Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 597
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wirus choroby niebieskiego jêzyka (BTV), z rodza-ju Orbivirus, rodziny Reoviridae, jest czynnikiem etio-logicznym choroby niebieskiego jêzyka (BT). Choro-bê charakteryzuj¹ zmiany krwotoczne, powsta³e w wy-niku uszkodzenia naczyñ krwiononych. Na zaka¿e-nie wirusem podatne s¹ owce, w mzaka¿e-niejszym stopniu byd³o, kozy oraz niektóre dzikie prze¿uwacze. Straty ekonomiczne, które powstaj¹ w wyniku zaka¿enia BTV, s¹ bezporednio zwi¹zane ze zmniejszeniem efektywnoci hodowli i miertelnoci¹ zwierz¹t oraz porednio z utrat¹ rynków zbytu z powodu ogranicze-nia handlu zwierzêtami i produktami zwierzêcego po-chodzenia (nasienie i embriony). Wyst¹pienie BT wymaga równie¿ zastosowania okrelonych rodków kontroli choroby, miêdzy innymi precyzyjnej diagnos-tyki laboratoryjnej.
Do 1998 r. chorobê niebieskiego jêzyka stwierdza-no w Europie sporadycznie i zazwyczaj wywo³ywana by³a ona przez pojedyncze serotypy BTV. Jednak¿e, pocz¹wszy od tego roku, choroba spowodowana przez serotypy 1, 2, 4, 8, 9 i 16 wystêpowa³a w wielu euro-pejskich krajach basenu Morza ródziemnego (15). W sierpniu 2006 r. po raz pierwszy w historii zasiêg wystêpowania BT przekroczy³ 50° szerokoci pó³noc-nej i chorobê wywo³an¹ przez BTV serotyp 8 stwier-dzono w niektórych krajach Europy
pó³nocno-zachod-niej: Holandii, Belgii, Niemczech, Francji i Luksem-burgu (27). W ostatnich kilku latach sytuacja epizoo-tyczna w zakresie BT w Europie zmieni³a siê na nie-korzyæ i staje siê coraz bardziej z³o¿ona. Przyczyn¹ niekorzystnych zmian jest nie tylko pojawienie siê nowych serotypów BTV na obszarach, na których cho-roba wystêpowa³a endemicznie, lecz przede wszyst-kim jego przeniesienie na tereny dotychczas wolne od choroby (27). Wystêpowanie BT na nowych obszarach geograficznych w Europie stwarza szczególne zagro-¿enie z powodu wysokiego tempa i stopnia rozprze-strzeniania siê niektórych serotypów BTV oraz mo¿-liwoci pojawiania siê nowych wariantów (22).
Ze wzglêdu na problemy gospodarcze i epizootycz-ne BTV by³ w ostatnich latach obiektem intensywnych badañ w zakresie budowy oraz funkcji struktur bia³-kowych i genetycznych, dlatego obecnie jest najlepiej poznanym orbiwirusem (21). Cz¹steczka BTV (gêstoæ 1,337 g/cm3), o kszta³cie dwudziestocianu, posiada
genom o wielkoci oko³o 19 200 par zasad, zbudowa-ny z 10 liniowych segmentów podwójnie niciowego RNA (dsRNA), zawieraj¹cych 57% nukleotydów AU i 43% GC oraz konserwatywne sekwencje na koñcu 3 i 5 ³añcucha RNA (17). Segmenty 10dsRNA upa-kowane s¹ w trójwarstwowym kapsydzie o rednicy oko³o 88 nm (18). Warstwa zewnêtrzna kapsydu
zbu-Wirus choroby niebieskiego jêzyka
budowa i replikacja
WIES£AW NIEDBALSKI, ANDRZEJ KÊSY
Zak³ad Pryszczycy Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, ul. Wodna 7, 98-220 Zduñska Wola
Niedbalski W., Kêsy A.
