Teoretyczny kontekst badawczy systemów informacyjnych zarządzania

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 865. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Mariusz Grabowski Katedra Systemów Obliczeniowych. Teoretyczny kontekst badawczy systemów informacyjnych zarządzania Streszczenie. Od pewnego czasu w literaturze naukowej z dziedziny systemów informacyjnych zarządzania (SIZ) można zaobserwować wzmożoną dyskusję dotyczącą podstaw teoretycznych tego stosunkowo młodego obszaru nauki i praktyki. Dotyczy ona m.in. sporu o to, czy SIZ powinny charakteryzować się jednym, wyróżniającym się rdzeniem teoretycznym, czy jako obszar interdyscyplinarny, powinny zajmować się zagadnieniami praktycznymi, wspieranymi różnymi teoriami pochodzącymi z tzw. dziedzin referencyjnych. Niniejszy artykuł stanowi kontynuację badań mających na celu określenie stopnia zróżnicowania teoretycznego występującego w SIZ. Słowa kluczowe: systemy informacyjne zarządzania, teoria, metodologia, akademicka legitymizacja dziedziny.. 1. Wprowadzenie Systemy informacyjne zarządzania (SIZ) są stosunkowo młodym, bo liczącym około czterdziestu lat, obszarem nauki i praktyki1. Ich głównym przedmiotem jest, jak podają [Lyytinen i King 2004, s. 221]: „«rynek idei», na którym naukowcy (i praktycy) wymieniają swoje poglądy dotyczące projektowania i zarządzania 1 W literaturze angielskojęzycznej do określenia obszaru zainteresowań oraz środowiska SIZ zamiennie używane są terminy: field, domain oraz discipline. W niniejszym opracowaniu będą stosowane ich tłumaczenia tj.: obszar, dziedzina oraz dyscyplina. Takie użycie terminów należy odróżnić od ich znaczenia w polskiej systematyce naukowej, według której naukę dzieli się na dziedziny, a te z kolei na dyscypliny. Omawiana w niniejszym opracowaniu problematyka w polskiej tradycji akademickiej jest rozwijana w dziedzinie nauk ekonomicznych i dyscyplinie nauk o zarządzaniu..

(2) Mariusz Grabowski. 6. informacją oraz związanych z nią technik w zorganizowanym, ludzkim, przedsięwzięciu”. SIZ wyrastają z wielu pokrewnych dziedzin nauki i praktyki. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim: socjologię, psychologię, nauki o zarządzaniu, ekonomię, informatykę i badania operacyjne [Laudon i Laudon 2002, s. 14]. Jednym z pierwszych, który zwrócił uwagę na interdyscyplinarny charakter SIZ, był P. Keen [1980], [Benbasat i Weber 1996]. Autor zdefiniował obszar zainteresowań SIZ jako: „fuzję zagadnień behawioralnych, technicznych i menedżerskich”. W tym kontekście użył pojęcia tzw. dziedzin referencyjnych, które uznawał za bardziej rozwinięte od SIZ i w związku z tym zachęcał do dokonywania zapożyczeń zarówno modeli teoretycznych, jak i formalnych metod badawczych, próbując w ten sposób zapewnić SIZ naukową legitymizację. Do dziedzin referencyjnych P. Keen zaliczył: – informatykę – jako dziedzinę referencyjną badań związanych z projektowaniem i inżynierią systemową, – nauki o zarządzaniu i nauki kognitywne – stanowiące dziedziny referencyjne dla rozważań związanych z procesem decyzyjnym, – nauki o organizacji i nauki behawioralne – stanowiące dziedzinę referencyjną dla badań związanych z procesem społecznym, – ekonomię – stanowiącą dziedzinę referencyjną dla badań związanych z efektywnością ekonomiczną i procesami biznesowymi. Podejście systemowe Informatyka Zarządzanie Ekonomia. SIZ. Badania operacyjne Socjologia. Psychologia Pojęcie informacji. Rys. 1. Systemy informacyjne zarządzania jako obszar interdyscyplinarny Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Laudon i Laudon 2002, s. 14].. Systemy informacyjne zarządzania początkowo nie były uznawane jako obszar interdyscyplinarny przez inne środowiska naukowe [Ackoff 1967; Dearden 1972]. Obecnie można również dostrzec krytykę wewnątrz środowiska SIZ [Barnville.

