Praca oryginalna Original paper
Miêso zwierz¹t ³ownych to istotna czêæ ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Wed³ug najnowszych da-nych Polskiego Zwi¹zku £owieckiego, ka¿dego roku odstrzeliwuje siê w Polsce ponad 400 tysiêcy zwierz¹t (bez ptactwa ³ownego), przy czym zdecydowan¹ czêæ tej liczby stanowi¹ dziki, sarny i jelenie. Zgodnie z obo-wi¹zuj¹cymi przepisami, o przydatnoci spo¿ywczej dziczyzny decyduje w g³ównej mierze poubojowe badanie sanitarno-weterynaryjne (11, 12). Szkucik i wspó³pracownicy z Katedry Higieny ¯ywnoci Zwie-rzêcego Pochodzenia, Wydzia³u Medycyny Weteryna-ryjnej w Lublinie przeprowadzili analizê wyników badania poubojowego zwierz¹t ³ownych w latach 2000-2011. W swoich badaniach podkrelaj¹, ¿e dla konsumenta najwa¿niejsze jest bezpieczeñstwo i przy-datnoæ spo¿ywcza ¿ywnoci, na któr¹ sk³adaj¹ siê sta-ny chorobowe i odchylenia jakociowe stwierdzane podczas badania sanitarno-weterynaryjnego. Bior¹c równie¿ pod uwagê tryb ¿ycia i ¿ywienie zwierz¹t ³ow-nych, istotnym uzupe³nieniem wymienionych badañ
bêdzie ocena chemicznych zanieczyszczeñ rodo-wiska bytowania tych zwierz¹t, które w du¿ej mierze spowodowane s¹ przez cz³owieka (4, 5, 17). W grupie zwi¹zków toksycznych zanieczyszczaj¹cych rodo-wisko pierwszoplanowe miejsce zajmuj¹ takie pier-wiastki, jak: o³ów, kadm, rtêæ czy arsen. Wieloletnie badania zawartoci tych metali w tkankach zwierz¹t ³ownych wykaza³y, ¿e niektóre pierwiastki, a szcze-gólnie o³ów i kadm, mog¹ wystêpowaæ w stê¿eniach wy¿szych ni¿ stwierdzane u wiñ czy byd³a (13, 18). Czêsto te¿ pojawiaj¹ siê przekroczenia najwy¿szych dopuszczalnych poziomów, które s¹ wynikiem zanie-czyszczeñ wtórnych miêsa zwi¹zanych z odstrza³em i mog¹ stanowiæ zagro¿enie dla zdrowia konsumenta (1, 3, 13, 17, 18).
Badanie zawartoci pierwiastków toksycznych w ¿ywnoci zwierzêcego pochodzenia jest niezwykle wa¿nym elementem w aspekcie ochrony zdrowia cz³o-wieka (19). W krajach cz³onkowskich Unii Europej-skiej obowi¹zuj¹ jednolite zasady organizowania i
pro-Ocena ska¿eñ pierwiastkami toksycznymi
zwierz¹t ³ownych w Polsce w latach 2001-2012
JÓZEF SZKODA, JAN ¯MUDZKI, AGNIESZKA NAWROCKA, MIROS£AWA KMIECIKZak³ad Farmakologii i Toksykologii, Pañstwowy Instytut Weterynaryjny Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Szkoda J., ¯mudzki J., Nawrocka A., Kmiecik M.
Assessment of toxic elements contamination of game animals in Poland in 2001-2012
Summary
The aim of this study was to assess the degree of contamination of boar, roe deer and red deer (muscle, liver) tissue with toxic elements in the last 12 years and to determine the causes of risks for game meat consumers. The tissues collected from wild game, including 571 wild boars, 305 roe deer and 420 red deer were examined for lead, cadmium, mercury and arsenic content. Determining the content of lead, cadmium, mercury and arsenic was conducted using several techniques of atomic absorption spectrometry. The procedures used in metal determinations were elaborated and validated, and are regularly checked in intralaboratory and interlaboratory comparisons. It was stated that lead constitutes the most serious toxicological problem within the group of analyzed metals. The average concentration of this element over 12 years in the muscles of boar, roe and deer was respectively: 0.280 mg/kg, 0.224 mg/kg and 0.152 mg/kg. The average values for liver reached a much lower level and were as follows: 0.107 mg/kg, 0.111 mg/kg and 0.136 mg/kg. Such a reversal of the relationship between the size of the concentration in the muscles and organs indicates that the source of lead contamination in game animals is primarily a secondary pollution from gunshot wounds rather than an environmental one. The percentage of muscle samples tested in 2001-2012 with values above a tolerable limit of lead was about 10%, and the highest number of samples was found in 2001 and 2002. A significant proportion of samples with high levels of lead pose a particular threat to human health even in low consumption of game animal meat. The observed concentration levels of cadmium, mercury and arsenic in the examined tissues of wild game indicate that they are mainly associated with environmental pollution.