Bluetongue virus (BTV): structure and replication
Summary
The article reviews the structure of BTV and the role of capsid proteins in the replication process. The BTV is an icosahedral virus with a genome of approximately 19 200 base pairs and composed of ten linear segments of double-stranded RNA (dsRNA). These RNA segments are packaged in a triple layered protein capsid (88 nm in diameter). The outer shell of capsid is composed of two structural proteins: 60 trimers of VP2, which acting as a hemagglutinin (HA) is responsible for glycoprotein receptor binding, and 120 trimers of VP5 that mediate the release of viral particles from endosomal compartments into cytoplasm and undergo pH dependent conformational changes that allow membrane fusion and syncytium formation. The intermediate layer consists of VP7 protein the major immunodominant of BTV. This layer surrounds the subcore (54 nm) which consist of 12 decamers of the VP3 protein (role in the structural integrity of the virus core) and three minor structural proteins: VP1 (replicase), VP4 (mRNA capping enzyme) and VP6 (RNA-dependent ATPase and helicase). Moreover, the viral subcore consists of nonstructural proteins: NS1, NS2, NS3 and NS3A, which participate in the control of BTV replication, maturation and export from infected cell.
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 598
dowana jest z dwóch bia³ek strukturalnych 180 cz¹-steczek (60 trimerów) bia³ka VP2 (111 kDa) oraz 360 cz¹steczek (120 trimerów) bia³ka VP5 (59 kDa) (ryc. 1). Warstwê poredni¹ tworzy bia³ko struktural-ne VP7 (38 kDa) g³ówna determinanta okrelaj¹ca przynale¿noæ do okrelonej grupy serologicznej zor-ganizowane w 260 trimerów formuj¹cych dwudziesto-cienn¹ warstwê o symetrii T = 13 (20) (ryc. 1). War-stwa ta otacza rdzeñ wirusa (54 nm) utworzony z 12 dekamerów bia³ka wysokocz¹steczkowego VP3 (100 kDa) o symetrii T = 2 oraz trzech mniejszych bia³ek VP1 (149 kDa), VP4 (76 kDa) i VP6 (36 kD) (7, 18). Ponadto rdzeñ wirusa tworz¹ bia³ka niestrukturalne NS1, NS2, NS3 i NS3A, które prawdopodobnie uczestnicz¹ w kontroli replikacji wirusa, jego dojrze-waniu i uwalnianiu z zaka¿onej komórki. Orbiwi-rusy, w odró¿nieniu od wirusów zawieraj¹cych jed-noniciowe RNA (ssRNA), charakteryzuje w pro-cesie replikacji stabilnoæ genetyczna i antygeno-wa, a mutacje materia³u genetycznego s¹ sporadycz-ne (14).
Bia³ka strukturalne
Bia³ko VP2. Trimery bia³ka VP2 tworz¹ trój-szkieletow¹ strukturê zewnêtrzn¹ warstwy kapsy-du (7) (ryc. 1). Podczas replikacji wirusa VP2 dzia-³a jako hemaglutynina i odpowiada za wi¹zanie do receptora glikoproteinowego, a tak¿e indukuje wytwarzanie swoistych przeciwcia³ neutralizuj¹-cych dla okrelonego serotypu BTV (9) (tab. 1). Wewn¹trz komórki VP2 wi¹¿e siê z wimentyn¹, bia³kiem wystêpuj¹cym w filamentach porednich szkieletu komórki, co umo¿liwia odpowiedni¹ we-wn¹trzkomórkow¹ lokalizacjê bia³ka oraz wzajem-ne oddzia³ywanie dojrza³ych cz¹stek wirusa i fila-mentów porednich (3). Bia³ko VP2 jest g³ówn¹ determinant¹ serotypow¹ BTV, co jest szczególnie istotne ze wzglêdów diagnostycznych. Filogene-tyczna analiza porównawcza bia³ka VP2 szczepów referencyjnych BTV wykaza³a pe³n¹ korelacjê po-miêdzy zmiennoci¹ sekwencji w genomie 2 (ko-duj¹cym VP2) i przynale¿noci¹ do okrelonego
serotypu (13). Ró¿nice w sekwencji nukleotydów fragmentu Seg-2 koduj¹cego bia³ko VP2 wynosz¹ od 29% (BTV-8 i BTV-18) do 59% (BTV-16 i BTV-22). Sekwencjonowanie i analiza porównawcza fragmen-tu Seg-2 ujawnia równie¿ znaczne ró¿nice pomiêdzy szczepami tego samego serotypu, wyizolowanymi z ró¿nych regionów geograficznych, maksymalnie do-chodz¹ce do 30% w obrêbie tego samego serotypu (13). W zale¿noci od regionu geograficznego izolacji wi-rusa wyodrêbniono wschodnie i zachodnie topotypy VP2. Z tego powodu do typowania szczepów wiruso-wych i szczepionkowiruso-wych BTV w reakcji RT-PCR wy-korzystuje siê startery oligonukleotydowe flankuj¹ce wybrane sekwencje Seg-2 (16).
