Czesław S. Bartnik
"Mikołaj z Mościsk, teolog moralista
XVII wieku", Andrzej Franciszek
Dziuba, Warszawa 1985 : [recenzja]
Collectanea Theologica 58/4, 182-183
R E C E N Z J E
N ie je s t to z re s z tą p ie rw s z y z to m ó w k o m e n ta r z a cło N ow ego T e s ta m e n tu s e r ii D ie N e u e E c h te r B ib e l, bo w y sz ło ic h ju ż d o ty c h c z a s 18 i u tr z y m u je w y d a w n ic tw o z a s a d n ic z o te n w s p ó ln y p r o f il w c a łe j s e rii. M a ją o n e słu ż y ć le p s z e m u p o z n a n iu i u m iło w a n iu P is m a Ś w ię te g o o ra z p ra c y n a u k o w e j n a d n im n a ró ż n y c h p o z io m a c h z a in te re s o w a n ia i w y k s z ta łc e n ia u ż y tk o w n ik ó w . Z aw sze je d n a k p rz y ś w ie c a m y ś l, że tk w ią w ż y w y m n u rc ie K o ścio ła.
o. J ó z e f W ie s ła w R o s ło n O F M C o n v., W a r sza w a
k s. A n d rz e j F r a n c is z e k D Z IU B A , M ik o ła j z M o ś c is k , teo lo g m o r a lis ta X V I I
w ie k u , W a rs z a w a 1985, A k a d e m ia T eo lo g ii K a to lic k ie j, s. 230. Ks. d r A n d rz e j F . D z iu b a z a c z y n a sw o je s tu d iu m od s tw ie rd z e n ia , że w sp ó łc z e ś n ie w n a u k a c h w y s tę p u je o ż y w ie n ie z a in te r e s o w a n ia się h is to rią . S n u ją c od l a t r e f le k s ję n a d d z ie ja m i i n a u k a m i h is to ry c z n y m i c h c ia łb y m to s tw ie rd z e n ie u d ia le k ty c z n ić : w ra z z ro z w o je m K o śc io ła p o p rz e z d z ie je ro ś n ie ró w n ie ż z a in te r e s o w a n ie rz e c z y w is to śc ią m o r a ln ą o ra z n a u k a m i e ty c z n y m i i m o ra ln y m i. J a k h is to r ia is to tn ie w k ra c z a n ie m a l do w s z y s tk ic h n a u k , t a k ró w n ie ż rz e c z y w is to ś ć m o r a ln a o k a z u je się c o ra z w y r a ź n ie j p r io r y te to w a o ra z n a c z e ln ą k a te g o r ią n ie ty lk o w s z y s tk ic h d z ie d z in ż y c ia lu d z k ie g o , a le i w sz y s tk ic h d y s c y p lin n a u k o w y c h , z w ła sz c z a h u m a n is ty c z n y c h . N ie s te ty , w K o ściele p o ls k im p o tr z e b a ta k ic h b a d a ń , m im o ic h o g ro m n e g o z n a c z e n ia , od p o c z ą tk u X I X w . je s t c ią g le z a n ie d b a n a , z w ła sz c z a n a p ła s z c z y ź n ie n a u k o w e j, p o m ija ją c p o to c z n e i n ie u z a s a d n ia n e p rz e p o w ia d a n ie k a te c h iz m o w e . D o b r z e w ię c się sta ło , że w p re c y z y jn e j i r z e te ln e j sz k o le k s. p ro f, d r h a b . F ra n c is z k a G r e n iu k a p o w s ta ła p r a c a o n a u c e m o r a ln e j M ik o ła ja z M o ścisk (1559— 1632), d o m in ik a n in a , k tó r e g o m y ś l d o jr z e w a ła g łó w n ie w K ra k o w ie , w e L w o w ie i częścio w o w B o lo n ii. S tu d iu m o filo z o fie i te o lo g u , c h o c ia ż z o d le g łego p rz e ło m u X V I i X V II w ie k u , m a — z g a d z a m się tu t a j z p ro f. J . B a ń ką — z a w sz e w a lo r o b e c n y (recens), b ez w z g lę d u n a czas. O je j „ o b e c n o śc i” i w sp ó łc z e s n o śc i d e c y d u je w a lo r p ro b le m u lu d z k ie g o . W z ja w is k u e ty c z n o - -m o ra ln y m , w je g o te o r ii i p r a k ty c e , c z ło w ie k s z u k a p o d s ta w o w e g o ś w ia tła d la sw eg o s p e łn ie n ia się.
