Artyku³ przegl¹dowy Review
Z³oliwe ch³oniaki (malignant lymphoma, ML, lymphosarcoma), a w³aciwie ch³oniaki (lymphoma) to jedne z najczêciej wystêpuj¹cych z³oliwych no-wotworów u psów. Szacuje siê, ¿e ka¿dego roku na ten typ guza zachoruje 13-33 na ka¿de 100 000 psów, czyli zachorowalnoæ jest wy¿sza ni¿ u ludzi (12, 17). Najczêciej choruj¹ osobniki w rednim wieku (red-nia wieku wed³ug ró¿nych opracowañ wynosi 6,3-7,7 roku), zapadalnoæ u obu p³ci jest jednakowa, nato-miast u pewnych ras, m.in. bokserów, berneñskich psów pasterskich, terierów szkockich, basset hound, airedale terierów i buldogów, ch³oniaki wystêpuj¹ czêciej; z kolei wydaje siê, ¿e ryzyko rozwoju tych nowotworów u jamników i pomeranianów jest ni¿sze ni¿ w ogólnej populacji psów (7, 8, 23). W³aciciele zwierz¹t zg³aszaj¹ siê do lekarza najczêciej z powo-du niespecyficznych objawów klinicznych, takich jak: os³abienie, utrata ³aknienia, dusznoæ, a badanie fizy-kalne ujawnia zazwyczaj uogólnione lub regionalne powiêkszenie wêz³ów ch³onnych (7). W takich przy-padkach nastêpnym krokiem postêpowania jest bada-nie cytologiczne powiêkszonych wêz³ów ch³onnych (21). Badanie cytopatologiczne (biopsja cienkoig³owa BC) jest szybk¹, technicznie ³atw¹, ma³o inwazyjn¹
i niedrog¹ metod¹ rozpoznawania nowotworów z tkan-ki limfatycznej u psów (7, 8, 15, 17, 19, 23, 25, 26). U ludzi badanie cytologiczne pozwala na rozpoznanie ch³oniaków nieziarniczych w 80-90%, a w 67-86% przypadków mo¿liwe jest okrelenie typu ch³oniaka (3). Biopsja cienkoig³owa jest doskona³¹, czu³¹ i spe-cyficzn¹ metod¹ oceny stanu regionalnych wêz³ów ch³onnych pod k¹tem obecnoci przerzutów nowo-tworowych. Pozwala tak¿e na wybranie najbardziej re-prezentatywnego wêz³a ch³onnego do biopsji chirur-gicznej i badania histopatologicznego, ocenê zasiêgu procesu nowotworowego, a tak¿e umo¿liwia analizê przebiegu choroby po zastosowanym leczeniu (3, 13, 15, 16, 25, 26). Okrelenie na podstawie badania cyto-patologicznego typu b¹d podtypu ch³oniaka u psów daje mo¿liwoæ oceny podatnoci na leczenie, okresu prze¿ycia oraz czasu trwania pierwszej remisji.
W celu ustalenia pewnych kryteriów niezbêdne jest badanie histopatologiczne ca³ego wêz³a ch³onnego lub jego wycinka pobranego w czasie zabiegu operacyj-nego. Niestety, wielu w³acicieli rezygnuje z dalszej diagnostyki i leczenia, gdy dowiaduje siê o potrzebie przeprowadzenia zabiegu w znieczuleniu ogólnym (5-7).
Cytologiczna diagnostyka ch³oniaków u psów
RAFA£ SAPIERZYÑSKI*, JUSTYNA SOKO£OWSKA*Katedra Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-766 Warszawa
Sapierzyñski R., Soko³owska J Cytological diagnosis of canine lymphomas
Summary
Malignant lymphomas (ML), actually lymphomas, are common tumors in dogs, outnumbered only by mammary and cutaneous tumors. The existing morphological classifications of canine ML have been based successively on different human classifications, including Rappaport, the Working Formulation and the Kiel classification. The behavior of canine malignant lymphomas is difficult to predict on the basis of histomorphology alone, and thus other advanced techniques are needed in the establishment of prognostic factors. Evaluation of tumors phenotype (B cell and T cells), proliferation rate (mitotic index, Ki67 expres-sion, AgNORs number) in histologic sections is possible and often enables a precise diagnosis. Fine-needle aspiration cytology remains the first line of investigation (screening test) used in all cases of mono- or polylymphadenopathy. It helps to obtain initial diagnosis (lymphoma, metastases, hyperplasia), in staging the disease, in the detection of the recurrence and progression of the neoplastic process. Lymphomas have success-fully been classified by FNA cytology, in human medicine the success rate of this procedure ranges from 80% to 90% in the diagnosis of malignant lymphoma and 67.5% to 86% in its subtyping. Cytology is a safer, cheaper, and more rapid procedure than histology, and the owner often disagrees to the surgical procedure essential to obtaining tissue samples. Immonophenotyping, can be successfully established in aspiration biopsy samples of enlarged lymph nodes in dogs with lymphoma. Moreover, the evaluation of the proliferation rate of neoplastic cells by immunocytochemy or other cytopathologic stains can also be made.