Bia³ko VP5. W odró¿nieniu od VP2, bia³ko VP5 jest bardziej konserwatywne, choæ obserwuje siê tak-¿e niewielkie ró¿nice w sekwencji odzwierciedlaj¹ce geograficzne pochodzenie wirusa (23). Trimery bia³-ka VP5 tworz¹ globularne struktury zewnêtrznej warstwy kapsydu BTV usytuowane pod warstw¹ bia³-ka VP2 (18) (ryc. 1). VP5 przenibia³-ka przez b³onê ko-mórkow¹ i uczestniczy w uwalnianiu cz¹stek wirusa z kompartmentów endosomalnych w cytoplazmie (10) (tab. 1). Ponadto podlega zale¿nym od pH zmianom strukturalnym umo¿liwiaj¹cym po³¹czenie z b³on¹ ko-mórkow¹ i tworzenie syncytiów (6).
Bia³ka VP3 i VP7. Wysokocz¹steczkowe bia³ka rdzenia posiadaj¹ w³aciwoci hydrofobowe i charak-teryzuj¹ siê znaczn¹ konserwatywnoci¹. Odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w integralnoci rdzenia wirusa oraz uczest-nicz¹ w ekspresji specyficznych determinantów
anty-Ryc. 1. Schemat budowy BTV (wed³ug www.expasy.ch)
o k ³ a i B Funkcja 2 P V HInedmukacgjalutwyyntinwaarzaondipaopwrizaecdaiwzcaiaw³in¹ezuanrtiaeldziuoj¹recyccehptsowraoiksotymcóhrkdl.ia . V T B u p y t o r e s 5 P V Pczr¹zestneikkawpriruzeszabz³okonmêpkaomtrmóerknotwów¹ienucdzoessotmniaclznyywchuwwacylntoiapnlaiuzmie. . w ó it y c n y s e i n e z r o w t a i w il ¿ o m U 7 P V / 3 P V . a s u ri w a i n e z d r i c o n l a r g e t n i w ¹ z c i n t s e z c U w ó t n a n i m r e t e d o w o p u r g h c y n z c if y c e p s ij s e r p s k e w ³ a iz d U . h c y w o n e g y t n a m y n t s y z r o k e i n d e z r p A N R s d e w o s u ri w i n o r h c 7 P V / 3 P V s k e l p m o K c ¹ j a g e i b o p a z ,i k r ó m o k z rt ¹ n w e w o g e c ¹ j u n a p a k s i w o d o r m e w y ³ p w . e n z c y t a m z a l p o t y c i k i n n y z c z e z r p I u p y t ) F N I( u n o r e fr e t n i ij c a w y t k a k e r ó m o k o d a s u ri w ê i s u i n e z c ¹ ³ w æ y z c i n d e r o p e ¿ o m 7 P V . a z rt ê n w h c i o d u i n a k i n e z r p z a r o h c iz d a w o 1 P V RdseRpNilAkaznaa(mRaNArtycpyodilmodeartanziaegoz³aaleñ¿cnuachoadRRNNAA.)katalziujesyntezê 4 P V Katalziatorsyntezyczapeczkinakoñcu5'mRNA. 6 P V HAeTPilkaazzaaz.ale¿naodRNA. 1 S N Udiza³wcytopatogeneizeiuwolnieniuwriusazkomórk.i 2 S N UsscRzeNsAtnpicrzzyedwuspealkeokwcijaniizeamgêgseznczoamnuiudsoekgampesnytdóuw.wriusowego . a i n e z d r o g e j u i n a w o m r o f i a s u ri w ij c a k il p e r w ³ a iz d U A 3 S N / 3 S N Uwcrizuessatnzickzyomwódrkoirjgzoeswpaondiaurzwai.ironaistymulujeprocesuwalniania