W ep o ce, w k tó r e j tw o rz y ł M ik o ła j z M o ścisk , te o lo g ia m o r a ln a w ła ś n ie u s a m o d z ie ln iła się w s to s u n k u do te o lo g ii d o g m a ty c z n e j: H e n r iq u e H e n r i- q u e z (1536— 1608), V in c e n z o F ig liu o c i (1566— 1622), J u a n A z o r (1559— 1636), T h o m a s S â n c h e z (1567— 1610). J e s t to o k re s h u m a n iz m u (p rz e c h o d z ą c e g o w b a ro k ), a le ta k ż e to m iz m u t y p u e s e n c ja lis ty c z n e g o , z w ła sz c z a u d o m in ik a n ó w i je z u itó w ; z a z n a c z a ją się ró w n ie ż w p ły w y s z k o ty z m u i n o m in a liz m u , k tó r e to k ie r u n k i h a m o w a ły r a c z e j w ła ś c iw y ro z w ó j r e a lis ty c z n e j n a u k i o m o ra ln o śc i. W P o lsc e w s z y s tk ie te k ie r u n k i r y s u ją się w s u m ie ła g o d n ie j, tw o rz ą c p rz e d e w s z y s tk im b a rd z ie j p ra k s e o lo g ic z n ą w iz ję c z ło w ie k a i sp o łe c z e ń s tw a c h rz e ś c i ja ń s k ie g o .
S a m M ik o ła j z M o śc isk u o s a b ia ł p o sta ć c h a r a k te r y s ty c z n ą d la ó w c z e sn e j „ w z o rc o w e j” k u l t u r y p o ls k ie j: n a w p ó ł s a r m a c k ą , ch o ć ro d z ic e b y li m ie sz c z a n a m i, a w ię c p o d k r e ś la ł a b s o lu tn ą w a rto ś ć m o ra ln o ś c i, w ia rę , p o s ła n n ic tw o K o ścio ła w n a ro d z ie , o fia rn o ść sp o łe c z n ą , k a rn o ś ć e ty c z n ą , a sc e ty z m , p e r f e k - c jo n iz m o so b o w o ścio w y , zm y sł p e d a g o g ic z n y w o b e c m ło d z ie ż y ; n a w p ó ł z a k o n n ą , a w ię c ry s o w a ! s y lw e tk ę a sc e ty c z n o -m is ty c z n ą , w z n io słe ży cie d u c h o w e, życie z d y s c y p lin o w a n e , w a rto ś ć m o d litw y , łą c z e n ie k o n te m p la c ji z d z ia ła n ie m . W je d n e j i d r u g ie j p ła s z c z y ź n ie p r y m a t m ia ła r e la c ja do B o g a, choć n ie b y ła p o m ija n a r e l a c ja d o b liź n ie g o , sp o łe c z n a . O w a r to ś c i je d n o s tk i lu d z k ie j i s p o łe c z e ń s tw a m ia ł d e c y d o w a ć s to s u n e k d o B oga, a s tą d d o p ie ro w y p ły w a ł ła d ż y c ia sp o łeczn eg o , je g o d o sk o n a ło ść , h a rm o n ijn o ś ć , sta b iln o ś ć , n a j w y ż sz a se n s o w n o ść . P r a w d ą je s t, że oso b o w o ść u c z o n e g o w p ły w a ła w p e w n y m s to p n iu n a je g o r o z w ią z a n ia (s. 77—85), a le ró w n ie ż e p o k a k s z ta łto w a ła w d u
-R E C E N Z J E
żej m ie rz e c a ło ść je g o o so b o w o ści. W k a ż d y m ra z ie M ik o ła j z M o śc isk d o b rz e re p r e z e n to w a ł ó w c z e sn e s p o łe c z e ń stw o p o ls k ie ja k o u c z o n y , p is a rz , k a z n o d z ie ja , c z ło w ie k o b o g a ty m ż y c iu d u c h o w y m . W r o z w ija n iu te o lo g ii m o r a ln e j o p ie r a ł się n a P iś m ie Ś w ię ty m , T r a d y c ji, M a g is te r iu m K o śc io ła (so b o ry , p a p ie ż e , sy n o d y ), p o w a d z e te o lo g ó w (oczyw iście, n ie P o la k ó w ). N a p is a ł sześć w y ró ż n ia ją c y c h się d z ie ł z te o lo g ii m o r a ln e j, c h o c ia ż d w ó c h , w rę k o p is a c h , n ie m o ż n a o d n a le ź ć . S z k o d a , że n ie z a ją ł się s y s te m a ty c z n ie c a ło ś c ią te o lo g ii m o r a ln e j, lecz je d y n ie g rz e c h e m , s a k r a m e n ta m i i p o k u tą , a le te m a ty te b y ły p o d y k to w a n e p r a k ty c z n y m i p o tr z e b a m i ó w c z e sn y c h w ie rn y c h . T e n r y s p ra k ty c z n o ś c i, p o łą c z o n y z n ie c h ę c ią do s p e k u la c ji, s ta le to w a rz y s z y m y ś li p o ls k ie j, ty m b a r d z ie j w d z ie d z in ie e ty c z n o -m o r a ln e j.
