeszyty Naukowe. Seria Specjalna: Monografie, nr 184, Kraków. Procesy integracyjne w gospodarce światowej [2001], red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa. This Is EFTA 2009 [2009], EFTA, Geneva, http://www.efta.int/~/media/Files/Publications/This%20is%20EFTA/tie09.ashx, marzec 2010. Winters L.A. [1999], Regionalism versus Multilateralism [w:] Market Integration, Regionalism and the Global Economy, red. R.E. Baldwin, D. Cohen, A. Sapir, A. Venables, Cambridge University Press, Cambridge. Wróblewski Ł., GUAM – Organizacja na Rzecz Demokracji i Rozwoju, http://www. psz.pl/tekst-2907/Lukasz-Wroblewski-GUAM-Organizacja-na-Rzecz-Demokracji-iRozwoju, luty 2010.. European Regional Trade Agreements and International Trade Liberalisation The process of economic integration in the world economy began more than 50 years ago, but truly gathered speed in the 1990s and continues to expand today. The aim of this paper is to present regional trade agreements in Europe and assess their influence on international trade liberalisation. The notion of the regional trade agreements and their legal basis according to WTO rules are explained. The essence of international trade liberalisation in contemporary economic relations is also included. The most important regional trade agreements are described, and in the final section their influence on international trade liberalisation is assessed..

(17)