Uwarunkowania ekologiczne efektywności polskiej gospodarki rynkowej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 686. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Adam Cygan Katedra Mikroekonomii. Uwarunkowania ekologiczne efektywnoÊci polskiej gospodarki rynkowej 1. Wprowadzenie Narastajàce w dobie polskiej transformacji ustrojowej dysproporcje w rozk∏adzie dobrobytu spo∏ecznego i coraz wi´ksze rozwarstwienie spo∏eczne sà przyczynà cz´sto formu∏owanego pytania o efektywnoÊç i sprawiedliwoÊç spo∏ecznà systemu rynkowego. Jest to w istocie pytanie o kryteria efektywnoÊci alokacyjnej i dystrybucyjnej rynków. W naukach ekonomicznych najbardziej upowszechniony w tym zakresie wydaje si´ dorobek ekonomii neoklasycznej. Jest to oparta na tzw. teorii preferencji i wyboru zwarta koncepcja równowagi podmiotów i równowagi ogólnej gospodarki rynkowej. Tzw. równowaga walrasowska ma miejsce, kiedy wybory podmiotów sà zgodne, a wić wartoÊç zagregowanego popytu nadwy˝kowego to˝samoÊciowo równa jest zero. Rodzi si´ jednak pytanie, czy stan taki, a wić alokacja optymalna w sensie Pareto, zapewnia maksimum dobrobytu spo∏ecznego, a wić dystrybucj´ zgodnà z preferencjami spo∏ecznymi? Przyjmujàc, ˝e pytanie to dotyczy stanu suboptymalnego, i tak wydaje si´, ˝e zak∏ócenia efektywnoÊci alokacyjnej i dystrybucyjnej rynków sà coraz wi´ksze. Sà one wynikiem przede wszystkim post´pujàcych procesów monopolizacji i globalizacji, nie w pe∏ni zdefiniowanych praw w∏asnoÊci, nadmiernej eksploatacji systemu ekologicznego i powstawania tzw. ekologicznych efektów zewn´trznych1. Prawa w∏asnoÊci sà ÊciÊle zdefiniowane, kiedy zachowania jednych podmiotów wywo∏ujà zdecydowanà reakcj´ innych. Tylko wówczas ceny konkurencyjne zawierajà pe∏nà informacj´ o warunkach wymiany, dzi´ki której podmioty mogà odst´powaç od swego pierwotnego wy1 Zob. np. A. Cygan, Internalizacja efektów zewn´trznych w konkurencyjnej gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe WSIiZ, nr 1, Rzeszów 1998..

(2) 84. Adam Cygan. posa˝enia. Przy czym z punktu widzenia efektywnoÊci alokacyjnej rynków rozk∏ad praw w∏asnoÊci jest oboj´tny, ale nie jest takim z punktu widzenia efektywnoÊci dystrybucyjnej tych rynków i poziomu dobrobytu spo∏ecznego. Kszta∏t funkcji dobrobytu zdeterminowany jest przez preferencje spo∏eczne w zakresie jakoÊci ˝ycia, wynikajàce równie˝ ze stanu Êrodowiska przyrodniczego i zakresu ekologicznych efektów zewn´trznych. Warunkiem koniecznym uzyskania maksimum funkcji dobrobytu spo∏ecznego jest oczywiÊcie efektywna alokacja zasobów, którà jednak zak∏ócajà efekty zewn´trzne.. 2. Ekologiczne efekty zewn´trzne Niejednoznacznie zdefiniowane prawa w∏asnoÊci, bàdê w ogóle ich brak, to fundamentalna przyczyna pojawienia si´ zak∏óceƒ efektywnoÊci rynków konkurencyjnych2. Podmioty napotykajà wówczas zerowà cen´ lub quasi-cen´ dóbr, w szczególnoÊci w zakresie szeroko pojmowanych odpadów produkcyjnych i konsumpcyjnych, a preferencje podmiotów ujawniajà si´ poza sferà alokacji rynkowej. Gdy zaÊ sytuacja jednych podmiotów zale˝na jest od wyboru innych, powstajà w∏aÊnie efekty zewn´trzne zarówno produkcji, jak i konsumpcji. Efekty te mogà byç