wadzenia badañ kontrolnych pozosta³oci che-micznych w tkankach zwierz¹t, ¿ywnoci pocho-dzenia zwierzêcego i paszach. W Polsce za reali-zacjê programu badañ pozosta³oci odpowiedzial-ne jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Inspekcja Weterynaryjna. Zgodnie z obowi¹-zuj¹cymi przepisami (10), kompleksowym pro-gramem badañ kontrolnych pozosta³oci chemicz-nych i biologiczchemicz-nych, w tym pierwiastków tok-sycznych, objête s¹ wszystkie gatunki zwierz¹t rzenych oraz zwierzêta ³owne. Badania te reali-zowane s¹ w Zak³adzie Farmakologii i Toksyko-logii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego (PIWet-PIB) w Pu³awach oraz w Zak³adach Higieny Wete-rynaryjnej (ZHW) w Bia³ymstoku, Poznaniu, Gdañsku, Katowicach, Warszawie i Wroc³awiu. PIWet-PIB w Pu³awach pe³ni jednoczenie rolê Krajowego Laboratorium Referencyjnego (9). Zgodnie z Krajowym Programem Badañ Kontrol-nych, ka¿dego roku w kierunku zawartoci pier-wiastków toksycznych (o³owiu, kadmu, rtêci i arsenu) badane s¹ tkanki pobierane od oko³o 100 zwierz¹t ³ownych (dziki, sarny, jelenie).
Celem badañ by³a ocena stopnia ska¿enia tka-nek dzików, saren i jeleni (miênie, w¹troba) pier-wiastkami toksycznymi w okresie ostatnich 12 lat i okrelenie jego przyczyn oraz zagro¿enia dla konsumentów dziczyzny.
Materia³ i metody
Ocen¹ objêto wyniki badañ zwierz¹t ³ownych w za-kresie zanieczyszczeñ pierwiastkami toksycznymi (o³ów, kadm, rtêæ i arsen) w latach 2001-2012. Tkanki (miênie, w¹troba) pobierane by³y od dzików, saren i jeleni z terenu ca³ej Polski przez wyznaczonych le-karzy Inspekcji Weterynaryjnej, zgodnie z obowi¹zu-j¹c¹ ka¿dego roku instrukcj¹ G³ównego Lekarza We-terynarii.
Oznaczenia o³owiu, kadmu, rtêci i arsenu przepro-wadzono zwalidowanymi i akredytowanymi metodami absorpcyjnej spektrometrii atomowej (14-16). Wia-rygodnoæ uzyskanych wyników badañ jest zapewnio-na poprzez wdro¿enie i realizowanie w laboratorium programów sterowania jakoci¹ badañ, na które sk³a-daj¹ siê: analiza próbek kontrolnych, certyfikowanych materia³ów referencyjnych, a tak¿e regularny udzia³ w porównaniach miêdzylaboratoryjnych krajowych i miêdzynarodowych.