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 599
genowych okrelaj¹cych kilka odrêbnych grup filoge-netycznych (1) (tab. 1). Ponadto, w przypadku nieobec-noci bia³ek VP2 i VP5, bia³ko VP7 mo¿e poredni-czyæ w ³¹czeniu siê wirusa do komórek owadzich oraz przenikaniu do ich wnêtrza. W procesie tym istotn¹ rolê odgrywa sekwencja trójpeptydowa RDG (Arg--Gly-Asp) stanowi¹ca fragment 168-170 ³añcucha ami-nokwasowego VP7 (26). VP7 mo¿e wi¹zaæ siê z re-ceptorami glikoproteinowymi (glikozaminoglikany), choæ jest bardzo prawdopodobne, ¿e tak¿e inne recep-tory s¹ zaanga¿owane w proces ³¹czenia siê wirusa z b³on¹ komórkow¹ i przenikaniem do jej wnêtrza. Dodatkowo, kompleks VP3/VP7 chroni wirusowe dsRNA przed niekorzystnym wp³ywem rodowiska pa-nuj¹cego wewn¹trz komórki, zapobiegaj¹c aktywacji interferonu (INF) typu I przez czynniki cytoplazma-tyczne (tab. 1).
Bia³ka VP1, VP4 i VP6. Te mniejsze bia³ka rdze-nia tworz¹ kompleks transkrypcyjny. Bia³ko VP1 wy-stêpuj¹ce w wirionie w niewielkiej iloci (oko³o 12 kopii na cz¹steczkê) mo¿e uczestniczyæ w syntezie RNA, wyd³u¿aj¹c startery oligo (A), funkcjonuj¹c jako replikaza syntetyzuj¹ca dsRNA na matrycy dodatnie-go ³añcucha RNA (4) (tab. 1). VP1 posiada optymaln¹ aktywnoæ w zakresie 27-37°C, co zapewnia efektyw-n¹ replikacjê zarówno w komórkach ssaków, jak i owa-dzich. Wczesne mRNA posiada na koñcu 5czapecz-kê (cap), czyli 7-metyloguanozynê, która stabilizuje mRNA i u³atwia skuteczn¹ translacjê. W komórkach organizmów wy¿szych synteza czapeczki wymaga udzia³u czterech ró¿nych enzymów. W przypadku BTV wszystkie cztery reakcje s¹ katalizowane przez poje-dyncze bia³ko VP4 (25). Z kolei bia³ko VP6 posiada aktywnoæ ATPazy zale¿nej od RNA oraz helikazy. Uczestniczy w rozwijaniu dupleksów dsRNA i mo¿e wspó³uczestniczyæ w syntezie mRNA na matrycy dsRNA (24) (tab. 1).
Bia³ka niestrukturalne
W zaka¿onych komórkach prze¿uwaczy bia³ka NS1 i NS2 s¹ syntetyzowane w znacznie wiêkszej liczbie kopii ni¿ bia³ka NS3 i NS3A. Jednak¿e w zaka¿onych komórkach owadzich równie¿ bia³ka NS3 i NS3A syn-tetyzowane s¹ w wiêkszej iloci, co mo¿e wskazywaæ na szczególn¹ ich rolê w procesie replikacji i namna-¿ania siê w komórkach wektora.
Bia³ko NS1. Obraz mikroskopowy komórek zaka-¿onych wirusem BT ujawnia du¿¹ liczbê kanalików (rednica 52,3 nm, d³ugoæ 1000 nm) zbudowanych z bia³ka NS1, co stanowi wewn¹trzkomórkow¹, mor-fologiczn¹ cechê zaka¿enia BTV. Badania Owensa i wsp. (19) wskazuj¹ na rolê NS1 w cytopatogenezie i uwolnieniu wirusa z komórki.