dodatnie, ale na ogó∏ sà ujemne i stanowià przyczyn´ rozbie˝noÊci mi´dzy prywatnymi a spo∏ecznymi kosztami gospodarowania3. Termin „koszty spo∏eczne” wprowadzi∏ ju˝ w II po∏owie ubieg∏ego wieku W. Kapp dla okreÊlenia „wszelkich bezpoÊrednich i poÊrednich strat, ponoszonych przez osoby trzecie lub ca∏e spo∏eczeƒstwo w rezultacie dzia∏alnoÊci prywatno-ekonomicznej”4. Tak wić problem kosztów spo∏ecznych dotyczy nie tylko degradacji Êrodowiska przyrodniczego. Pojawia si´ równie˝ w innych sferach ˝ycia spo∏ecznego. Jednak ze szczególnà ostroÊcià przejawiajà si´ koszty spo∏eczne wynikajàce z nadmiernej eksploatacji systemu ekologicznego w wyniku zanieczyszczenia powietrza, wody, wyczerpywania si´ zasobów naturalnych, erozji gleby itp. Wynikajà stàd koszty spo∏eczne sensu stricto (utrata zdrowia, utrata ˝ycia, utrata walorów rekreacyjnych, estetycznych, pi´kno krajobrazu, utrata ciszy itp.) oraz koszty utraconych mo˝liwoÊci przysz∏ych pokoleƒ. Problem ograniczeƒ ekologicznych alokacji rynkowej i entropijnoÊci gospodarki ujawnia si´ w pe∏ni dopiero w latach 70. ubieg∏ego wieku, jako Êwiatowy kryzys ekologiczny. WczeÊniej nie zauwa˝ano tak du˝ego stopnia koncentracji odpadów, ró˝nego rodzaju zanieczyszczeƒ, które znaczàco wp∏ywa∏yby na jakoÊç ˝ycia. Stàd ekonomia klasyczna nie zajmowa∏a si´ problemem barier eko-. 2 W nowoczesnej gospodarce wolnorynkowej wymieniane sà nie tyle dobra, co prawa do tych dóbr. Zob. T. Zachur´ki, Bieda mo˝e pokochaç kapitalizm, „Newsweek Polska” 2003, nr 51–52. 3 A. Cygan, op. cit. 4 W. Kapp, Spo∏eczne koszty funkcjonowania przedsi´biorstw prywatnych, PWN, Warszawa 1960, s. 30..

(3) Uwarunkowania ekologiczne efektywnoÊci.... 85. logicznych rozwoju gospodarczego5. Ekonomia wspó∏czesna, specyfikujàc ró˝norakie ograniczenia wzrostu gospodarczego, akcentuje przede wszystkim jakoÊç Êrodowiska przyrodniczego. Kategoria dobrobytu spo∏ecznego jest zdeterminowana nie tylko przez poziom konsumpcji, ale tak˝e jakoÊci Êrodowiska przyrodniczego. Maksimum dobrobytu spo∏ecznego staje si´ nadrz´dnym celem gospodarowania. Modele wzrostu gospodarczego z ekologicznym warunkiem brzegowym muszà tak˝e dyskontowaç preferencje spo∏eczne w zakresie roz∏o˝enia dobrobytu w czasie, na rzecz zarówno obecnej, jak i przysz∏ych generacji. Ekologiczny warunek brzegowy nie oznacza jednak bezwzgl´dnej „czystoÊci” Êrodowiska przyrodniczego. Pojćie takiego „czystego” Êrodowiska jest przede wszystkim trudne do zdefiniowania, zale˝y bowiem od po˝àdanego poziomu ochrony Êrodowiska i preferencji spo∏ecznych w zakresie oczekiwanego poziomu jakoÊci ˝ycia. Z kolei, z przyrodniczego punktu widzenia, warunkiem wystarczajàcym „czystego” Êrodowiska jest zachowanie równowagi ekologicznej. Ta zaÊ, wbrew apelom niektórych ekologów, nie wymaga zerowej wielkoÊci emisji zanieczyszczeƒ. Stawia jednak warunek, aby odpady gospodarcze nie przekracza∏y tzw. pojemnoÊci asymilacyjnej ekosystemów. PojemnoÊç asymilacyjna okreÊla mo˝liwoÊci absorbcyjne i regeneracyjne ekosystemów. System ekologiczny jest tylko w∏aÊnie do takiego stopnia otwarty, a jego równowaga zapewnia szeroko rozumianà reprodukcj´ zasobów6. Taka w∏aÊciwoÊç ekosystemów ma