Bardzo wa¿ne dla uzyskania precyzyjnego rozpo-znania jest prawid³owe pobranie materia³u, wykona-nie rozmazów, ich utrwalewykona-nie i barwiewykona-nie. Istotny te¿ jest wybór wêz³a ch³onnego/wêz³ów ch³onnych, któ-ry/które ma byæ poddany badaniu. Materia³ do badañ mo¿na pozyskaæ, wykonuj¹c biopsjê aspiracyjn¹ cien-koig³ow¹ (BAC), biopsjê nieaspiracyjn¹ cienkoig³o-w¹ (BNC), nak³ucie jam cia³a i pobranie p³ynów lub pop³uczyn z drzewa oskrzelowego (5-7, 23, 28). Ma-teria³ do badania cytopatologicznego mo¿na te¿ po-zyskaæ, wykonuj¹c odciski z powierzchni przekroju wêz³ów ch³onnych pobranych w czasie zabiegu ope-racyjnego i przeznaczonych do badania histopatolo-gicznego. Do wykonania BC niezbêdny jest tylko pod-stawowy sprzêt, zwierzê nie musi byæ przygotowane do badania w jaki szczególny sposób. W ka¿dym przy-padku materia³ pobiera siê z kilku wk³uæ, najlepiej z kilku wêz³ów ch³onnych i wykonuje rozmazy na szkie³kach podstawowych (w przypadku uogólnione-go powiêkszenia z co najmniej dwóch wêz³ów; 4, 5). Rozmazy z pobranego materia³u mo¿na wysuszyæ, utrwaliæ w roztworze acetonu i formaliny i zabarwiæ metod¹ May-Grunewalda-Giemsy (MGG) i w takiej postaci przes³aæ do badania mikroskopowego (4-7).
Cytologiczna klasyfikacja ch³oniaków
Istnieje wiele systemów klasyfikacji ML wykorzy-stuj¹cych ró¿ne kryteria podzia³u. Najprostsza klinicz-no-anatomiczna klasyfikacja dzieli wszystkie formy ch³oniaka na typy w zale¿noci od lokalizacji procesu chorobowego i mo¿liwa jest do okrelenia za pomoc¹ podstawowego warsztatu diagnostycznego (badania obrazowe, biopsja cienkoig³owa). Wed³ug tej klasyfi-kacji obserwuje siê nastêpuj¹ce formy ch³oniaków: formê wieloogniskow¹ (multicentryczna), pokarmow¹ (trawienn¹), grasicz¹, krezkow¹, skórn¹ oraz inne rzad-sze formy ch³oniaka. Niestety, klasyfikacja ta nie daje wskazówek odnonie do leczenia i rokowania dla cho-rych psów.
Kolejne klasyfikacje stosowa³y czysto morfologicz-ne kryteria oceny rozrostu nowotworowego; nale¿a³y tu klasyfikacje: Rappaporta, Lukesa i Collinsa, Opra-cowanie Robocze (Working Formulation, WF), klasy-fikacja kiloñska KK (cyt. 6). Dziêki wprowadzeniu kryteriów cytohistologicznych i immunologicznych udoskonalono klasyfikacjê kiloñsk¹ (14) oraz wpro-wadzono klasyfikacjê REAL (Revised European-Ame-rican Classification of Lymphoid Neoplasm; 9).