Bia³ko NS2. G³ówny sk³adnik wirusowych cia³ek wtrêtowych obecnych w zaka¿onych komórkach. NS2 wi¹¿e siê do wirusowego ssRNA i uczestniczy w hyd-rolizie trójfosforanów do monofosforanów (11). Na tej podstawie mo¿na wnioskowaæ, ¿e bia³ko NP2 mo¿e
byæ zaanga¿owane w selekcjê i zagêszczanie segmen-tów wirusowego ssRNA przed upakowaniem genomu do kapsydu (tab. 1). Ekspresja NS2 w zaka¿onych ko-mórkach jest wystarczaj¹ca do utworzenia cia³ek wtrê-towych i prawdopodobnie bia³ko to odgrywa znacz¹-c¹ rolê w replikacji wirusa i formowaniu rdzenia (12). Bia³ko NS3 i jego skrócona forma NS3A. Zwi¹-zane s¹ z g³adkimi b³onami wewn¹trzkomórkowymi, ale wystêpuj¹ tak¿e na b³onie plazmatycznej. Bia³ko to, kodowane przez najmniejszy segment RNA (S10), jest jedynym bia³kiem glikozylowanym kodowanym przez wirus (2). NS3 funkcjonuje jako wiroporyna, która pobudza b³onê komórkow¹, zwiêkszaj¹c jej prze-puszczalnoæ, dziêki temu umo¿liwia uwalnianie wi-rusa z komórki (8). Ponadto NS3, wi¹¿¹c siê z bia³-kiem komórkowym Tsg101, pozwala cz¹steczkom wi-rusa opuciæ komórki gospodarza przez p¹czkowanie, podobnie jak to ma miejsce w przypadku retrowiru-sów. Mechanizm ten mo¿e byæ wykorzystywany do uwalniania BTV z komórek owadzich, w których nie wystêpuje wyrany efekt cytopatyczny.
Replikacja BTV
Replikacja wirusa odbywa siê w fagocytach mono-nuklearnych i komórkach endotelialnych. W wyniku ich zaka¿enia uwalniane s¹ cytokiny zapalne oraz za-chodzi proces apoptozy. Wirus wnika do komórki ssa-ków za porednictwem bia³ka VP2 (hemaglutynina). Proces wnikania wirusa do komórki gospodarza za-pocz¹tkowuje po³¹czenie siê BTV do receptorów gli-koproteinowych b³ony komórkowej za porednictwem trimerów bia³ka VP2. Cz¹steczki rdzenia mog¹ rów-nie¿ wi¹zaæ siê z komórk¹ (g³ównie owadzi¹) za po-rednictwem trimerów VP7. Wyniki ostatnich badañ biochemicznych i mikroskopowych wykaza³y, ¿e me-chanizm wnikania wirusa do komórki zachodzi na dro-dze endocytozy receptorowej, w której porednicz¹ bia³ka z grupy klatryn (5). VP2 uwalnia siê z endoso-mów powstaj¹cych w procesie endocytozy. Obni¿enie pH rodowiska powoduje fuzjê bia³ka VP5 z b³on¹ endosomaln¹ (6) i transport transkrypcyjnie aktywne-go rdzenia do cytoplazmy zaka¿onej komórki. Podob-nie jak w przypadku innych wirusów z rodziny Reo-viridae, replikacja BTV ma miejsce w cytoplazmie zaka¿onej komórki. Bia³ko VP1 katalizuje proces transkrypcji ssRNA ka¿dego z dziesiêciu segmentów genomu BTV (4). W proces transkrypcji zaanga¿owa-ne jest bia³ko VP6, dzia³aj¹ce jako helikaza umo¿li-wiaj¹ca rozwiniêcie dsRNA, w celu przy³¹czenia re-plikazy oraz oddzielenia macierzystej i nowo zsynte-tyzowanej nici RNA po zakoñczeniu transkrypcji. Po-nadto ATPazowa aktywnoæ tego bia³ka wykorzysty-wana jest do dostarczenia energii do tego procesu (24). Do koñca 5 nowo syntetyzowanego mRNA do³¹cza-na jest czapeczka, która powstaje dziêki guanylyl-trans-ferazowej i transmetylazowej aktywnoci bia³ka VP4 (25). Po przy³¹czeniu czapeczki mRNA transporto-wany jest do cytoplazmy, gdzie zachodzi proces
trans-Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 600