fundamentalne znaczenie dla formu∏owania ograniczeƒ ekologicznych efektywnoÊci alokacyjnej rynków. Warunki równowagi i optymalnoÊci mo˝na wówczas ujàç w postaci modelu geometrycznego, definiujàc funkcj´ niekorzyÊci jako odwzorowanie preferencji spo∏ecznych zwiàzanych z emisjà zanieczyszczeƒ oraz funkcj´ kosztów redukcji jako odwzorowanie preferencji emitentów tych zanieczyszczeƒ. Warunki równowagi okreÊla punkt przecićia si´ krzywych kosztu spo∏ecznego emisji (niekorzyÊci) i kosztu redukcji tej emisji. Zrównanie si´ kosztów marginalnych emisji i redukcji implikuje stan równowagi i optymalnoÊci7. Równowag´ takà mogà zapewniç jedynie ceny rynkowe efektów zewn´trznych, pod warunkiem, ˝e podmiotami transakcji wymiennych b´dà nie tylko przedsi´biorstwa, ale tak˝e konsumenci – odbiorcy niekorzyÊci. Tylko wówczas mogà w pe∏ni przejawiaç si´ i realizowaç preferencje spo∏eczne. Pochyle5 Problemy ekologiczne pojawiajà si´ ju˝ u prekursorów obiektywnej teorii wartoÊci – Petty’ego i Cantillona, nie dotyczà jednak barier ekologicznych rozwoju, lecz wartoÊciotwórczej roli czynnika, jakim jest ziemia. Wyra˝a to s∏ynne stwierdzenie Petty’ego, ˝e „o ile praca jest matkà bogactwa, to ziemia jest ojcem tego bogactwa”. Zob. S. Czaja, Problemy ekologiczne w teorii ekonomii, „Aura” 1987, nr 2; S. Czaja, B. Fiedor, Z. Jakubczyk, Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujćiu wspó∏czesnej teorii ekonomii, Wydawnictwo Ekonomia i Ârodowisko, Bia∏ystok–Kraków 1993, s. 25. 6 Kierunki i tendencje w rozwoju wspó∏czesnej ekonomi, pod red. B. Fiedor, Akademia Ekonomiczna we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1991. 7 Zob. np. B. Fiedor, Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony Êrodowiska, Ossolineum, Wroc∏aw–¸ódê 1990, s. 58–91..

(4) Adam Cygan. 86. N R. N″ N′. R. N. R′. 0. E. Qp. Qopt. Q. O – wielkoÊç emisji zanieczyszczeƒ, N – niekorzyÊci (koszty spo∏eczne emisji), R – koszty redukcji zanieczyszczeƒ, Oopt – optimum emisji, Op – emisja zgodna z pojemnoÊcià asymilacyjnà. Rys. 1. Warunki równowagi i optymalnoÊci èród∏o: opracowanie w∏asne.. nie krzywej kosztu spo∏ecznego wyra˝a zmieniajàce si´ w czasie preferencje spo∏eczne (koszt marginalny), a wić oceny wartoÊciujàce skutki kumulacji i synergii zanieczyszczeƒ. Zmienne jest w czasie tak˝e pochylenie krzywej kosztu redukcji, zale˝y bowiem od kosztu kraƒcowego redukcji, wynikajàcego z innowacyjnoÊci stosowanej technologii i zmiennych cen czynników. Takie dynamiczne ujćie równowagi, zmiennej w czasie i przybli˝ajàcej stan optymalny do zgodnego z pojemnoÊcià asymilacyjnà ekosystemów, implikuje ceny konkurencyjne, zapewniajàce paretowskie optimum struktury alokacyjnej. Takiej roli nie spe∏niajà wszelkie tzw. quasi-ceny, a tym bardziej stosowane w polityce proekologicznej Êrodki regulacji bezpoÊredniej o charakterze prawno-administracyjnym, stanowiàce o przymusie bezpoÊrednim wobec podmiotów gospodarczych.. 3. Regulacja poÊrednia Ârodki regulacji poÊredniej oznaczajà wprowadzanie instrumentów ekonomicznych proekologicznych w sfer´ rynku. Cz´sto wówczas podkreÊla si´, ˝e jest to „ekologiczna gospodarka rynkowa”, co oznacza system alokacyjny ryn-.