W ostatnio przeprowadzonych badaniach patomor-fologicznych, oceniaj¹cych przydatnoæ badania cyto-patologicznego w rozpoznawaniu ch³oniaków u psów podkrela siê zalety uaktualnionej klasyfikacji kiloñ-skiej (5, 19, 22). Zastosowanie tego systemu pozwala zakwalifikowaæ rozpoznany cytologicznie rozrost do grupy ch³oniaków o niskiej lub wysokiej z³oliwoci. Wykazano, ¿e wyniki badania cytopatologicznego wykonane w oparciu o system kiloñski, cechuj¹ siê du¿¹ zgodnoci¹, tak pomiêdzy oceniaj¹cymi go
pato-logami, jak i przy powtórnej analizie przez tego sa-mego patologa (22). Opracowanie Robocze, które uwzglêdnia strukturê histologiczn¹ zajêtego wêz³a ch³onnego, choæ wprowadza dodatkow¹ podgrupê ch³oniaków o porednim stopniu z³oliwoci, wydaje siê mniej przydatne w analizie cytologicznej. Ponad-to, ograniczenie zastosowania klasyfikacji WR wyni-ka z faktu, ¿e ujête w tym systemie ch³oniaki o budo-wie grudkowej, u psów bywaj¹ stbudo-wierdzane bardzo rzadko (8). W jednym z badañ typ ch³oniaka okrelo-ny na podstawie klasyfikacji kiloñskiej by³ istotokrelo-nym czynnikiem prognostycznym, poniewa¿ by³ skorelo-wany z czasem trwania remisji leczonych psów. Praw-dopodobieñstwo uzyskania ca³kowitej remisji choro-by po chemioterapii choro-by³o znacz¹co wy¿sze u osobni-ków z ch³oniakami o wysokiej z³oliwoci ni¿ u zwie-rz¹t, u których stwierdzono obecnoæ ch³oniaków o niskiej z³oliwoci (23). Z kolei czas pojawienia siê nawrotu choroby by³ krótszy w przypadku zmian o wysokiej z³oliwoci (23). Inni autorzy tak¿e stwier-dzili znaczenie prognostyczne (ca³kowity czas prze-¿ycia) tego systemu klasyfikacji zarówno u psów le-czonych, jak i pozostawionych bez leczenia (11).
Za³o¿eniem klasyfikacji kiloñskiej, tak u ludzi, jak i psów jest fakt, ¿e rozwój ch³oniaka jest wynikiem trwa³ego b¹d czasowego zablokowania ró¿nicowa-nia komórek limfoidalnych na pewnym etapie rozwo-ju i ich akumulacji w postaci monomorficznej popula-cji nowotworowej. St¹d te¿ system kiloñski opiera siê na podobieñstwie morfologicznym komórek nowotwo-rowych do komórek powstaj¹cych w czasie prawid³o-wego procesu powstawania, dojrzewania i aktywacji limfocytów, a tak¿e rozgraniczeniu pomiêdzy ch³onia-kami z limfocytów B oraz T (5, 7). W zwi¹zku z tym, ¿e KK by³a przeznaczona do oceny ch³oniaków u lu-dzi, istniej¹ pewne trudnoci w zastosowaniu tego systemu klasyfikacji do ch³oniaków u psów. U tych zwierz¹t rozpoznaje siê pewne typy nowotworów, które nie by³y stwierdzane u ludzi, jak np. odmiany ch³onia-ków o niskiej z³oliwoci z komórek ma³ych czy ch³o-niaki z komórek rednich z du¿ymi j¹derkami. Te i jeszcze inne typy rozrostów limfoidalnych ujêto w KK i zaadaptowano ten system podzia³u do klasyfi-kacji ch³oniaków u psów, jakkolwiek w dalszym ci¹-gu pozostaje on niekompletny i wymaga dalszego do-precyzowania (6).
Do kryteriów morfologicznych w ocenie prepara-tów cytologicznych nale¿¹: wielkoæ i kszta³t j¹der komórkowych, gêstoæ i rozmieszczenie chromatyny j¹drowej, wielkoæ, wygl¹d i rozmieszczenie j¹derek komórkowych, iloæ, stopieñ zasadoch³onnoci cyto-plazmy, a tak¿e jej rozmieszczenie wzglêdem j¹dra komórkowego (4, 21). Wielkoæ j¹der komórkowych ocenia siê porównuj¹c ich rednicê do rednicy ery-trocytów, przyjmuje siê ¿e komórki ma³e posiadaj¹ rednicê j¹dra komórkowego mniejsz¹ ni¿ rednica dwóch erytrocytów, komórki rednie j¹dro o redni-cy dwóch krwinek czerwonych, a rednica j¹dra
ko-mórek du¿ych jest wiêksza ni¿ rednica dwóch erytro-cytów (ryc. 1).