Krajowe Laboratorium Referencyjne Zak³adu Farma-kologii i ToksyFarma-kologii (ZFT), mieszcz¹ce siê w PIWet--PIB w Pu³awach, w zakresie analityki pierwiastków toksycznych w ¿ywnoci i paszach (Pb, Cd, Hg, As), powo³ane przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (9), od kilku lat uczestniczy w badaniach bieg³oci organizowanych przez laboratoria referencyjne Unii Europejskiej ds. pasz i ¿ywnoci: European Union Reference Laboratory for Chemical Elements in Food of Animal Origin (EURL-CEFAO), Rzym, W³ochy
Tab. 1. Liczba próbek z przekroczeniami najwy¿szych dopuszczal-nych poziomów i wartoci maksymalne badadopuszczal-nych pierwiastków w tkankach zwierz¹t ³ownych
Objanienia: * liczba badanych zwierz¹t; ** Rozporz¹dzenie Komi-sji (WE) nr 1881/2006 z 19 grudnia 2006 (Dz. U. L 364/5 z 20.12.2006 z póniejszymi zmianami); NDP najwy¿szy dopuszczalny poziom w mg/kg miênie: Pb 0,10, Cd 0,05, Hg 0,02, As 0,20; w¹tro-ba: Pb 0,50, Cd 0,50, Hg 0,05, As 0,50 k o R Rodzajtkanki Pierwiastek Lic>zbNaDpPró*b*ek Wa(trmogæ/kmg)aks. 1 0 0 2 * ) 1 0 1 ( e i n ê i m ) b P ( w ó ³ o ) d C ( m d a k g H ( æ ê tr ) s A ( n e s r a 2 4 1 2 1 2 0 7 9 , 9 3 0 1 , 0 4 2 0 , 0 0 0 5 , 0 * ) 8 9 ( a b o rt ¹ w koa³ódwm((PCbd)) ) g H ( æ ê tr 6 5 1 0 1 2 , 2 0 3 6 , 1 2 5 0 , 0 2 0 0 2 * ) 4 0 1 ( e i n ê i m koa³ódwm((PCbd)) 2161 70,,017500 * ) 2 0 1 ( a b o rt ¹ w o³tróêwæ((HPgb)) 41 20,,305705 3 0 0 2 * ) 5 1 1 ( e i n ê i m o³ów(Pb) 7 0,540 * ) 6 0 1 ( a b o rt ¹ w katrdêæm(H(Cgd)) 31 10,,717000 4 0 0 2 * ) 8 9 ( e i n ê i m o³ów(Pb) 4 25,94 * ) 1 0 1 ( a b o rt ¹ w koa³ódwm((PCbd)) ) g H ( æ ê tr 2 6 2 0 0 5 , 7 0 6 9 , 0 0 6 6 , 0 5 0 0 2 w¹rtoba(99)* katrdêæm(H(Cgd)) 71 20,,508605 6 0 0 2 * ) 4 1 1 ( e i n ê i m koa³dówm((PCbd)) 32 102,1,5890 * ) 3 1 1 ( a b o rt ¹ w koa³ódwm((PCbd)) ) g H ( æ ê tr 1 7 1 7 3 , 1 1 0 2 8 , 4 3 5 0 , 0 7 0 0 2 miênie(113)* ) b P ( w ó ³ o ) d C ( m d a k 62 400,1,0570 * ) 3 0 1 ( a b o rt ¹ w kadm(Cd) 9 2,370 8 0 0 2 miênie(116)* ) b P ( w ó ³ o ) d C ( m d a k ) g H ( æ ê tr 5 1 1 0 2 2 , 0 0 2 2 , 0 2 3 0 , 0 * ) 5 8 ( a b o rt ¹ w o³ów(Pb) 3 0,840 9 0 0 2 miênie(104)* ) b P ( w ó ³ o ) d C ( m d a k ) g H ( æ ê tr 9 1 1 8 0 , 9 4 0 2 7 , 0 0 3 0 , 0 * ) 4 9 ( a b o rt ¹ w kadm(Cd) 1 0,560 0 1 0 2 * ) 2 1 1 ( e i n ê i m koa³ódwm((PCbd)) ) g H ( æ ê tr 5 1 1 1 2 8 5 , 9 1 1 5 0 , 0 8 3 0 , 0 * ) 4 8 ( a b o rt ¹ w katrdêæm(H(Cgd)) 61 00,,908607 1 1 0 2 miênie(112)* ) b P ( w ó ³ o ) g H ( æ ê tr 51 602,2,5135 * ) 5 9 ( a b o rt ¹ w kadm(Cd) 5 0,680 2 1 0 2 miênie ) b P ( w ó ³ o ) g H ( æ ê tr 61 00,,603505 a b o rt ¹ w kadm(Cd) 5 2,370
oraz European Union Reference Laboratory for Heavy Metals in Feed and Food (EURL), Geel, Belgia. Ka¿dego roku laboratorium ZFT uczestniczy w kilku badaniach orga-nizowanych przez laboratoria referencyjne UE, prowadz¹c oznaczenia o³owiu, kadmu, rtêci i arsenu w ró¿norodnych matrycach (mleko, tkanki zwierzêce mro¿one, liofilizowa-ne, konserwy, pasze i dodatki paszowe). W podobnym za-kresie badania bieg³oci organizuje Krajowe Laboratorium Referencyjne w Pu³awach dla laboratoriów ZHW uczest-nicz¹cych w badaniach kontrolnych pierwiastków toksycz-nych w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego.