(5) Uwarunkowania ekologiczne efektywnoÊci.... 87. kowy, w którym równowaga ekologiczna jest jednà z determinant realizacji celów ekonomicznych w wyniku: – przekszta∏cenia zasobów przyrody z dóbr wolnych w dobra gospodarcze, – zapewnienia mo˝liwoÊci kompleksowego rachunku ekonomicznego podmiotów gospodarczych internalizujàcego efekty zewn´trzne. Proekologicznymi instrumentami ekonomicznymi sà: podatki, op∏aty ekologiczne, kary, zwolnienia podatkowe, subwencje, kredyty preferencyjne i zbywalne prawa emisji. Podatki i op∏aty ekologiczne sà jednym z najwczeÊniej stosowanych instrumentów proekologicznych o funkcji stymulacyjnej8. W Polsce wykorzystywane sà przede wszystkim op∏aty ekologiczne, które nale˝à do najwy˝szych w Êwiecie9. Sà to op∏aty za emisj´ gazów, pobór wody i odprowadzanie Êcieków, sk∏adowanie odpadów, op∏aty koncesyjne w zakresie kopalin, depozytowe i produktowe. Op∏aty te spe∏niajà rol´ quasi-ceny, funkcjonujàcej z mocy decyzji administracyjnych wydzia∏ów ochrony Êrodowiska urz´dów wojewódzkich. Struktura stawek tych op∏at oparta jest na wskaênikach toksycznoÊci. Rola preferencji spo∏ecznych i mechanizmu rynkowego przejawia si´ tu jedynie poprzez funkcj´ kosztowà tych op∏at. Z kolei kary ekologiczne powinny spe∏niaç przede wszystkim funkcj´ represyjnà, zabezpieczajàc nak∏adany na podmioty obowiàzek wynikajàcy z regu∏y aktu administracyjnego10. Kary, podobnie jak podatki i op∏aty, powinny równie˝ rekompensowaç straty wynik∏e z nadmiernej eksploatacji systemu ekologicznego. Jaki jest wymiar tych strat? Jedynie rynek móg∏by na to odpowiedzieç. Ponadto w Polsce s∏aba egzekucja kar ekologicznych11 prowadzi wrćz do ca∏kowitego zaniku ich funkcji zarówno represyjnej, jak i prewencyjnej i kompensacyjnej. Obecnie coraz wi´kszy udzia∏ w regulacji poÊredniej odgrywajà subwencje i preferencyjne kredyty, przyjmujàce form´ pomocy finansowej w realizacji przedsi´wzi´ç proekologicznych. W Polsce sà to: – dotacje z Narodowego i Wojewódzkich Funduszy Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej, – ulgi w podatku dochodowym i rolnym z tytu∏u realizacji przedsi´wzi´ç inwestycyjnych proekologicznych, – zwolnienia z op∏at skarbowych, a tak˝e sp∏aty po˝yczek z Narodowego Funduszu Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej, – subwencje z funduszy pomocowych Unii Europejskiej.. 8 Ju˝ w 1920 r. koncepcje ekopodatku zaproponowa∏ A.C Pigou. Zob. np. E.A. Endras, Pigou – Steuer, Wirtschaftswisenschafliches Studium, 1986, vol. 15, nr 8. 9 Op∏aty ekologiczne zosta∏y wprowadzone w Polsce w latach 70. ubieg∏ego wieku. WysokoÊç tych op∏at znacznie wzros∏a w wyniku ich wielokrotnej rewaloryzacji w latach 80. Por. K. Górka, B. Poskrobko, W. Kadecki, Ochrona Êrodowiska, PWE, Warszawa, s. 120–123. 10 J. G∏uchowski, Podatki ekologiczne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2002, s. 29. 11 Wed∏ug danych GUS, w latach 1999–2002 kary wyegzekwowane wynios∏y zaledwie kilkanaÊcie procent wielkoÊci kar naliczonych. W 2000 r. odsetek ten jest jeszcze ni˝szy, bo z naliczonych 404 850 tys. z∏, wyegzekwowano zaledwie 29 120 tys. z∏..