Jak ju¿ wspomniano, ch³oniaki s¹ rozrostami klo-nalnymi, jednak mimo klonalnoci procesu nowotwo-rowego rzadko w obrazie mikroskopowym obserwuje siê monomorfizm komórkowy. Najczêciej oprócz dominuj¹cego rodzaju komórek nowotworowych ob-serwuje siê tak¿e w mniejszej lub wiêkszej liczbie inne stadia rozwojowe komórek limfoidalnych, co jest kon-sekwencj¹ pewnego ró¿nicowania siê komórek nowo-tworowych lub wynika z obecnoci populacji komó-rek prawid³owych. Przyjmuje siê, ¿e stwierdzenie w rozmazie cytologicznym powy¿ej 50% niedojrza-³ych komórek pochodzenia limfoidalnego lub komó-rek blastycznych upowa¿nia do postawienia rozpozna-nia ch³orozpozna-niaka (cyt. 1, 4, 6, 26). Oczywicie, w przy-padku ch³oniaków limfocytarnych w obrazie przewa-¿aæ bêd¹ dojrza³e formy limfocytów. Niekiedy jednak cytologiczne rozpoznanie nowotworu nie jest mo¿li-we i lekarz klinicysta otrzymuje wynik opisowy b¹d te¿ patolog jedynie sugeruje obecnoæ ch³oniaka (26). Podobnie jak to jest u ludzi, równie¿ u psów ch³o-niaki zbudowane z dobrze zró¿nicowanych komórek mo¿na okreliæ jako ch³oniaki o niskiej z³oliwoci (low grade), a formy nowotworu, w których przewa-¿aj¹ blastyczne, du¿e komórki zalicza siê do ch³onia-ków o wysokiej z³oliwoci (high grade). Wiêkszoæ prac prowadzonych na ch³oniakach u psów wskazuje, ¿e ten drugi typ zdecydowanie przewa¿a u tego gatun-ku zwierz¹t (5-7, 12, 16, 19). Dok³adna klasyfikacja ch³oniaków u psów zosta³a szczegó³owo przedstawio-na w licznych podrêcznikach i artyku³ach przegl¹do-wych i nie bêdzie ona przedmiotem niniejszej publi-kacji (6, 7, 21).
Badanie cytopatologiczne to nie tylko mikroskopo-wa ocenia wygl¹du komórek pobranych w trakcie biop-sji cienkoig³owej i diagnostyka ró¿nicowa pomiêdzy ch³oniakiem, rozrostem odczynowym, zapaleniem i wêz³em prawid³owym. Zastosowanie ró¿nych me-tod barwienia oraz ró¿nych sposobów analizy i inter-pretacji otrzymanego obrazu daje mo¿liwoæ
znacz-nie szerszego wgl¹du w tocz¹cy siê proces chorobo-wy. Ju¿ zwyk³e, podstawowe barwienia oferuj¹ pato-logowi mo¿liwoæ pozyskania dodatkowych informa-cji odnonie do natury ch³oniaka. Badanie cytopatolo-giczne preparatów barwionych metod¹ MGG umo¿li-wia szacunkow¹ ocenê aktywnoci proliferacyjnej ko-mórek mi¹¿szu guza. Mo¿liwe jest ustalenie wartoci indeksów mitotycznych (IM), choæ ze wzglêdu na nie-równomierne rozmieszczenie komórek w preparatach cytopatologicznych dane te mog¹ byæ tylko orienta-cyjne. Oceny tego parametru dokonuje siê przy powiêk-szeniach rzêdu 500-1000 × poprzez liczenie redniej liczby figur podzia³ów mitotycznych w 5-10 polach widzenia b¹d, co wydaje siê bardziej miarodajne, liczenie odsetka komórek dziel¹cych siê (np. liczba komórek w fazie mitozy na 1000 stwierdzonych ko-mórek; 7, 12).