lacji. Na matrycy mRNA syntetyzowane s¹ bia³ka wi-rusowe, a proces translacji rozpoczyna siê po oko³o 2 godzinach od zaka¿enia komórki. W procesie upa-kowania genomu do kapsydu wspó³uczestnicz¹: heli-kaza VP6, bia³ko NS2, a tak¿e bia³ka VP1 i VP4 (12, 24). Jednoczenie na matrycy dodatniego ³añcucha RNA (mRNA), RNA polimeraza zale¿na od RNA (replikaza) syntetyzuje nowy, jednoniciowy RNA o ujemnej polarnoci, który na etapie sk³adania nowych cz¹stek rdzenia BTV s³u¿y jako matryca do produkcji dsRNA (4). Na podstawie badañ mikroskopowych wy-kazano, ¿e ka¿dy segment dsRNA wi¹¿e siê niezale¿-nie z kompleksem transkrypcyjnym (VP1, VP4 i VP6) usytuowanym na wewnêtrznej stronie warstwy VP3 i kompleks ten przybiera kszta³t kwiatu (18). Warstwa rdzenia VP3 stanowi stosunkowo delikatn¹, niestabil-n¹ strukturê, która s³u¿y jako rusztowanie dla trime-rów VP7 i po ich zwi¹zaniu daje sztywniejszy, stabil-niejszy rdzeñ wirusa. Bia³ka zewnêtrznej warstwy kap-sydu VP2 i VP5 ³¹cz¹ siê z nowo powsta³ym rdze-niem i dojrza³e cz¹stki wirusa s¹ transportowane w cy-toplazmie przy udziale kompleksu VP2/wimentyna na mikrotubule (3). Dojrzewanie i uwolnienie wirio-nów z zaka¿onych komórek odbywa siê przez b³onê komórkow¹ przez p¹czkowanie lub w wyniku lizy ko-mórki, po jej destabilizacji, w której poredniczy bia³-ko NS3 (wiroporyna) (8). Powielanie dojrza³ych cz¹s-tek BTV zachodzi w czasie 8-24 godzin po zaka¿eniu.
Pimiennictwo
1.Anthony S., Jonem H., Darpel K. E., Elliott H., Maan S., Samuel A., Mellor P. S., Mertens P. P.: A duplex RT-PCR assay for detection of genome segment 7 (VP7 gene) from 24 BTV serotypes. J. Virol. Methods 2007, 141, 188-197.
2.Beaton A., Rodriguez J., Redy Y. K., Roy P.: The membrane trafficking protein calpactin forms a complex with bluetongue wirus protein NS3 and mediates wirus relase. Proc. Natl. Acad. Sci. 2002, 99, 13154-13159. 3.Bhattacharaya B., Noad R. J., Roy P.: Interaction between bluetongue virus
outer capsid protein VP2 and vimentin is necessary for virus egress. Virol. J. 2007, 4, 7.
4.Boyce M., Wehrfritz J., Noad R., Roy P.: Purified recombinant bluetongue wirus VP1 exhibits RNA replicase activity. J. Virol. 2004, 78, 3994-4002. 5.Forzan M., Marsh M., Roy P.: Bluetongue virus entry into the cells. J. Virol.
2007, 81, 4819-4827.
6.Forzan M., Wirblich C., Roy P.: A capsid protein of nonenveloped blue-tongue virus exhibits membrane fusion activity. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2004, 101, 2100-2105.
7.Grimes J. M., Burroughs J. N., Gouet P., Diprose J. M., Malby R., Zientara S.: The atomic structure of the bluetongue virus core. Nature 1998, 395, 470--478.
8.Han Z., Harty R. N.: The NS3 protein of bluetongue virus exhibits viroporin--like properties. J. Biol. Chem. 2004, 279, 43092-43097.
9.Hassan S. S., Roy P.: Expression and functional characterization of blue-tongue virus VP2 protein: role in cell entry. J. Virol. 1999, 73, 9832-9842. 10.Hassan S. H., Wirblich C., Forzan M., Roy P.: Expression and functional
characterization of bluetongue virus VP5 protein: role in cellular permeabili-zation. J. Virol. 2001, 75, 8356-8367.