(6) 88. Adam Cygan. Kredyty ekologiczne sà oferowane przez banki komercyjne ze Êrodków w∏asnych i na w∏asne ryzyko, ale we wspó∏pracy z centralnym i lokalnym funduszem ochrony Êrodowiska. Fundusze te dofinansowujà kredyty preferencyjne. Oprócz Êrodków w∏asnych banków êród∏em kredytów preferencyjnych mogà byç realizowane ze Êrodków pomocowych fundusze, które wykorzystujà doÊwiadczenia w obs∏udze kredytowej i sieç dystrybucyjnà banków. Subwencje i kredyty preferencyjne sà wa˝nym instrumentem interwencyjnej polityki ekologicznej w zakresie przezwyci´˝ania barier finansowych przedsi´wzi´ç ekologicznych. Stwarzajà one warunki do rozwoju rynkowej gospodarki ekologicznej12. Nie sà to jednak warunki wystarczajàce. Nawet ta pobie˝na charakterystyka przywo∏anych instrumentów regulacji poÊredniej wykazuje, ˝e nie spe∏niajà one warunków optymalnoÊci, wynikajàcych z wczeÊniej przedstawionego modelu równowagi. Wydaje si´, ˝e warunki te mogà spe∏niaç zbywalne prawa emisji, które stanowià o prawie do emisji dowolnego rodzaju polutanta, nabywanym bàdê zbywanym na zasadach rynkowych. Szeroka koncepcja zbywalnych praw emisji13 opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e ujawniajàce si´ na rynku preferencje odbiorców niekorzyÊci sà warunkiem koniecznym parametrycznej funkcji cen ekologicznych efektów zewn´trznych. Oznacza to, ˝e na rynku pierwotnym zbywalne prawa emisji powinny byç oferowane przez samorzàd lokalny, którego decyzje sà pochodnà preferencji spo∏ecznoÊci lokalnej. Prawa emisji stajà si´ jednym z czynników wytwórczych uzyskujàcych cen´ rynkowà i substytuujàcych urzàdzenia ochronne. Spe∏niony zostaje warunek optymalnoÊci paretowskiej, wymagajàcy odejÊcia od statycznego ujćia modelowego równowagi. Zmienne preferencje spo∏eczne w zakresie jakoÊci ˝ycia implikujà poprzez relacje poda˝owo-popytowe cen´ praw emisji. Jak wczeÊniej podkreÊlano, optymalnoÊç alokacji wymaga jednoznacznego zdefiniowania praw w∏asnoÊci. W przypadku w∏asnoÊci prywatnej wymóg ten jest spe∏niony, a rozk∏ad tych praw determinuje poziom dobrobytu spo∏ecznego. Tak jednoznacznie nie sà ju˝ zdefiniowane prawa w∏asnoÊci w odniesieniu do zasobów okreÊlonych jako dobra publiczne o du˝ym rozproszeniu w∏asnoÊciowym. W przypadku zasobów przyrody znana maksyma o „tragedii wspólnego” wydaje si´ zbyt mocna. Wyst´puje bowiem silna identyfikacja jednostek ze stanem Êrodowiska przyrodniczego w wyniku rosnàcych wartoÊciowaƒ dotyczàcych np. utraty walorów rekreacyjnych, pi´kna krajobrazu, ciszy, zdrowia a nawet ˝ycia. Te oceny wartoÊciujàce przenoszà si´ na kszta∏t funkcji dobrobytu spo∏ecznego. Z kolei dla maksimum tej funkcji oboj´tny jest, jak ju˝ wczeÊniej podkreÊlano, rozk∏ad praw w∏asnoÊci. ¸atwo zauwa˝yç, ˝e kwestia takiego rozk∏adu i jego dystrybucyjne znaczenie dla dobrobytu spo∏ecznego w przypadku dóbr publicznych nie rysuje si´ tak ostro, jak w przypadku dóbr 12 Por. S. Nahotko, Podstawy ekologicznego zarzàdzania przedsi´biorstwem, Wyd. COPR, Bydgoszcz 2002, s. 166–167. 13 Np. w USA ok. 2000 firm handluje jednostkami emisji SO . W Polsce tak˝e zak∏ada si´ 2 mo˝liwoÊç zbywania nadwy˝ek dopuszczalnych jednostek emisji. Rynek jest tu jednak ograniczony tylko do przedsi´biorstw–emitentów..