(3) Teoretyczny kontekst badawczy…. 7. i Landry 1989]. Krytyka ta ma charakter wieloaspektowy, jednak wyraźnie zaznaczają się dwa jej ujęcia [Larsen i Levine 2005]. Jedno ujęcie dotyczy rygoru badawczego oraz kontekstu praktycznego. Niektórzy przedstawiciele SIZ argumentują na rzecz większej staranności w prowadzeniu badań i właściwym doborze metod badawczych [Baroudi i Orlikowski 1989; Baskerville i Wood-Harper 1996; Benbasat i in. 1987; Brooke 2002; Lee i in. 1997; Chin i Newsted 1995; Lee 1989; Orlikowski i Baroudi 1991; Smith 1990; Straub 1989], inni, wychodząc z założenia, że SIZ to nauka stosowana, opowiadają się za zwiększeniem praktycznego znaczenia uzyskiwanych rezultatów [Benbasat i Zmud 1999; Chiasson i Davidson 2005; Davenport i Markus 1999; Lyytinen 1999; Robey i Markus 1998]. Dyskusja na temat rygoru badawczego i wymiaru praktycznego na ogół nie przyjmuje charakteru sporu. Raczej zauważa się w niej próbę godzenia obu stanowisk wyrażającą się w rekomendowaniu takich metod badawczych, które pozwolą na zwiększenie znaczenia praktycznego prowadzonych studiów przy jednoczesnym spełnieniu wymogów akademickich publikacji, w których są prezentowane. Drugie ujęcie dotyczy teoretycznej spójności dziedzinowej i różnorodności dyscyplin. Niektórzy przedstawiciele SIZ uważają, że dziedzina SIZ, aby uzyskać naukową odrębność, a tym samym akademicką legitymizację, potrzebuje wytworzyć odrębny, spójny rdzeń teoretyczny. Najczęściej powoływaną pracą tego nurtu jest artykuł J. Benbasata i R. Webera [1996]. Chociaż nie zdefiniowano w nim precyzyjnie samego pojęcia rdzenia teoretycznego, to najczęściej w późniejszych publikacjach odnoszono go do pojęcia artefaktu informatycznego (IT artefact) [Orlikowski i Iacono 2001; Benbasat i Zmud 2003; Weber 2003]. Inni naukowcy skłaniają się do stwierdzania, że rdzeń taki nie jest konieczny do uzyskania naukowej legitymizacji, a z uwagi na interdyscyplinarny charakter dziedziny SIZ, jego znalezienie nie jest możliwe. Z uwagi na dużą zmienność zjawisk będących przedmiotem zainteresowania SIZ należy raczej poszukiwać teorii wyjaśniających badane zjawiska wśród istniejących teorii w poszczególnych dziedzinach referencyjnych [DeSanctis 2003; Galliers 2003; King i Lyytinen 2004, Lyytinen i King 2004; Lowry i in. 2000; Robey 1996, 2003]. Wydaje się, że przyjęcie właśnie tego drugiego stanowiska jest bardziej zasadne. Zgodnie z zaprezentowaną wcześniej definicją SIZ oraz koncepcją dziedzin referencyjnych zaprezentowaną przez P. Keena [1980] przedmiot zainteresowań SIZ jest systemem złożonym i wymaga podejścia interdyscyplinarnego [Newell 2001]. Niniejszy artykuł stanowi kontynuację prac mających na celu określenie stopnia zapożyczeń teoretycznych z dziedzin referencyjnych, pozwalających na wyjaśnienie zjawisk badanych na gruncie SIZ. W pracy [Grabowski 2008a] wykorzystano metody eksploracyjnej analizy tekstu [Deerwester i in. 1990; Hearst.

(4) Mariusz Grabowski. 8. 1999; Lula 2005; Manning i Schütze 1999], a jako bazą empiryczną posłużono się zbiorem streszczeń artykułów opublikowanych w prestiżowym czasopiśmie naukowym dziedziny SIZ „MIS Quarterly” w latach 1977–2006. W kolejnej pracy [Grabowski 2008b] jako podstawę klasyfikacji wykorzystano ontologię ISRL [Information Research Systems Library], która była stosowana w wymienionym wyżej czasopiśmie w latach 1993–2003 [Barki i in. 1993], a baza empiryczna została ograniczona do wymienionego okresu. W opisywanych badaniach została zaprezentowana autorska metoda przeszukiwania streszczeń artykułów, a bazę empiryczną rozszerzono o cztery periodyki naukowe dziedziny SIZ. 2. Pojęcie teorii na gruncie systemów informacyjnych zarządzania SIZ były wielokrotnie krytykowane jako dziedzina nie wnosząca znaczącego wkładu teoriopoznawczego [Benbasat i Weber 1996; Benbasat i Zmud 2003]. W przeciwieństwie do innych dziedzin nauki, takich jak np. nauki przyrodnicze przez jednych postrzeganych jako zbiory falsyfikowanych hipotez badawczych [Popper 1992], a przez innych jako systemy pojęć i metodologii uformowanych w postaci paradygmatów [Kuhn 2001], SIZ charakteryzują się znaczącą różnorodnością. Wielu uważa, że jako młoda dziedzina znajduje się w fazie przedparadygmatycznej2 [Culnan 1987; Larsen i Levine 2005]. Jak już wspomniano, SIZ są obszarem interdyscyplinarnym i wyrastają z różnych tradycji naukowych, zarówno ścisłych, jak i humanistycznych. Ma to znaczący wpływ na postrzeganie przez poszczególnych reprezentantów SIZ samego pojęcia teorii i dlatego zasadne jest wyjaśnienie, co oznacza pojęcie teorii na gruncie SIZ. Podjęcie rozważań o aspektach teoretycznych SIZ, dziedziny która znajduje się w początkowej fazie rozwoju, komplikuje fakt, że pojęcie teorii nie jest jednoznacznie rozumiane w nauce w ogólności, a w metodyce nauk w szczególności. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN (http://usjp.pwn.pl/) definiuje powyższy termin wielorako. Objaśniając hasło „teoria”, przytacza cztery ogólne znaczenia tego pojęcia, a wśród nich precyzuje ponad trzydzieści jego zawężeń. Na potrzeby opracowania zdecydowano się na przytoczenie trzech definicji tego pojęcia zawartych w USJP. W znaczeniu podstawowym teoria to: 1) „koncepcja oparta na poznaniu i zrozumieniu istotnych czynników kształtujących pewną sferę rzeczywistości; także: konstrukcja myślowa tworząca z elementów pewną spoistą całość”. W innym znaczeniu jest ona definiowana jako: 2) „dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach ludzkiego Według T. Kuhna [2001, s. 41] nie można jednoznacznie stwierdzić czy niektóre dziedziny nauki, np. nauki społeczne, w ogóle osiągnęły fazę paradygmatyczną. 2.