W obrazie preparatów cytopatologicznych rutyno-wo barwionych ³atrutyno-wo mo¿na zidentyfikowaæ makro-fagi, które fagocytuj¹ martwe komórki, b¹d fragmenty j¹der komórkowych (tzw. tingible body macrophages TBM) oraz ró¿nej wielkoci okr¹g³e lub owalne frag-menty cytoplazmy tzw. lymphoglandular bodies LB (21). Choæ obecnoæ tych struktur nie jest swoist¹ ce-ch¹ ch³oniaków, to ich ocena mo¿e wnosiæ nieco in-formacji odnonie do istniej¹cego procesu. W jednym z opracowañ obecnoæ komórek TBM by³a odwrotnie skorelowana z wartoci¹ indeksów mitotycznych w ch³oniakach o fenotypie T oraz fenotypie nie B/nie T (1). Z kolei obecnoæ LB obserwowano z wiêksz¹ czêstoci¹ w guzach o fenotypie B oraz ch³oniakach o wysokiej z³oliwoci ni¿ w guzach z komórek T (23). Istotne z punktu widzenia morfologii i klasyfikacji, a tak¿e rokowania, jest okrelenie fenotypu ch³onia-ka, co jest mo¿liwe dziêki zastosowaniu swoistych przeciwcia³ mono- b¹d poliklonalnych do identyfi-kacji powierzchniowych antygenów ró¿nicowania (CD). Okrelenie pochodzenia klonu komórek nowo-tworowych (komórki B lub T) oraz stopnia ich dojrza-³oci jest szczególnie u¿yteczne w diagnostyce ch³o-niaków u ludzi, pozwala równie¿ na monitorowanie przebiegu choroby i czêsto tak¿e na dobranie najbar-dziej w³aciwej drogi leczenia (1, 18). Dobrane zesta-wy przeciwcia³ monoklonalnych zesta-wykrywaj¹ antygeny bêd¹ce markerami okrelonych linii komórkowych, co pozwala na ich odró¿nianie oraz ustalenie stopnia doj-rza³oci (2). Badanie immunocytochemiczne materia-³u pobranego drog¹ biopsji cienkoig³owej umo¿liwia szybkie, stosunkowo niedrogie i dok³adne okrelenie fenotypu ch³oniaka tak u ludzi, jak i u psów (1, 19).
Wród przeciwcia³ stosowaæ mo¿na te, które wy-krywaj¹ ekspresjê antygenów charakterystycznych dla komórek tkanki krwiotwórczej (CD 45, CD45RA, CD 18, MHC klasy II). Ekspresjê antygenów MHC klasy II stwierdzono we wszystkich analizowanych przypad-kach ch³oniaków i rozrostów odczynowych u psów (w co najmniej 50% komórek; 1). Do antygenów mar-kerowych charakterystycznych dla komórek T nale¿¹: Ryc. 1. Limfocyt ma³y (grot strza³ki), redni (strza³ka
krót-ka) i du¿y (strza³ka d³uga), barwienie barwnikiem Giemsa, pow. 1000 ×
CD3 (typowe dla wszystkich limfocytów T), CD4, CD8, CD5 (typowe dla poszczególnych subpopulcji komórek T; 7, 19). Komórki ch³oniaków o fenotypie B wykazuj¹ ekspresjê antygenu CD79a (mb 1 tywy dla wszystkich limfocytów B), CD21, CD20, a po-nadto mo¿liwe jest wykazanie ekspresji immunoglo-bulin powierzchniowych (sIG) i cytoplazmatycznych (cIg; 7, 10). Stwierdzenie ekspresji antygenu CD79a lub/i CD21, a tak¿e ekspresji immunoglobulin przy braku ekspresji antygenu CD3 pozwala zakwalifiko-waæ rozrost do ch³oniaków z komórek B. Z kolei wy-kazanie obecnoci antygenu CD3, z jednoczesn¹ ekspresj¹ jednego lub wiêcej antygenów, takich jak CD4, CD5, CD8, przy jednoczesnym braku ekspresji antygenu CD79a upowa¿nia do rozpoznania ch³onia-ka z komórek T (1, 5-7, 20). W ostatnio opublikowa-nych badaniach immunohistochemiczopublikowa-nych rozpozna-nie ch³oniaka z komórek B lub ch³oniaka z komórek T stawiano, gdy powy¿ej 60% komórek w danym roz-rocie wykazywa³o ekspresjê, odpowiednio, antygenu CD79a lub antygenu CD3 (8). W wiêkszoci prac pro-wadzonych na ch³oniakach u psów stwierdzono, ¿e guzy z komórek B wystêpuj¹ zdecydowanie czêciej (51-64%) ni¿ ch³oniaki z komórek T (26-38% przy-padków ch³oniaków u psów), najrzadziej komórki nowotworu wykazuj¹ fenotyp nie B/nie T (1, 5, 7, 8, 19, 20). Opisywane bywaj¹ tak¿e formy, w których sprecyzowanie fenotypu bywa niezwykle trudne do okrelenia (2, 8).