(7) Uwarunkowania ekologiczne efektywnoÊci.... 89. prywatnych. Tak wić zbywalne prawa emisji w stopniu najwi´kszym – spoÊród dotychczas przywo∏ywanych instrumentów regulacji poÊredniej – wprowadzajàc ekologiczne efekty zewn´trzne w sfer´ rynku, sprowadzajà ich koszty spo∏eczne do kosztów w∏asnych emitentów i przybli˝ajà ich alokacj´ do warunków optymalnoÊci alokacyjnej i dystrybucyjnej typu second best.. 4. Zarzàdzanie ekologiczne Wspó∏czesne rynki charakteryzujà si´ zró˝nicowanymi ograniczeniami strukturalnymi, determinujàcymi zachowania strategiczne firm. Zachowania te poddane sà regu∏om przetrwania i rozwoju, co wià˝e si´ z dà˝eniem do osiàgania przewagi konkurencyjnej. W tym celu sformu∏owane tzw. pierwotne strategie sprowadzajà si´ do14: – strategii kosztowej, gdy przedsi´biorstwa dà˝à do uzyskania przewagi w kosztach wytwarzania w wyniku tzw. efektu doÊwiadczenia i realizowanych korzyÊci skali i korzyÊci zakresu15, – strategii dyferencjacji, gdy przedsi´biorstwa dà˝à do wyró˝niania si´ i wyró˝niania swoich produktów (strategia iluzoryczna, przestrzenna i jakoÊciowa). Wyodr´bnienie strategii kosztowej i dyferencjacji uwydatnia znaczenie ograniczeƒ ekologicznych w zachowaniach firmy. Ograniczenia te muszà byç zdefiniowane ju˝ na etapie segmentacji strategicznej, a wić podobnie jak produkty, rynki, technologia czy wyposa˝enie kapita∏owe. Przy czym postulat wyodr´bnienia tzw. strategii ekologicznej nie wydaje si´ uzasadniony. Ochrona Êrodowiska przyrodniczego nie jest celem samym w sobie. Jest jednym z wielu ograniczeƒ w zachowaniach strategicznych firm, które w warunkach rynku praw emisji sprowadza si´ do roli „rzadkiego” czynnika produkcji. Mo˝na wić mówiç jedynie o „zarzàdzaniu ekologicznym” w strategii firmy16, podkreÊlajàc znaczenie zasobów przyrody w jej decyzjach rozwojowych. Czynniki determinujàce zarzàdzanie ekologiczne mogà byç specyfikowane jako wewn´trzne i zewn´trzne. Do wewn´trznych nale˝à przede wszystkim proekologiczne postawy pracowników i wiedza dotyczàca kszta∏tu preferencji konsumentów w tym zakresie, mo˝liwoÊci finansowe i techniczne dla spe∏niania ekologicznych wymogów jakoÊciowych. Z kolei do uwarunkowaƒ zewn´trznych nale˝à m.in. polityka proekologiczna paƒstwa i wynikajàca stàd regulacja poÊrednia i bezpoÊrednia, stan ÊwiadomoÊci proekologicznej spo∏eczeƒstwa i preferencje konsumentów, kszta∏tujàce struktur´ i wielkoÊç popytu na rynkach dóbr i us∏ug, a tak˝e popytu i poda˝y na rynkach praw emisji. Do tej grupy uwarun14 Strategor, Zarzàdzanie firmà. Strategie, struktury, decyzje, to˝samoÊç, PWE, Warszawa 1995, s. 27. 15 A. Cygan, K. Kosiec, Meandry biznesu, Firma wyd. II, BOW, Kraków 2001, s. 33. 16 S. Nahotko, op. cit., s. 77. A. Chodyƒski, Zarzàdzanie ekologiczne w przedsi´biorstwie, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 1999, nr 11..