(5) Teoretyczny kontekst badawczy…. 9. poznania; epistemologia, gnoseologia” lub 3) „gałąź nauki, sztuki, technologii itp. w przeciwieństwie do praktyki zajmująca się kwestiami ogólnymi, założeniami; metodologia”. Szersze omówienie rodzajów teorii występujących w dziedzinie SIZ przedstawiła S. Gregor [2006]. Autorka wymienia w niej pięć rodzajów teorii: „teorie analizy, teorie wyjaśniające, teorie prognostyczne, teorie wyjaśniające i prognostyczne oraz teorie projektu i działania”. Biorąc pod uwagę powyższe definicje i typologię, można stwierdzić, że definicji pierwszej z USJP odpowiadają kategorie 2, 3 i 4 z typologii S. Gregor [2006]. W niniejszym artykule teorie wchodzące w skład tej grupy będą nazwane teoriami szczegółowymi. Z kolei teorie analizy z typologii S. Gregor [2006] odpowiadają drugiej oraz częściowo trzeciej definicji USJP. Ta grupa teorii będzie nazwana teoriami epistemologicznymi. Ostatnia kategoria typologii zaproponowanej przez S. Gregor [2006] pokrywa się w części z trzecią definicją USJP, dlatego będą one nosić nazwę teorii dziedzinowych. W dalszej części opracowania zostanie dokonana próba identyfikacji poszczególnych teorii rozważanych na gruncie SIZ wraz z przypisaniem ich do określonej grupy z zaproponowanej typologii. 3. Materiał empiryczny Realizacja postawionego zadania badawczego jest możliwa jedynie w wypadku stworzenia bazy artykułów możliwie całościowo prezentującej rozważaną problematykę w jak najdłuższym okresie. W stosunku do poprzednich badań (Grabowski, 2008a, 2008b) baza empiryczna została rozszerzona o cztery dodatkowe periodyki z dziedziny SIZ. Materiał empiryczny został dobrany z uwzględnieniem zróżnicowania geograficznego, zakładając, że chociaż dyscyplina SI rozwija się dynamicznie głównie w USA, należy w jednakowym stopniu uwzględnić kontekst europejski. Tabela 1 zawiera listę czasopism zakwalifikowanych do badań empirycznych. Poszczególne kolumny tabeli oznaczają punktację przyznaną przez MNiSW, wskaźnik Impact Factor za 2006 r., kiedy zaczęło ukazywać się dane czasopismo oraz adres strony www. Wśród czasopism znajdujących się na liście MNiSN nie ma ani jednego polskojęzycznego czasopisma naukowego poświęconego wyłącznie problematyce SIZ. Polskie środowisko naukowe SIZ nie jest na tyle duże, aby stworzyć regularnie ukazujące się czasopismo. Większość prac jest publikowana w książkach, materiałach konferencyjnych, czasopismach dyscyplin referencyjnych lub w periodykach zagranicznych. Powoduje to, że nie będzie w badaniach odzwierciedlona polska specyfika dziedziny SIZ. Można sobie jednak zadać pytanie, czy zasadniczo odbiega ona od specyfiki europejskiej i (lub) światowej. Wydaje się, że nie. Z kolei.

(6) Mariusz Grabowski. 10. brak polskojęzycznych artykułów w dużym stopniu upraszcza analizę, ponieważ nie jest konieczne uwzględnianie specyfiki języka polskiego. Tabela 1. Lista czasopism zakwalifikowanych do badań empirycznych Lp. 1 2. Tytuł. MIS Quarterly. Information Systems Research. MNiSW. IF. Od. Kraj. 30. 4,731 1977. USA. 24. 2,537 1990. USA. WWW. http://www.misq.org/. http://www.informs.org/site/ ISR/. 3. Journal of Information Technology. 24. 1,239 1986. Wielka http://www.palgraveBrytania journals.com/jit/index.html. 4. Information Systems Journal. 20. 5. European Journal of Information Systems. http://www. Wielka blackwellpublishing.com/ 1,543 1991 Brytania journal.asp?ref=13501917&site=1. 20. 0,862 1992. Wielka http://www.palgraveBrytania journals.com/ejis/index.html. Źródło: opracowanie własne na podstawie [MNiSW 2007] oraz JCR 2006 (http://scientific.thomson.com/products/jcr/).. Taką liczbę czasopism przyjęto z powodu niewielkiej liczby periodyków europejskich poświęconych interdyscyplinarnemu postrzeganiu dziedziny SIZ. Jeśli chodzi o czasopisma amerykańskie, to uwzględniono dwa czasopisma: „MIS Quarterly” oraz „Information Systems Research”, które uchodzą za najbardziej cenione w amerykańskim środowisku SIZ [Benbasat, Zmud 2003]. Kolekcję empiryczną pozyskano przy użyciu systemu dostępu do publikacji zainstalowanego w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. System ten umożliwia skorzystanie z baz Business Source Complete oraz ABI/INFORM-ProQuest. Z uwagi na problemy związane z dostępem do pełnej wersji wszystkich artykułów (niektóre z nich albo nie są dostępne albo znajdują się jedynie w wersji graficznej) ograniczono się do analizy ich abstraktów. Wśród artykułów włączonych do kolekcji niektóre są prezentowane przez abstrakty wraz ze słowami kluczowymi, a niektóre jedynie przez same streszczenia. Wyjątek stanowią trzy artykuły z „MIS Quarterly” i jeden z „Information Systems Research”, które zawierają jedynie sekcję słów kluczowych bez streszczenia. Postanowiono je jednak dołączyć do kolekcji, uznając, że słowa kluczowe wnoszą dużo informacji o zawartości artykułu. Aby w jak największym stopniu uwzględnić wymiar czasowy analizy, jak już wspomniano, postanowiono włączyć wszystkie artykuły z całej historii wydawniczej określonego czasopisma. W niektórych wypadkach nie było to możliwe z uwagi na brak dostępności elektronicznej wersji określonych roczników. Dotyczy.