11.Horscroft N. J., Roy P.: NTP binding and phosphohydrolase activity associa-ted with purified bluetongue virus non-structural protein NS2. J. Gen. Virol. 2000, 81, 1961-1965.
12.Kar A. K., Bhattacharaya B., Roy P.: Bluetongue virus RNA binding protein NS2 is a modulator of viral replication and assembly. BMC Mol. Biol. 2007, 8, 4.
13.Maan S., Maan N. S., Samuel A. R., Rao S., Attoui H., Mertens P. P.: Analysis and phylogenetic comparison of full-length VP2 genes of the 24 bluetongue virus serotypes. J. Gen. Virol. 2007, 88, 621-630.
14.Mattos C. C. de, Mattos C. A. de, Osburn B. I., MacLachlan N. J.: Evolution of the L2 gene of strains of bluetongue virus serotype 10 isolated in California. Virology 1994, 201, 173-177.
15.Mellor P. S., Wittmann E. J.: Bluetongue virus in the Mediterranean Basin 1998-2001. Vet. J. 2002, 164, 20-37.
16.Mertens P. P., Maan N. S., Prasad G., Samuel A. R., Shaw A. E., Portgie-ter A. C., Anthony S. J., Maan S.: Design of primers and use of RT-PCR assays for typing European bluetongue virus isolates: differentiation of field and vaccine strains. J. Gen. Virol. 2007, 88, 2811-2823.
17.Mertens P. P., Sangar D. V.: Analysis of the terminal sequences of the genome segments of four orbiviruses. Virology 1985, 140, 55-67.
18.Nason E. L., Rothagel R., Mukherjee S. K., Kar A. K., Forzan M., Prasad D. V., Roy P.: Interactions between the inner and outer capsids of bluetongue virus. J. Virol. 2004, 78, 8059-8067.
19.Owens R. J., Limn C., Roy P.: Role of an arbovirus nonstructural protein in cellular pathogenesis and virus release. J. Virol. 2004, 78, 6649-6656. 20.Roy P.: Bluetongue virus proteins. J. Gen. Virol. 1992, 73, 3051-3064. 21.Roy P.: Orbiviruses, [w:] Knipe D. M., Howley P. M., Griffin D. E., Lamb R. A.,
Martin M. A., Roizman B., Straus S. E. (red.): Fields Virology. PA: Lippicott Williams&Wilkins, Philadelphia 2007, 1975-1977.
22.Saegerman C., Berkvens D., Mellor P. S.: Bluetongue epidemiology in the European Union. Emerging Infect. Dis. 2008, 14, 539-544.
23.Singh K. P., Maan S., Samuel A. R., Rao S., Meyer A., Mertens P. P.: Phylo-genetic analysis of bluetongue virus genome segment 6 (encoding VP5) from different serotypes. Vet. Ital. 2005, 40, 479-483.
24.Stauber N., Martinez-Costas J., Sutton G., Monastyrskaya K., Roy P.: Bluetongue virus VP6 protein binds ATP and exhibits an RNA-dependent ATPase function and a helicase activity that catalyse the unwinding of double stranded RNA. J. Virol. 1997, 71, 7220-7226.
25.Sutton G., Grimes J. M., Stuart D. I., Roy P.: Bluetongue virus VP4 is an RNA-capping assembly line. Nat. Struci. Mol. Biol. 2007, 14, 449-451. 26.Tan B. H., Nason E., Stauber N., Jiang W., Monastyrskaya K., Roy P.: RGD
tripeptyde of bluetongue virus VP7 protein is responsible for core attach-ment to Culicoides wells. J. Virol. 2001, 75, 3937-3947.
27.Wijaszka T., Truszczyñski M.: Wystêpowanie na wiecie w latach 2006-2007 wa¿nych epizootii, wed³ug OIE. Medycyna Wet. 2007, 63, 1270-1272. Adres autora: doc. dr hab. Wies³aw Niedbalski, ul. Zielona 48/4, 98-220 Zduñska Wola; e-mail: wieslaw@piwzp.invar.net.pl