Wyniki i omówienie W latach 2001-2012 bada-niom w kierunku zawartoci metali toksycznych (Pb, Cd, Hg, As) poddano tkanki pobra-ne od 1296 zwierz¹t ³ownych, w tym od 571 dzików, 305 sa-ren i 420 jeleni. Wyniki prze-prowadzonych badañ zesta-wiono w tab. 1 i na ryc. 1-3.
Ocena wyników zawartoci o³owiu, kadmu i rtêci w ¿yw-noci oparta jest na Rozporz¹-dzeniu Komisji (WE) Nr 1881/ 2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. wraz z póniejszymi zmia-nami, ustalaj¹cym najwy¿sze dopuszczalne poziomy niektó-rych zanieczyszczeñ w rod-kach spo¿ywczych. Z rozpo-rz¹dzenia tego wynika, ¿e obecnie w krajach Unii Euro-pejskiej limitowaniem maksy-malnych zawartoci o³owiu, kadmu i rtêci objête s¹ tylko wybrane produkty spo¿ywcze (6-8). Uwzglêdniaj¹c wysok¹ toksycznoæ o³owiu, kadmu i rtêci, a tak¿e brak limitów dla arsenu wiele krajów cz³onkow-skich Unii Europejskiej usta-li³o tzw. krajowe poziomy dzia³ania dla tych pierwiast-ków w wielu produktach spo-¿ywczych, które nie s¹ objête wymienionym rozporz¹dze-niem. Równie¿ w Polsce G³ówny Lekarz Weterynarii podj¹³ decyzjê, by przy inter-pretacji wyników badañ kon-trolnych pozosta³oci chemicz-nych w ¿ywnoci zwierzêcego pochodzenia stosowaæ pozio-my dzia³ania zamieszczone w Krajowym programie ba-dañ kontrolnych obecnoci
substancji niedozwolonych oraz pozosta³oci chemicz-nych, biologicznych i produktów leczniczych u zwie-rz¹t i w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego, który corocznie jest zatwierdzany przez G³ównego Lekarza Weterynarii i Komisjê Europejsk¹, staj¹c siê obowi¹-zuj¹cym prawem. W urzêdowych badaniach kontrol-nych w Polsce dla zanieczyszczeñ pierwiastkami tok-sycznymi ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego (miêso, w¹troba) przyjêto nastêpuj¹ce poziomy dzia³ania (mg/ kg wie¿ej masy) miêso: o³ów 0,10, kadm 0,05, rtêæ 0,02, arsen 0,20; w¹troba: o³ów 0,50, kadm 0, 50, rtêæ 0,05, arsen 0,50.
Ryc. 1. rednie stê¿enia o³owiu w miêniach i w¹trobach dzików (2001-2012)
Ryc. 2. rednie stê¿enia o³owiu w miêniach i w¹trobach saren (2001-2012)
Z wieloletnich badañ nad ska¿eniem tkanek zwie-rz¹t ³ownych wynika, ¿e w grupie metali toksycznych (o³ów, kadm, rtêæ i arsen) kluczowe miejsce zajmo-wa³ o³ów. rednie stê¿enie tego pierwiastka na prze-strzeni 12 lat w miêniach dzików, saren i jeleni kszta³-towa³o siê, odpowiednio: 0,280 mg/kg, 0,224 mg/kg i 0,152 mg/kg. Podobnie uk³ada³y siê wartoci rednie dla w¹troby, ale na znacznie ni¿szym poziomie: 0,107 mg/kg, 0,111 mg/kg i 0,136 mg/kg. To odwrócenie za-le¿noci miêdzy wielkoci¹ stê¿enia w miêniach i w narz¹dach jest charakterystyczne i wiadczy, ¿e ród-³em ska¿eñ o³owiem u zwierz¹t ³ownych s¹ przede wszystkim zanieczyszczenia wtórne z ran postrza³o-wych, a nie zanieczyszczenia rodowiskowe. Stwier-dzona zawartoæ o³owiu w tych tkankach u wiñ i byd³a wskazuje natomiast, ¿e rednie stê¿enie tego pierwiastka w miêniach jest oko³o 5-krotnie ni¿sze ni¿ w w¹trobie (13, 18). Wymienione odwrócone ró¿-nice w rozk³adzie stê¿eñ o³owiu w miêniach i w¹tro-bie zwierz¹t ³ownych s¹ jeszcze wyraniejsze w po-szczególnych latach (ryc. 1, 2, 3). O skali zagro¿enia wiadczy równie¿ odsetek próbek jednostkowych prze-kraczaj¹cych dopuszczalny limit, jaki obowi¹zuje dla miêsa zwierz¹t rzenych, tj. 0,10 mg/kg. Odsetek pró-bek miêni badanych w latach 2001-2012 z przekro-czeniami dopuszczalnego limitu o³owiu kszta³towa³ siê na poziomie oko³o 10%, za najwy¿sz¹ liczbê próbek z przekroczeniami stwierdzono w latach 2001 i 2002 (tab. 1).