(7) Teoretyczny kontekst badawczy…. 11. to jedynie dwóch czasopism: „Information Systems Journal” (brak pierwszych siedmiu roczników) oraz „European Journal of Information Systems” (brak jedynie pierwszego rocznika). W tabeli 2 przedstawiono charakterystyki określające udział artykułów z poszczególnych czasopism w kolekcji empirycznej. Wszystkie włączone do kolekcji czasopisma to kwartalniki. Każdy rocznik składa się na ogół z czterech zeszytów. Niekiedy może ich być więcej, jeśli w danym roczniku były wydawane tzw. zeszyty specjalne. Tabela 2. Charakterystyka kolekcji dokumentów Lp. 1. 2. MIS Quarterly. Tytuł. Information Systems Research. 3. Journal of Information Technology. 5. European Journal of Information Systems. 4. Information Systems Journal. KOD. OD. LR. ISR. 1990. 17. 1. ISJ. 1991. 16. 8. MSQ 1977 JIT. EJS. 30. 1986. 21. 1992. 15. NRK LRK 1. 30. 1. 21. 2. 14. 17 9. LAK 691. 377. 645 191. 446. 2350. Oznaczenia: KOD: kod czasopisma wykorzystywany w identyfikatorze pliku; OD: rok, od którego ukazuje się dane czasopismo; LR: całkowita liczba roczników od początku wydawania czasopisma do 2006 r. włącznie; NR K: numer rocznika, od którego artykuły danego czasopisma zostały dołączone do kolekcji (podyktowane to zostało dostępnością wersji elektronicznej); LR K: liczba roczników danego czasopisma w kolekcji; LAK: liczba artykułów danego czasopisma w kolekcji. Źródło: opracowanie własne.. Analizując dane z tabeli 2, można zauważyć, że około 46% czasopism kolekcji stanowią czasopisma amerykańskie (MSQ i ISR), a pozostałe 54% to czasopisma europejskie (JIT, ISJ, EJS). Kolekcja empiryczna charakteryzuje się stosunkowo dużym stopniem zrównoważenia geograficznego. 4. Metodyka badawcza Jako podstawowy obiekt analizy w opisywanych badaniach został wybrany abstrakt artykułu. Abstrakt stanowi kondensację informacji zawartych w artykule, przez to może stanowić podstawowy obiekt badawczy w studiach bibliograficznych [Larsen, Levine 2005]. Do takich przypadków można zaliczyć np. identyfikację kluczowych zagadnień zawartych w dużych zbiorach publikacji naukowych [Grabowski 2008b]. Poniżej przedstawiono metodę kategoryzacji artykułów pod kątem występujących w nich teorii. Składa się ona z następujących założeń (kroków):.

(8) 12. Mariusz Grabowski. – lista słów kluczowych stanowi najbardziej skondensowany treściowo element abstraktu, dlatego wykorzystano ją jako pierwotne źródło informacji o rozważanych w poszczególnych artykułach teoriach. Oznacza to, że aby uznać daną teorię za rozważaną na gruncie SIZ, musiała się ona pojawić przynajmniej raz na liście słów kluczowych przynajmniej jednego, chociaż niekoniecznie tego samego artykułu; – aby dane słowo kluczowe uznać za reprezentujące określoną teorię zasadniczo powinno ono zawierać słowo theory, np. contingency theory (teoria kontyngencji), transaction cost theory (teoria kosztów transakcyjnych) czy socjo-technical theory (teoria społeczno-techniczna). Ponieważ słowo teoria często zastępowana jest wyrazem bliskoznacznym, uznano, że również inne pojęcia należy uznać za równoważne słowu teoria. Do listy pojęć równoważnych pojęciu theory włączono następujące terminy: analysis, approach, concept, context, framework, hypothesis, methodology, model, paradigm, perspective, research, study, view. Zdefiniowano również pewną liczbę słów kluczowych określających teorie będących ich odpowiednikami, np. transaction costs theory i transaction costs economics. W tych wypadkach termin theory (ani jego synonim) nie musiał wystąpić w słowie kluczowym, aby uznać go za termin o charakterze teoretycznym; – dokonano przeszukania listy słów kluczowych w całej kolekcji dokumentów pod względem występowania słów kluczowych zdefiniowanych powyżej. Otrzymano listę zawierającą 66 teorii o różnej liczbie występowania na liście słów kluczowych poszczególnych artykułów; – dokonano przeszukania wszystkich elementów abstraktu pod względem występowania słowa kluczowego o charakterze teoretycznym. Abstrakty zostały zapisane w postaci ontologii opisanej w języku XML i zorganizowane według autorskiej procedury, a jako narzędzie analityczne zostały wykorzystane skrypty napisane w języku Perl. Założono, że określony artykuł może powoływać się na więcej niż jedną teorię. W ten sposób zidentyfikowano wszystkie artykuły powołujące się w sposób wyraźny w abstrakcie na określone koncepcje teoretyczne, a więc te które charakteryzują się dbałością o teoriopoznawczy rozwój dziedziny SIZ; – na tej podstawie dla każdej z 66 przeszukiwanych teorii został zdefiniowany ranking dokumentów, które najpełniej odpowiadały frazie wyszukującej. Słowa kluczowe o charakterze teoretycznym zostały w fazie wyszukującej zredukowane do rdzenia. Sporządzenie rankingu miało na celu uwzględnienie w wynikach wyszukiwania również tych dokumentów, które zawierają elementy rozważanych teorii, chociaż niekoniecznie w pełni się do nich odwołują. Przykładem mogą być np. dokumenty zawierające frazę transaction cost, chociaż nigdzie nie zawierają pojęcia wskazującego na frazę o charakterze teoretycznym. Każdy z abstraktów włączonych do rankingu, który w jakikolwiek sposób wskazywał na pełne bądź częściowe wystąpienie frazy teoretycznej lub jej części był następnie analizowany.