Fenotyp ch³oniaka ma istotne znaczenie dla rowania. W wielu pracach wykazano, ¿e ch³oniaki z ko-mórek T rokuj¹ gorzej (ca³kowity okres prze¿ycia, czas trwania pierwszej remisji s¹ krótsze w tego typu gu-zach) ni¿ nowotwory z komórek B (12, 16, 18, 23). Istniej¹ jednak¿e pewne odstêpstwa od tej ogólnej re-gu³y, s¹ podtypy ch³oniaków z ma³ych, jasnych ko-mórek T rokuj¹ce zdecydowanie lepiej i ch³oniaki z komórek B (Burkitt-type) z bardzo krótkim okresem prze¿ycia (16). Nale¿y te¿ zawsze pamiêtaæ, ¿e w mi¹¿-szu guza mo¿e byæ obecna pewna liczba komórek o innym fenotypie ni¿ fenotyp komórek nowotworo-wych (obecnoæ komórek T w ch³oniakach B komór-kowych), co jest wynikiem obecnoci prawid³owych komórek wêz³a ch³onnego lub odczynu immunologicz-nego skierowaimmunologicz-nego przeciwko komórkom guza (1).
Aktywnoæ proliferacyjna komórek ch³oniaka jest dobrze znanym i przydatnym czynnikiem prognostycz-nym. Nowotwory, których komórki dziel¹ siê czêciej, rokuj¹ gorzej (11). Do parametrów charakteryzuj¹cych aktywnoæ proliferacyjn¹ komórek nale¿¹: wartoæ indeksów mitotycznych, ekspresja antygenu j¹drowe-go Ki67, ekspresja antygenu PCNA (proliferation cell nuclear antigen), wielkoæ regionów organizatorów j¹derkowych (AgNOR agyrophil nucleolar organi-zer regions). W jednym z opracowañ, oceniaj¹cym przydatnoæ barwienia preparatów histopatologicznych metod¹ AgNOR w rokowaniu dla psów z ch³oniakiem stwierdzono, ¿e zarówno psy poddane chemioterapii,
jak i te nie leczone ¿y³y d³u¿ej, je¿eli liczba AgNORs w j¹drach komórkowych komórek nowotworu by³a ni¿sza (11). W innej pracy okres wolny od choroby by³ d³u¿szy u psów, u których stwierdzono mniejsz¹ liczbê organizatorów j¹derkowych w obrêbie j¹dra komórkowego, wiêkszy redni obszar AgNOR, wiêk-szy maksymalny obszar AgNOR i wiêkwiêk-szy ca³kowity obszar AgNOR. Z kolei ca³kowity okres prze¿ycia by³ d³u¿szy u osobników, u których stwierdzono wiêkszy redni obszar AgNOR i wiêkszy ca³kowity obszar AgNOR (12). Ocena AgNOR jest uwa¿ana za naj-bardziej u¿yteczny test s³u¿¹cy do oceny rokowania w przypadku ch³oniaków nieziarniczych u ludzi, gdzie wzrost z³oliwoci nowotworu by³ zawsze skorelowa-ny ze wzrostem redniej liczby AgNOR w j¹drze ko-mórkowym (11, 27). Metoda AgNOR okaza³a siê te¿ skutecznym sposobem oceny stopnia z³oliwoci ch³o-niaków u psów w materiale pobranym za pomoc¹ BAC lub odcisków z powierzchni przekroju wêz³a ch³on-nego (24). Badania te wykaza³y, ¿e liczba AgNOR by³a istotnie wy¿sza u psów z ch³oniakami w porównaniu do psów kontrolnych, a ponadto wy¿sza w ch³oniakch o wysokiej z³oliwoci ni¿ w guzach o niskim stopniu z³oliwoci (24).
Zespó³ Fournel-Fleury (6) wykaza³ mo¿liwoæ za-stosowania oraz przydatnoæ barwienia immunocyto-chemicznego okrelaj¹cego ekspresjê antygenu Ki67 w przypadkach ch³oniaków u psów. Badacze ocenili odsetek komórek bêd¹cych w cyklu podzia³owym w preparatach cytologicznych (pobranych za pomoc¹ biopsji cienkoig³owej lub w preparatach odciskowych) pochodz¹cych od 30 psów z ch³oniakiem. Stwierdzo-no wyran¹ korelacje pomiêdzy wartoci¹ indeksów Ki67 a stopniem z³oliwoci nowotworu klasyfiko-wanego systemem kiloñskim. Ponadto wyniki badañ immunocytochemicznych by³y zgodne z wynikami badañ immunohistochemicznych, a dodatkowo auto-rzy stwierdzili, ¿e ocena analizy ekspresji antygenu Ki67 by³a ³atwiejsza w preparatach cytopatologicznych w stosunku do preparatów histopatologicznych (6). Ustalono, ¿e w ch³oniakach o niskiej z³oliwoci od-setek komórek wykazuj¹cych ekspresjê Ki67 (indeks Ki67) jest mniejszy lub równy 21, a dla ch³oniaków o wysokiej z³oliwoci wy¿szy od 21, a z regu³y wy¿-szy ni¿ 29% (6). Problemem w okrelaniu indeksu Ki67 mog¹ byæ trudnoci w odró¿nianiu komórek nowotwo-rowych od prawid³owych komórek wêz³a ch³onnego zaaspirowanych w czasie wykonywania biopsji.