W w¹trobie badanych zwierz¹t rednie stê¿enie o³o-wiu by³o znacznie ni¿sze od obowi¹zuj¹cego limitu, tj. 0,50 mg/kg (ryc. 1, 2, 3). Odsetek próbek z zawar-toci¹ przekraczaj¹c¹ dopuszczalny poziom by³ rów-nie¿ znacznie ni¿szy ni¿ to stwierdzono dla miêni i wynosi³ 1,5% (tab. 1).
Wysokie stê¿enia o³owiu w próbkach miêni, siê-gaj¹ce kilkudziesiêciu mg/kg, przy ma³ej zawartoci tego pierwiastka w w¹trobie, wiadcz¹ o zanieczysz-czeniu miêni o³owiem z kul u¿ywanych do odstrza³u. Z wczeniejszych badañ w³asnych (17) oraz innych autorów (1, 3) wynika, ¿e wysokie stê¿enie tego pier-wiastka wystêpuje nie tylko w okolicach rany postrza-³owej, ale i w miejscach od niej odleg³ych. Wielolet-nie badania prowadzone w ramach urzêdowych badañ kontrolnych w Polsce wskazuj¹, ¿e o³ów w miêniach zwierz¹t ³ownych na tak wysokim poziomie utrzymy-wa³ siê przez wiele kolejnych lat. Znaczny odsetek próbek z du¿ym stê¿eniem o³owiu stwarza szczegól-ne zagro¿enie dla zdrowia cz³owieka, nawet przy nie-wielkim spo¿yciu miêsa zwierz¹t ³ownych.
Panel Naukowy ds. Zanieczyszczeñ w £añcuchu ¯ywnociowym Europejskiego Urzêdu ds. Bezpie-czeñstwa ¯ywnoci (EFSA) na wniosek Komisji Europejskiej uwzglêdniaj¹c wyniki badañ toksykolo-gicznych z ostatnich lat oraz nowe dane dotycz¹ce za-nieczyszczenia ¿ywnoci o³owiem uzna³, ¿e obowi¹-zuj¹ca wartoæ tolerowanego tygodniowego pobrania o³owiu (PTWI) wynosz¹ca 25 µg/kg m.c., tj. 3,57
µg Pb/kg m.c./dzieñ powinna byæ zast¹piona ni¿szymi dawkami wyznaczaj¹cymi BMDL (Benchmark Dose Lower Confidence Limit). Ustalono wartoæ BMDL01 dla dzieci (dzia³anie neurotoksyczne) dopuszczalne pobranie o³owiu 0,50 µg/kg m.c./dzieñ; dla doros³ych: wartoæ BMDL10 (dzia³anie nefrotoksyczne) dopusz-czalne pobranie o³owiu 0,63 µg/kg m.c./dzieñ; war-toæ BMDL01 (zaburzenia sercowo-naczyniowe) 1,50 µg/kg m.c./dzieñ (2).
rednie krajowe spo¿ycie dziczyzny jest doæ niskie i wynosi zaledwie 0,08 mg/kg. W praktyce jednak znacznie wiêcej tego miêsa spo¿ywaj¹ osoby zwi¹za-ne z ³owiectwem i kozwi¹za-neserzy dziczyzny. Dla przyk³a-du: w badanej próbce miêsa w 2011 r. stwierdzono o³ów w stê¿eniu 63 mg/kg (tab. 1). Uznaj¹c wycofan¹ przez komitet Ekspertów FAO/WHO obowi¹zuj¹c¹ do-tychczas dawkê (PTWI) wynosz¹ca 25 µg Pb/kg m.c./ tydzieñ, osoba doros³a spo¿ywaj¹c jednorazowo 100 g porcjê tak ska¿onego miêsa, dostarczy do organizmu 90 µg Pb/kg m.c.; jest to 25-krotne przekroczenie tole-rowanej dziennej dawki. Stan taki wskazuje na ko-niecznoæ sta³ej kontroli dziczyzny dla zabezpiecze-nia zdrowia konsumenta.