(8) Adam Cygan. 90. kowaƒ nale˝à tak˝e dyrektywy Unii Europejskiej, dotyczàce likwidacji barier w handlu, dyrektywa w zakresie wprowadzania znaku ekologicznego „E”, czy wprowadzenie systemów zarzàdzania Êrodowiskiem naturalnym ISO 14000, przy ich pe∏nej integracji z dotychczasowymi systemami jakoÊci ISO 900017. W Unii Europejskiej wymagania wobec przedsi´biorstw w zakresie ochrony Êrodowiska sà coraz wi´ksze. Po dzia∏aniach doraênych, dotyczàcych np. montowaniu filtrów, oczyszczalni, recyklingu, pojawi∏y si´ wymogi w zakresie czystszej produkcji, a od niedawna stosowane sà w∏aÊnie normy opisujàce system takiego zarzàdzania instytucjami, aby efekty ich dzia∏alnoÊci by∏y korzystne dla otoczenia, zaÊ system zarzàdzania Êrodowiskowego – zgodnie z powo∏anym w 1996 r. przez Uni´ Europejskà systemem norm ISO 14000 – jest w∏aÊnie integralnym segmentem strategii zarzàdzania przedsi´biorstwem. Normy te zalecajà, aby wszystkie elementy tego sytemu, a wić struktura odpowiedzialnoÊci, procedury i Êrodki umo˝liwiajàce wdra˝anie polityki ekologicznej, by∏y spójne z innymi funkcjami firmy i nadrz´dnà strategià jej rozwoju. Zarzàdzanie ekologiczne jest sta∏ym procesem, którego zakres jest okreÊlony przez samo przedsi´biorstwo. Tak np. norma ISO 14001 poza zobowiàzaniem do dzia∏ania zgodnie z uregulowaniami prawnymi, nie ustala dok∏adnych wymagaƒ w zakresie wyników dzia∏alnoÊci ochronnej. OkreÊla tylko te, które mogà byç kontrolowane przez samo przedsi´biorstwo oraz obiektywnie audytowane dla celów certyfikacji. System norm ISO 14000 zak∏ada minimalizowanie wykorzystania w procesach gospodarczych zasobów naturalnych, przy jednoczesnym zachowaniu jakoÊci na co najmniej dotychczasowym poziomie18. Dostosowanie si´ do standardów unijnych zak∏ada opracowana dla Polski strategia rozwoju spo∏eczno-gospodarczego do 2010 r. Na jednolitym rynku europejskim funkcjonowanie firmy ju˝ w chwili obecnej zale˝y w du˝ej mierze od jej wizerunku ekologicznego, który w strategii dyferencjacji odgrywa coraz wi´kszà rol´. Mimo ˝e formalnie normy ISO 14000 nie majà charakteru obligatoryjnego, to i tak posiadanie certyfikatu normy ISO 14001 w coraz wi´kszym stopniu decyduje o efektywnoÊci strategii rynkowej firmy. Dlatego od 1998 r. wprowadzane sà w Polsce wszystkie normy z zakresu zarzàdzania Êrodowiskowego z serii ISO 14000. Umo˝liwia to wdra˝anie w polskich przedsi´biorstwach systemu zarzàdzania Êrodowiskowego umo˝liwiajàcego identyfikacj´ potencjalnych udoskonaleƒ i przede wszystkim certyfikacj´. Podobnie wa˝nà rol´ w zarzàdzaniu Êrodowiskowym spe∏nia etykietowanie, tzn. opatrywanie znakiem „E” produktów ekologicznych. System znakowania Êrodowiskowego jest dobrowolnym, przejrzystym sposobem kszta∏towania ekologicznych postaw konsumentów19. Zapewnia informacj´ rynkowà w zakresie jakoÊci produktu, co nie jest bez znaczenia dla strategii jakoÊciowej ka˝dej firmy. 17. Ibidem, s. 6. W. Henrykowski, Znaczenie systemów zarzàdzania zgodnych z serià norm ISO 9000 i ISO 14000, „Ekopartner” 2002, nr 5. 19 Por. K. Szamaƒska, Marketingowe aspekty zarzàdzania Êrodowiskowego, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 2003, nr 10. 18.