(9) Teoretyczny kontekst badawczy…. 13. indywidualnie, w wyniku czego przypisano mu (dla każdej teorii) pewną wartość miernika ważności (MW) określonego wzorem (1): 3. 3. MWta = ∑ wi ∑ zij ,. (1) i =1 j =1. gdzie: t – rozważana teoria, a – abstrakt artykułu, w którym dokonano powołania na teorię, i – stopień podobieństwa znalezionej frazy do koncepcji teoretycznej: 1-dokładnie taka sama, 2 – znacząco podobna, 3 – podobna, j – odpowiednia część abstraktu: 1 – sekcja słów kluczowych, 2 – tytuł, 3 – streszczenie, wi = 1/3i i określa wagę znalezionej uwzględniającej jej podobieństwo, zij – przyjmuje wartość 0 lub 1 i oznacza wystąpienie danej frazy w odpowiedniej części abstraktu, 3. ∑ zij ≤ 1. j =1. . Przedstawiony miernik przyjmuje wartości w przedziale <0;1>. Gdy MW = 0, określony artykuł nie prezentuje żadnych koncepcji teoretycznych, natomiast w gdy MW = 1, określony artykuł zawiera frazę powołującą się na określoną teorię najwyższym stopniu podobieństwa znajdującą się równocześnie w sekcji słów kluczowych, tytule oraz streszczeniu. 5. Omówienie uzyskanych rezultatów Tabela 3 zawiera alfabetyczną listę teorii rozważanych na gruncie SIZ. Poszczególne jej kolumny zawierają: nazwę teorii, trzyliterowy symbol teorii, typ teorii zgodnie z zaproponowaną w punkcie 2 typologią, liczbę powołujących się na nią artykułów oraz sumaryczną (względem artykułów) wartość miernika ważności MW dla określonej teorii (ΣMW). Pewne wątpliwości może budzić kwestia przyporządkowania teorii do określonej kategorii. W niektórych wypadkach jest ona dość jednoznaczna. Na przykład przypisanie teorii kosztów transakcyjnych (transaction cost theory), teorii aktor– sieć (actor-network theory), teorii asymilacji (assimilation theory) do teorii szczegółowych, a modeli przyczynowych (causal models), teorii interpretywistycznej (interpretivist theory) do teorii metodologicznych czy teorii zarządzania (management theory) i teorii organizacji (organization theory) do teorii dziedzinowych. Jednak w innych wypadkach przyporządkowanie teorii do określonej kategorii miało arbitralny charakter (np. teorię rynków elektronicznych (electronic market.

(10) Mariusz Grabowski. 14. theory) można również uznać za teorię dziedzinową, choć jest ona niewątpliwie bardziej szczegółowa od teorii ekonomii (economic theory), a teorię gier (game theory) można by było z kolei uznać za teorię szczegółową. Wydaje się jednak, że pewna doza arbitralności towarzyszy wszelkim systematykom i trudno jej uniknąć przy omawianiu kwestii teoriopoznawczych i metodologicznych, gdyż te są wyjątkowo skomplikowane do porządkowania. Jako argument można przytoczyć stwierdzenie T. Kuhna [2001, s. 126]: „w nauce nie da się w sposób kategoryczny odgraniczyć faktów i teorii, odkrywania od wymyślania”. Trudność uzyskania niebudzącej wątpliwości klasyfikacji nie powinna jednak przeszkadzać w samych działaniach porządkujących, gdyż te zawsze skutkują zwiększeniem spójności i dojrzewaniu określonej dziedziny. Tabela 3. Lista rozważanych teorii na gruncie SIZ Nazwa activity t. actor-network t. agency th. assimilation t. behavioral decision t. Black-Scholes m. causal m. central capacity t. cognitive cost-benefit t. cognitive dissonance t. cognitive fit t. contingency t. contract t. control t. coping t. critical social t. descriptive decision t. design t. diffusion of innovation t. domain t. of moral devel. economic t. elaboration likelihood m. electronic market t. entity-relationship m. equity t. expectancy t.. Skrót ACV ANT AGN ASM BDT BSM CAS CCT CCB CDT CFT CNT CTR CTL COP CST DDT DSN DOI DMD ECN ELM EMT ERD EQT EXP. T S S S S D S M S S S S S S D S M D D S S D S S M S S. n 4 10 12 2 11 3 20 1 6 1 7 58 29 5 1 56 4 6 36 2 34 3 27 11 3 3. ΣMW 2,04 4,70 6,33 1,00 1,59 1,67 5,04 0,33 1,19 0,67 3,33 14,89 6,89 2,44 1,00 19,26 0,44 4,33 10,96 0,96 6,70 2,04 6,07 4,44 1,15 1,67. Nazwa innovation t. institutional t. interpretivist t. language t. Lewin’s change t. management t. media richness t. operating t. organization t. org. inf. proc. t. personal construct t. positivist p. practice t. psych. contracting t. public goods t. relative deprivation t. resource-based t. role t. soft systems a. social cognitive t. social learning t. social presence t. socio-technical t. speech act t. structural equation m. structuration t.. Skrót INV INS INT LGN LCT MGT MRT OPT ORG OIP PCT POS PRT PST PGT RDT RBV RLT SSM SCT SLT SPT STS SAT SEM STR. T S S M D S D S D D S S M S S S S S S M S S S D S M S. n 40 40 47 1 1 3 15 1 15 3 5 16 1 4 1 1 25 3 13 5 1 8 29 6 24 14. ΣMW 6,04 9,00 18,30 1,00 0,33 0,78 3,93 0,33 5,37 1,04 1,44 6,30 0,37 1,33 0,33 0,67 14,44 1,07 6,22 2,44 0,33 1,93 11,00 1,19 9,67 5,70.