Stê¿enie kadmu w miêniach zwierz¹t ³ownych w badanym okresie kszta³towa³o siê na poziomie ty-siêcznych czêci mg/kg i tylko w pojedynczych prób-kach stwierdzano przekroczenia dopuszczalnego limitu okrelonego na poziomie 0,05 mg/kg (tab. 1).
W w¹trobie badanych zwierz¹t ³ownych rednie stê-¿enie kadmu by³o wy¿sze ni¿ stwierdzone w miêniach i kszta³towa³o siê na poziomie dziesi¹tych czêci mg/ kg. W 5,5% badanych próbek przekroczony zosta³ li-mit, jaki obowi¹zuje dla tej tkanki, tj. 0,50 mg/kg. Stwierdzone stê¿enie kadmu w badanych tkankach wskazuje, ¿e pierwiastek ten znacznie ska¿a rodowi-sko, szczególnie w rejonach przemys³owych. Potwier-dzaj¹ to równie¿ badania prowadzone przez innych autorów (4, 5, 17).
Rtêæ w badanych miêniach zwierz¹t ³ownych wy-stêpowa³a na poziomie tysiêcznych czêci mg/kg. W miêniach dzików stê¿enie tego pierwiastka (0,005 mg/kg) by³o wielokrotnie wy¿sze ni¿ stwierdzane u sa-ren i jeleni. rednie stê¿enie rtêci w w¹trobie dzików (0,016 mg/kg) by³o czterokrotnie wy¿sze w porów-naniu z pozosta³ymi badanymi gatunkami zwierz¹t. W 7 próbkach miêni dzików przekroczony zosta³ dopuszczalny poziom tego pierwiastka, tj. 0,02 mg/kg (tab. 1). W w¹trobie dzików, saren i jeleni dopuszczal-ny poziom tego pierwiastka (0,05 mg/kg) zosta³ prze-kroczony w 8 próbkach w¹trób (0,7%). Stwierdzane stê¿enia rtêci w tkankach zwierz¹t wskazuj¹, ¿e pier-wiastek ten jest obecny w ró¿nych elementach rodo-wiska i wykazuje zdolnoæ do bioakumulacji w ³añcu-chu troficznym.
Stê¿enie arsenu w tkankach zwierz¹t ³ownych kszta³-towa³o siê na poziomie tysiêcznych czêci mg/kg i nie ró¿ni³o siê w istotny sposób od zawartoci tego pier-wiastka w tkankach zwierz¹t hodowlanych (13, 18, 19).
Przeprowadzone w ostatnim dziesiêcioleciu bada-nia dotycz¹ce zanieczyszczeñ ¿ywnoci pochodzebada-nia zwierzêcego pierwiastkami toksycznymi wykaza³y, ¿e w tej grupie zanieczyszczeñ najwiêkszy problem stwa-rza o³ów, a g³ównym ród³em tego pierwiastka s¹ za-nieczyszczenia wtórne z ran postrza³owych. Sprawia to, ¿e kontrolowanie zawartoci tego pierwiastka w tkankach zwierz¹t ³ownych jest niezwykle wa¿ne w aspekcie oceny nara¿enia konsumenta. Liczba indy-widualnych próbek tkanek dziczyzny (miênie, w¹t-roba), w których przekroczony zosta³ obowi¹zuj¹cy limit dla pozosta³ych badanych pierwiastków, w tym kadmu i rtêci, by³a stosunkowo niewielka, a podwy¿-szone stê¿enia zwi¹zane s¹ g³ównie z zanieczyszcze-niami rodowiskowymi.
Pimiennictwo
1.Dobrowolska A., Melosik M.: Bullet-derived lead in tissues of the wild boar (Sus scrofa) and red deer (Cervus elaphus). Eur. J. Wild. Res. 2008, 54, 231-235.
2.EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM); Scientific Opinion on Lead in Food. EFSA Journal 2010, 8, 1570.