(9) Uwarunkowania ekologiczne efektywnoÊci.... 91. Ekologiczny wizerunek firmy w pe∏ni wpisuje si´ w propagowanà intensywnie w ostatnich latach na Zachodzie ide´ „spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu” (Corporate Social Responsibility – CSR). Definicja CSR jest bardzo pojemna i obejmuje spo∏ecznà odpowiedzialnoÊç firmy za w∏asny kodeks etyczny firmy i uczciwoÊç wobec pracowników, zaanga˝owanie finansowe w popraw´ otoczenia, w którym funkcjonuje. JakoÊç Êrodowiska przyrodniczego jest chyba tym najbardziej oczywistym a zarazem czytelnym obszarem CSR, koryguje bowiem wprost poziom dobrobytu spo∏ecznego. W dobie coraz bardziej ograniczanych spo∏ecznych funkcji paƒstwa rol´ t´, w interesie przede wszystkim w∏asnym, musi przejmowaç biznes. Wysokie tempo akumulacji i koncentracji kapita∏u oraz post´pujàca globalizacja sprawiajà, ˝e ju˝ obecnie wiele firm ma dochody w∏asne przekraczajàce bud˝ety wielu paƒstw. Nie chodzi tu jednak o zmian´ kategorii zysku, zyskownoÊç w gospodarce rynkowej jest bowiem podstawà rozwoju i generuje takie dobra spo∏eczne, jak praca i dochód ludnoÊci, a te decydujà o dobrobycie materialnym. Zysk jest jednak kategorià d∏ugookresowà, zale˝nà od zachowaƒ spo∏ecznych – stàd szczególna rola spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu, równie˝ w zakresie jakoÊci Êrodowiska przyrodniczego. Ju˝ obecnie oko∏o 7,5% zamo˝nych konsumentów Europy Zachodniej kupuje towary, kierujàc si´ wizerunkiem spo∏ecznym firmy, a oko∏o 20% by∏aby sk∏onna zap∏aciç cen´ wy˝szà z tego tytu∏u. Okazuje si´, ˝e znacznie mniej zamo˝ni polscy konsumenci tak˝e przejawiajà podobne preferencje. Wed∏ug badaƒ Fundacji Komunikacji Spo∏ecznej 75,9% konsumentów wola∏oby kupowaç produkty od firm odpowiedzialnych spo∏ecznie, a a˝ 67,3% respondentów by∏aby sk∏onna zap∏aciç za produkt wićej, gdyby wiedzia∏a, ˝e jest on przyjazny dla Êrodowiska20. Wydaje si´, ˝e wprowadzenie ekologicznych efektów zewn´trznych w sfer´ rynków jest warunkiem koniecznym wy˝szej efektywnoÊci, zarówno alokacyjnej, jak i dystrybucyjnej gospodarki rynkowej. Tylko wówczas preferencje spo∏eczne w zakresie jakoÊci Êrodowiska przyrodniczego znajdà odzwierciedlenie w cenie, a ich kszta∏t determinowaç b´dzie maksimum funkcji dobrobytu spo∏ecznego. Wymóg ten spe∏nia w stopniu najwy˝szym rynek zbywalnych praw emisji. W zakresie dystrybucji rynek mo˝e byç mniej lub bardziej „sprawiedliwy”, zale˝nie od rozk∏adu wyposa˝enia w aktywa ró˝nych grup spo∏ecznych. W przypadku zasobów przyrody postulat jednoznacznego zdefiniowania praw w∏asnoÊci jest wrćz nie do zrealizowania. Stàd trudno by∏oby przeceniç dystrybucyjne znaczenie zbywalnych praw emisji i zarzàdzania ekologicznego w strategiach rynkowych firm, które rozumiejà spo∏ecznà rol´ biznesu, wyra˝ajàcà si´ w odpowiedzialnoÊci za poziom dobrobytu spo∏ecznego.. 20. J.K. Bielecki, Biznesmeni i obywatele, „Newsweek Polska” 2003, nr 51–52..

(10) 92. Adam Cygan. Environmental Conditions of the Effectiveness of the Polish Market Economy In today’s world of the state’s increasingly smaller role as employer and social guardian, the question as to the criteria for measuring how effectively markets distribute and allocate resources is becoming increasingly relevant. The question, therefore, essentially concerns the criteria of social well-being in the market economy. The various distortions in the effectiveness of markets are chiefly the result of monopolisation and globalisation, imperfectly defined ownership rights, and excessive use of the natural environment leading to so-called externalities. Limiting environmental externalities requires the introduction of social preferences for the quality of the natural environment with respect to economic products and equalising the marginal social cost of disturbing the ecological balance with the marginal private cost of reducing pollution emissions. This implies equilibrium conditions and optimum company behaviour. Pro-environmental, indirect regulatory instruments and environmental management in company market strategies are of special importance in building an ecologically-friendly economy. The environmental image of companies is becoming the fundamental attribute of corporate social responsibility with regard to the well-being of society..

(11)