(11) Teoretyczny kontekst badawczy… cd. tabeli 3. Nazwa expectation-confirmation t. flow t. game t. goal-setting t. grounded t. information systems t. information t.. Skrót ECT FLT GMT GST GND IST INF. 15. T S S M S M D D. n 4 1 10 4 11 20 5. ΣMW 2,70 0,67 3,44 1,33 3,37 4,93 1,67. Nazwa systems t. techn. acceptance. m. t. of planned behavior t. of reasoned action t. of trying TQM t. transaction cost t.. Skrót SYS TAM TPB TRA TRY TQM TCT. T M S S S S D S. n 6 40 9 8 1 6 35. ΣMW 3,15 21,44 5,44 3,00 1,00 1,33 12,30. W nazwach teorii zastosowano następujące skróty: a. – approach, devel. – development, inf. – information, m. – model, org. – organizational, p. – perspective, psych. – psychological, proc. – processing, t. – theory, techn. – technology. Źródło: opracowanie własne.. Wydaje się, że właściwą miarą wykorzystująca wzór (1) obrazującą udział poszczególnych teorii w badaniach prowadzonych na gruncie SIZ może być miernik UT (udziału teorii) wyrażony następującym wzorem: m. UTi =. ∑ MW j n. j =1 m. ∑ ∑ MW j. ,. (2). i =1 j =1. gdzie: i – określona teoria, j – określony dokument odnoszący się do teorii, m – przyjmuje różne wartości dla określonych teorii. Udział poszczególnych teorii używanych w badaniach prowadzonych na gruncie SIZ sporządzany został niezależnie dla każdej z grup teorii: dziedzinowych (n = 13), metodologicznych (n = 10) oraz szczegółowych (n = 43), co zilustrowano na rys. 2–4. Teorie dziedzinowe charakteryzują się stosunkowo niewielkimi wartościami sumarycznego miernika ważności (ΣMW) w porównaniu z teoriami metodologicznymi i szczegółowymi. Niewątpliwie spowodowane jest to pewną „oczywistością” obecności dziedzin referencyjnych w ogólnej tematyce SIZ. W grupie tej zauważa się dużą liczbę powołań na teorię systemów społeczno-technicznych (STS), teorię ekonomii (ECN), teorię organizacji (ORG) oraz teorię projektu (DSN), przy jednoczesnym braku powołań na takie dziedziny referencyjne, jak teorię zarządzania (MGT) czy teorię informacji (INF). Warto zauważyć istnienie pewnej grupy teorii dziedzinowych (nie wymienionych przez Keena [1980]) mają-.

(12) Mariusz Grabowski. 16. cych charakter interdyscyplinarny, jak wymienione już wcześniej STS, DSN, IST oraz teoria sterowania CTL.. INF 4%. Pozostałe 13%. STS 26%. CTL 6%. DSN 10% ECN 16%. IST 12%. ORG 13%. Rys. 2. Udział teorii dziedzinowych w SIZ Źródło: opracowanie własne.. Analiza teorii metodologicznych potwierdza opisywane w literaturze SIZ rozróżnienie metodologiczne na podejścia neopozytywistyczne (POS), interprtywistyczne (INT) oraz krytyczne (CST). Przeprowadzone badania pokazują jednak, że udział wyżej wymienionych rodzajów badań ma raczej zrównoważony charakter, ponieważ modele przyczynowe (CAS) oraz modele strukturalne (SEM) należy zaliczyć do podejścia neopozytywistycznego (POS). Pozostałe 18%. CST 24%. CAS 7% SSM 8% POS 8%. INT 23% SEM 12%. Rys. 3. Udział teorii metodologicznych w SIZ Źródło: opracowanie własne..