Badanie cytologiczne powiêkszonego wêz³a ch³on-nego u psów wnosi wiele cennych informacji na temat tocz¹cego siê w jego obrêbie procesu patologicznego, a w wiêkszoci przypadków pozwala postawiæ osta-teczne rozpoznanie. Zastosowanie ró¿nych technik barwienia i metod badawczych umo¿liwia precyzyjne rozpoznanie charakteru rozrostu, zasiêgu choroby, a tak¿e jest ród³em wielu informacji o znaczeniu prognostycznym. W po³¹czeniu z prostot¹, ma³¹ in-wazyjnoci¹ i stosunkowo niewielkim kosztem
bada-nie cytologiczne jawi siê jako narzêdzie szczególbada-nie godne polecenia w warsztacie diagnostycznym ka¿-dego lekarza praktyka zajmuj¹cego siê leczeniem psów, wymaga jednak oceny i interpretacji obrazu przez do-wiadczonego patomorfologa.
Pimiennictwo
1.Caniatti M., Roccabianca P., Scanziani E., Paltrieieri S., Moore P. F.: Canine lymphoma: immunocytochemical analysis of fine-needle aspiration biopsy. Vet. Pathol. 1996, 33, 204-212.
2.Czumiñska K., Winnicka A., Malicka E., Lechowski R., Jagielski D., Soko-³owska J., Micuñ J., Mieczkowska J.: Trudnoci diagnostyczne w klasyfika-cji ch³oniaków o nietypowym fenotypie u psów. Medycyna Wet. 2004, 60, 1196-1201.
3.Das D. K.: Value and limitations of fine-needle aspiration cytology in dia-gnosis and classification of lymphomas. A review. Diagn. Cytopathol. 1999, 21, 240-249.
4.Foulner-Fleury C., Magnol J.-P., Guelfi J.-F.: The lymph node, [w:] Color Atlas of Cancer Cytology of the dog and cat. (ed.), PMCAC, Paris 1994, 243-321.
5.Fournel-Fleury C., Magnol J. P., Bricaire P., Marchal T., Chabanne L., Delverdier A., Bryon P. A., Felman P.: Cytohistological and immunological classification of canine malignant lymphomas: comparison with human non-Hodgkins lymphomas. J. Comp. Pathol. 1997, 117, 35-59.
6.Fournel-Fleury C., Magnol J. P., Chabanne L., Ghernati I., Marchal T., Bonnefond C., Bryon P. A., Felman P.: Growth fractions in canine non-Hodg-kins lymphomas as determined in situ by the expression of the Ki-67 anti-gen. J. Comp. Pathol. 1997, 117, 61-72.
7.Fournel-Fleury C., Ponce F., Felman P., Blavier A., Bonnefont C., Cha-banne L., Marchal T., Cadore J. L., Goy-Thollot I., Ledieu D., Ghernati I., Magnol J. P.: Canine T-ell Lymphomas: a morphological, immunological, and clinical study of 46 new cases. Vet. Pathol. 2002, 39, 92-109. 8.Guija de Arespacochaga A., Schwedendenwein I., Weissenbock H.:
Retro-spective study of 82 cases canine lymphoma in Austria based on the Working Formulation and immunophenotyping. J. Comp. Pathol. 2007, 136, 186-192.
9.Harris N. L., Jaffe E. S., Stein H., Banks P. M., Chan J. K. C., Cleary M. L., Delson G., De Woolf-Peeters C., Falini B., Gatter K. C., Grogan T. M., Isaacson P. G., Knowles D. M., Mason D. Y., Muller-Harmelink H. K., Pileri S. A., Piris M. A., Ralfkiaer E., Warnke R. A.: A revised European--American classification of lymphoid neoplasm: a proposal from the Inter-national Study Group. Blood 1994, 84, 1361-1392.