3.García M. H. D. M., Moreno D. H., Rodríguez F. S., Beceiro A. L., Álvarez L. E. F., López M. P.: Sex- and age-dependent accumulation of heavy metals (Cd, Pb and Zn) in liver, kidney and muscle of roe deer (Capreolus capre-olus) from NW Spain. J. Environ. Sci. Health A Tox. Hazard Subst. Environ. Eng. 2011, 46, 109-116.
4.Pacyna E. G., Pacyna J. M, Fudala J., Strzelecka-Jastrz¹b E., Hlawiczka S., Panasiuk D., Nitter S., Pregger T., Pfeiffer H., Friedrich R.: Current and future emissions of selected heavy metals to the atmosphere from antropogenic sources in Europe. Atmos. Environ. 2007, 41, 8557-8566.
5.Reglero M. M., Monsalve-Gonsález L., Taggart M. A., Mateo R.: Tranfer of metals to plants and red deer in an old lead mining area in Spain. Sci. Total Environ. 2008, 406, 287-297.
6.Rozporz¹dzenie Komisji (UE) nr 420/2011 z dnia 29 kwietnia 2011 r. zmie-niaj¹ce rozporz¹dzenie (WE) nr 1881/2006 ustalaj¹ce najwy¿sze dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeñ w rodkach spo¿ywczych (Dz. U. UE, L 111 z 30.4.2011).
7.Rozporz¹dzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 ustala-j¹ce najwy¿sze dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeñ w rod-kach spo¿ywczych (Dz. U. UE, L 364/5 z 20.12.2006).
8.Rozporz¹dzenie Komisji (WE) nr 629/2008 z dnia 2 lipca 2008 ustalaj¹ce najwy¿sze dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeñ w rodkach spo-¿ywczych. (Dz. U. UE, L 173/6 z 3.7.2008).
9.Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie krajowych laboratoriów referencyjnych (Dz. U. RP Nr 112, poz. 744, 2010).
10.Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lipca 2006 r. w sprawie sposobu postêpowania z substancjami niedozwolonymi, pozosta³o-ciami chemicznymi, biologicznymi, produktami leczniczymi i ska¿eniami promieniotwórczymi u zwierz¹t i w produktach pochodzenia zwierzêcego (Dz. U. RP Nr 1147, poz. 1067, 2006).
11.Rozporz¹dzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady nr 853/2004 z dnia 29 kwietna 2004 ustanawiaj¹ce szczególne przepisy dotycz¹ce higieny w odniesieniu do ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego (Dz. U. WE, L 139 z 30.04.2004).
12.Rozporz¹dzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady nr 854/2004 z dnia 29 kwietna 2004 ustanawiaj¹ce szczególne przepisy dotycz¹ce organizacji urzêdowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzêcego przeznaczonych do spo¿ycia przez ludzi (Dz. U. WE, L 139 z 30.04.2004). 13.Szkoda J., Nawrocka A., Kmiecik M., ¯mudzki J.: Badania kontrolne
pier-wiastków toksycznych w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Ochrona rod. Zasobów Natur. 2011, 48, 475-484.
14.Szkoda J., ¯mudzki J.: Determination of arsenic in biological material by hydride generation atomic absorption spectrometry method. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 269-272.
15.Szkoda J., ¯mudzki J.: Determination of lead and cadmium in biological material by graphite furnace atomic absorption spectrometry method. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2005, 49, 89-92.
16.Szkoda J., ¯mudzki J.: Determination of total mercury in biological material by atomic absorption spectrometry method. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 363-366.
17.Szkoda J., ¯mudzki J.: Pierwiastki toksyczne w tkankach zwierz¹t ³ownych ocena zagro¿eñ rodowiskowych. Obieg pierwiastków w przyrodzie. Mono-grafia, tom II, IO Warszawa 2003, 366-371.
18.Szkoda J., ¯mudzki J., Nawrocka A., Kmiecik M.: Ocena zawartoci pier-wiastków toksycznych w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Pam. Pu³awski 2010, 151, 355-362.
19.¯mudzki J.: Kontrola pozosta³oci chemicznych w tkankach zwierz¹t i ¿yw-noci wa¿ny element w ochronie zdrowia publicznego. Post. Nauk Roln. Zesz. Nauk. PAN 2008, 333, 49-59.
Adres autora: dr hab. Józef Szkoda prof. nadzw., Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: szkoda@piwet.pulawy.pl