(13) Teoretyczny kontekst badawczy…. 17. TAM Pozostałe 13% 19% TRA 2% CNT CFT 9% 2% MRT 2% RBV ANT 9% 4% TPB 4% TCT STR 7% 4% INV 4% EMT DOI 4% AGN CTR INS 7% 4% 4% 5%. Rys. 4. Udział teorii szczegółowych w SIZ Źródło: opracowanie własne.. W grupie teorii szczegółowych za najważniejsze należy uznać: model przyswojenia technologii (TAM), teorię kontyngencji (CNT), teorię zasobową (RBV), teorię kosztów transakcyjnych (TCT), teorię dyfuzji innowacyjności (DOI) oraz teorię instytucjonalną (INS). Biorąc pod uwagę, że TAM wyrasta z teorii planowanych zachowań (TPB) oraz teorii racjonalnych zachowań (TRA), model ten można uznać za najważniejszy i najczęściej stosowany teoretyczny model badawczy SIZ. 6. Podsumowanie Przeprowadzone badania, polegające na analizie teorii zawartych w streszczeniach 2350 artykułów zamieszczonych w pięciu renomowanych periodykach naukowych dziedziny SIZ, potwierdzają wyniki uzyskane w pracach: [Grabowski 2008a, 2008b] i skłaniają do wyciągnięcia wniosków. Dziedzina SIZ posiada charakter interdyscyplinarny (multidyscyplinarny) i nie wykazuje zasadniczej dominacji którejś z dziedzin referencyjnych ani podejścia metodologicznego. Mnogość teorii dziedzinowych, metodologicznych i szczegółowych wskazuje na duże zróżnicowanie, jednak zauważa się wpływ pewnych teorii w każdej z wyżej wymienionych grup. Wysoki udział teorii specyficznych dla dziedziny SIZ, tj.: teorii systemów społeczno-technicznych (STS) oraz teorii systemów informacyjnych (IST) w grupie teorii dziedzinowych, miękkiej metodyki systemowej (SSM) w grupie teorii szczegółowych oraz najwyższy udział modelu przyswojenia technologii (TAM) przy.

(14) 18. Mariusz Grabowski. znaczącym udziale teorii dyfuzji innowacyjności (DOI), teorii aktor-sieć (ANT) oraz teorii bogactwa mediów (MRT), wskazuje na pewne symptomy wyodrębniania się SIZ jako samodzielnego obszaru naukowego. Literatura Ackoff R.L. [1967], Management Misinformation Systems, Management Science, Vol. 14, No. 4. Barki H., Rivard S., Talbot J. [1993], A Keyword Classification Scheme for IS Research Literature: An Update, „MIS Quarterly”, Vol. 17, No. 2. Barnville C., Landry M. [1989], Can the Field of MIS be Disciplined?, Communications of the ACM, Vol. 32, No. 1. Baroudi J.J., Orlikowski W.J. [1989], The Problem of Statistical Power in MIS Research, „MIS Quarterly”, Vol. 13, No. 1. Baskerville R.L., Wood-Harper A.T. [1996], A Critical Perspective on Action Research as a Method for Information Systems Research, „Journal of Information Technology”, Vol. 11, No. 3. Benbasat I., Goldstein D.K., Mead M. [1987], The Case Research Strategy in Studies of Information Systems, „MIS Quarterly”, Vol. 11, No. 3. Benbasat I., Weber R. [1996], Research Commentary: Rethinking „Diversity” in Information Systems Research, Information Systems Research, Vol. 7, No. 4. Benbasat I., Zmud R.W. [1999], Empirical Research in Information Systems: The Practice of Relevance, „MIS Quarterly”, Vol. 23, No. 1. Benbasat I., Zmud R.W. [2003], The Identity Crisis Within the IS Discipline: Defining and Communicating the Discipline’s Core Properties, „MIS Quarterly”, Vol. 27, No. 2. Brooke C. [2002], Critical Perspectives on Information Systems: an Impression of the Research Landscape, „Journal of Information Technology”, Vol. 17, No. 4. Chiasson M.W., Davidson E. [2005], Taking Industry Seriously in Information Systems Research, „MIS Quarterly”, Vol. 29, No. 4. Chin W.W., Newsted P.R. [1995], The Importance of Specification in Causal Modeling: The Case of End-user Computing Satisfaction, Information Systems Research, Vol. 6, no. 1. Culnan M.J. [1987], Mapping the Intellectual Structure of MIS, 1980–1985: A Co-Citation Analysis, „MIS Quarterly”, Vol. 11, No. 3. Davenport T.H., Markus M.L. [1999], Rigor vs. Relevance Revisited: Response to Benbasat and Zmud, „MIS Quarterly”, Vol. 23, No. 1. Dearden J. [1972], MIS is a Mirage, „Harvard Business Review”, January-February. Deerwester S. et al. [1990], Indexing by Latent Semantic Analysis, „Journal of The American Society for Information Science”, Vol. 41, No. 6. DeSanctis G. [2003], The Social Life of Information Systems Research. A Response to Benbasat and Zmud’s Call for Returning to IT Artifact, „Journal of the Association for Information Systems”, Vol. 4, No. 7. Galliers R.D. [2003], Change as Crisis or Growth? Toward a Trans-disciplinary View of Information Systems as a Field of Study: A Response to Benbasat and Zmud’s Call for Returning to the IT Artifact, „Journal of the Association for Information Systems”, Vol. 4, No. 6..