10.Jubala C. M., Wojcieszyn J. W., Valli V. E. O., Getzy D. M., Fosmire S. P., Coffey D., Bellgrau D., Modiano J. F.: CD20 expression in normal canine B cells and in canine non-Hodgkin lymphoma. Vet. Pathol. 2005, 42, 468-476. 11.Kiupel M., Bostock D. E., Bergmann V.: The prognostic significance of AgNOR- and PCNA-counts and histological grading of canine malignant lymphomas. J. Comp. Pathol. 1998, 119, 407-418.
12.Kiupel M., Teske E., Bostock D.: Prognostic factors for treated canine mali-gnant lymphoma. Vet. Pathol. 1999, 36, 292-300.
13.Langenbach A., MacManus P. M., Hendrick M. J., Shofer F. S., Sorenmo K. U.: Sensitivity and specificity of methods of assessing the regional lymph nodes for evidence of metastasis in dogs and cats with solid tumors. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2001, 218, 1424-1428.
14.Lennert K., Feller C. A.: Histologie des Lymphomes Malins Non-Hodgki-niens Selon la Classification de Kiel Actualisee. Doin, Paris 1991, s. 1-883. 15.Orell S. R., Skinner J. M.: The typing of non-Hodgkins lymphomas using
fine needle aspiration cytology. Pathology 1982, 14, 389-394.
16.Ponce F., Magnol J. P., Ledieu D., Marchal T., Turinelli V., Chalvet--Monfray K., Fournel-Fleury C.: Prognostic significance of morphological subtypes in canine malignant lymphomas during chemotherapy. Vet. J. 2004, 167, 158-166.
17.Saba C. F., Thamm D. H., Vali D. M.: Combination chemotherapy with L-asparaginase, Lomustine, and prednicone for relapsed or refractory canine lymphoma. J. Vet. Intern. Med. 2007, 21, 127-132.
18.Siedlecki C. T., Kass P. H., Jakubiak M. J., Dank G., Lyons J., Kent M. S.: Evaluation of an actinomycin-D-containing combination chemotherapy pro-tocol with extended maintenance therapy for canine lymphoma. Can. Vet. J. 2006, 47, 52-59.
19.Sozmen M., Tasca S., Carli E., DeLorenzi D., Furlanello T., Caldin M.: Use of fine needle aspirates and flow cytometry for the diagnosis, classification, and immunophenotyping of canine lymphomas. J. Vet. Diagn. Invest. 2005, 17, 323-330.
20.Sueiro F. A. R., Alessi A. C., Vassallo J.: Canine lymphomas: a morphologi-cal and immunohistochemimorphologi-cal study of 55 cases, with observations on p53 immunoexpression. J. Comp. Pathol. 2004, 131, 207-213.
21.Taylor J. A., Baker R.: The lymphatic system-lymph nodes, spleen, and thymus, [w:] Baker R., Lumsden J. H. (ed.): Color Atlas of Cytology of the Dog and Cat. Mosby St. Louis 2000, 71-94.
22.Teske E., van Heerde P.: Diagnostic value and reproducibility of fine-needle aspiration cytology in canine malignant lymphoma. Vet. Q 1996, 18, 112-115. 23.Teske E., van Heerde P., Rutteman G. R., Kurzman H. D., Moore P. F., MacEwen G.: Prognostic factors for treatment of malignant lymphoma in dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1994, 205, 1722-1728.
24.Vajdovich P., Psader R., Toth Z. A., Perge E.: Use of the argyrophilic nucleo-lar region method for cytologic and histologic examination of the lymph nodes in dogs. Vet. Pathol. 2004, 41, 338-345.
25.Van Heerde P., Go D., Koolman-Schellekens M. A., Peterse J. L.: Virchows Arch. A Pathol. Anat. Histopathol. 1984, 403, 213-233.
26.Williams L. E., Broussard M. T., Johnson J. L., Neel J.: Comparison of results of clinicians assessments, cytologic examination of fine-needle lymph node aspirates, and flow cytometry for determination of remission status of lymphoma in dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2005, 226, 562-566. 27.Yekeler H., Ozercan M. R., Yumbul A. Z., Ajgan M., Ozercan I. H.: Nucleolar
organizer regions in lymphomas: a quantitative study. Pathologica 1993, 85, 353-362.
28.Yohn S. E., Hawkins E. C., Morrison W. B., Reams R. Y., DeNicola D. B., Blevins W. E.: Confirmation of a pulmonary component of multicentric lymphosarcoma with bronchoalveolar lavage in two dogs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1994, 204, 97-101.
Adres autora: dr Rafa³ Sapierzyñski, ul. Nowoursynowska 159c, 02-766 Warszawa; e-mail: sapieh@wp.pl