(15) Teoretyczny kontekst badawczy…. 19. Grabowski M. [2008a], Wykorzystanie metod eksploracyjnej analizy tekstu do identyfikacji kluczowych zagadnień zawartych w dużych zbiorach publikacji naukowych [w:] Taksonomia 15. Klasyfikacja i analiza danych – teoria i zastosowania, red. K. Jajuga, M. Walesiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Grabowski M. [2008b], Aspekt teoriopoznawczy dziedziny systemów informacyjnych zarządzania [w:] Informatyka ekonomiczna jako dziedzina dydaktyki, red. M. Pańkowska, T. Porębska-Miąc, H. Sroka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Gregor S. [2006], The Nature of Theory in Information Systems, „MIS Quarterly”, Vol. 30, No. 3. Hearst M. [1999], Untangling Text Data Mining, „Proceedings of ACL’99: the 37th Annual Meeting of the Association for Computational Linguistics”, University of Maryland, June 20–26, (invited paper), http://www.ischool.berkeley.edu/ hearst/papers/ acl99/acl99-tdm.html. Keen P.G.W. [1980], MIS Research: Reference Disciplines and a Cumulative Tradition [in:] Proceeding of First International Conference of Information Systems, ed. E.R. McLean, Philadelphia, PA. Kuhn T. [2001], Struktura rewolucji naukowych, Aletheia, Warszawa. King J.L., Lyytinen K. [2004], Reach and Grasp, „MIS Quarterly”, Vol. 28, No. 4. Larsen T.J., Levine L. [2005], Searching for the Management Information Systems: Coherence and Change in the Discipline, „Information Systems Journal”, Vol. 15, No. 4. Laudon K.C., Laudon J.P. [2002], Management Information Systems. Managing the Digital Firm, VII ed., Prentice Hall, Upper Saddle River. Lee A.S. [1989], A Scientific Methodology for MIS Case Study, „MIS Quarterly”, Vol. 13, No. 1. Lee B., Barua A., Whinston A.B. [1997], Discovery and Representation of Causal Relationships in MIS Research: A Methodological Framework, „MIS Quarterly”, Vol. 21, No. 1. Lowry P.B. et al. [2000], MIS Legitimacy and the Proposition of a New Multi-dimensional Model of MIS, 3rd Annual Conference of the Southern Association for Information Systems (SAIS), Atlanta, GA. Lula P. [2005], Tekst Mining jako narzędzie pozyskiwania informacji z dokumentów tekstowych, StatSoft Polska, http://www.statsoft.pl/czytelnia/8_2007/Lula05.pdf. Lyytinen K. [1999], Empirical Research in Information Systems: On the Relevance of Practice in Thinking of IS Research, „MIS Quarterly”, Vol. 23, No. 1. Lyytinen K., King J.L. [2004], Nothing at the Center?: Academic Legitimacy in the Information Systems Field, „Journal of the Association of Information Systems”, Vol. 5, No. 6. Manning C., Schütze H. [1999], Foundations of Statistical Natural Language Processing, MIT Press, Cambridge. MNiSW [2007], Wykaz wybranych czasopism wraz z liczbą punktów za umieszczoną w nich publikację naukową, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, http://www.nauka.gov.pl/mn/_gAllery/32/66/32664/20071119_Wykaz_czasopism.pdf. Newell W.H. [2001], A Theory of Interdisciplinary Studies, Issues in Integrative Studies, No. 19. Orlikowski W.J., Baroudi J.J. [1991], Studying Information Technology in Organizations: Research Approaches and Assumptions, „Information Systems Research”, Vol. 2, No. 1..

(16) 20. Mariusz Grabowski. Orlikowski W.J., Iacono C.S. [2001], Research Commentary: Desperately Seeking the ‘IT’ in IT Research – a Call to Theorizing the IT Artifact, „Information Systems Research”, Vol. 12, No. 2. Popper K.R. [1992], Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa. Robey D. [1996], Research Commentary: Diversity in Information Systems Research: Threat, Promise, and Responsibility, „Information Systems Research”, Vol. 7, No. 4. Robey D. [2003], Identity, Legitimacy and the Dominant Research Paradigm: An Alternative Prescription for the IS Discipline. A Response to Benbasat and Zmud’s Call for Returning to the IT Artifact, „Journal of the Association for Information Systems”, Vol. 4, No. 7. Robey D., Markus M.L. [1998], Beyond Rigor and Relevance: Producing Consumable Research about Information Systems, „Information Resources Management Journal”, Vol. 11, No. 1. Smith N.C [1990], The Case Study: a Useful Research Method for Information Management, „Journal of Information Technology”, vol. 5, No. 3. Straub D.W. [1989], Validating Instruments in MIS Research, „MIS Quarterly”, Vol. 13, No. 2. Straub D.W. [2003], IS Research Perspectives: A Mandate for Scholarly Debate, „Journal of the Association for Information Systems”, Vol. 4, No. 5. Weber R. [2003], Still Desperately Seeking the IT Artifact, „MIS Quarterly”, Vol. 27, No. 2. Theoretical Research Context of Management Information Systems For some time, an intensive discussion concerning theoretical foundations of management information systems (MIS) is being carried out in scientific publications devoted to this relatively young discipline. The debate is being proceeded in many dimensions. One of these aspects involves a dispute, whether MIS should be characterised by one principal theoretical core, or – as an interdisciplinary area of knowledge – should concentrate on practical issues that are supported by various theories derived from so called reference disciplines. The article is a continuation of researches that intend to determine the degree of theoretical differentiation occurring in the area of MIS. Key words: management information systems, theory, methodology, academic legitimacy of discipline..

(17)