N ie u w a ż n i b a d a c z e w id z ą w P o ls c e p r o s tą re c e p tę z a c h o d n ie j te o lo g ii m o r a ln e j. N ie je s t to s łu s z n e b e z re s z ty . O. M ik o ła j ja k o k a to lik m u s ia ł p isa ć w k o n ta k c ie z l i t e r a t u r ą K o śc io ła p o w sz e c h n e g o . P r z y ty m b y ł p rz e c ie ż to - m istą . A le n ie b ra k o w a ło , ta m g d zie m o ż n a b y ło , p e w n y c h „ p o ls k ic h n a c h y le ń ” : a k c e n to w a n ie g o d n o śc i o so b y lu d z k ie j, w o ln o śc i o s o b iste j, d o b ro c i lu d z k ie j, p ra k ty c z n y c h c e ló w te o lo g ii; tw o rz e n ie n a u k i u ż y te c z n e j, w y c h o w a w c z e j, b a z u ją c e j n a m iło ś c i b liź n ie g o (s. 155), w s p ie r a ją c e j p o s ta w y i s ta n y p o z y ty w n e m o r a ln ie (s. 156 n n.), b u d u ją c e j ży cie m a łż e ń s k ie , r o d z in n e o ra z sp o łeczn e i n a ro d o w e (s. 167 n n .). U czo n y p ró b o w a ł d a w a ć o d p o w ie d z i n a w ie lk ie ó w cze sn e p y ta n i a z d z ie d z in y ż y c ia sp o łeczn eg o , n a ro d o w e g o , p o lity c z n e g o i k u l tu ro w e g o . R o z w ija ł p e d a g o g ic z n y w y m ia r te o lo g ii m o r a ln e j, a ta k ż e to le r a n c ję i u n ię z p ra w o s ła w ie m . K ła d ł n a c is k n a w a rto ś ć in t e le k t u w ży ciu m o r a ln y m (s. 144). c h o c ia ż s t a r a ł się go w ią z a ć śc iśle ta k ż e z w o lą i s tr o n ą e m o c jo n a ln ą . S tą d te ż te o lo g ię w ią z a ł śc iśle z filo z o fią i lo g ik ą z je d n e j s tro n y , a z ży cie m a s c e ty c z n o -m is ty c z n y m — z d ru g ie j, p o d k r e ś la ją c p rz y ty m n ie ty lk o z n a c z e n ie in te n c ji c z y n u , j a k w s to ic y z m ie o ra z w to m iz m ie K a je ta n o w s k im i S u a re z ja ń s k im , le c z ta k ż e w a g ę c z y n u w y k o n a n e g o . P r z y ty m z n a jo m o ść lo g ik i d a ła m u z m y s ł m e to d o lo g ic z n y w w y p ro w a d z a n iu k o n k lu z ji te o lo g ic z n y c h p o p ra w n y c h , a ta k ż e i o ry g in a ln y c h . P is a ł ró w n ie ż w ję z y k u p o ls k im k s z t a łt u ją c te rm in o lo g ię a sc e ty c z n o -m is ty c z n ą .
C zy M ik o ła j z M o śc isk o p ie r a ł się m o c n ie j n iż in n i n a P iś m ie Ś w ię ty m (s. 117 n n .; 124 n n .; 195 n.)? Z ro z u m ia łe m , że d o sy ć p o w ie rz c h o w n ie w y k o rz y s ty w a ł P is m o Ś w ię te w z a k re s ie te o lo g ii m o r a ln e j, n a to m ia s t n a z n a c z n ą s k a lę ro b ił to w p is m a c h a s c e ty c z n o -m is ty c z n y c h . A le tr z e b a p a m ię ta ć , że w te o lo g ii m o r a ln e j je s t s y t u a c ja sz czeg ó ln a: w c a ło ś c i n ie b y ła o n a n ig d y ty lk o z w y c z a jn ie d e d u k o w a n a z B ib lii, g d y ż ź ró d ła p o z n a w c z e i e p is te m o lo g ic z n e są sz e rsz e n iż B ib lia . W B ib lii w a ż n a je s t ta k ż e s a m a a f i r m a c ja ja k ie jś tezy . P o n a d to w ie lk ie z n a c z e n ie m a d o ro b e k lu d z k i, w s p ó ln o to w a św ia d o m o ść e - ty c z n a , e p o k a , sto p n ie r o z w o ju s p o łe c z e ń stw . A z a te m te o lo g n a s z cz y n ił c h y b a s łu s z n ie n a o w e c z a sy , n ie r e d u k u j ą c ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j d o sa m y c h d a n y c h b ib lijn y c h , z w ła sz c z a p rz y ó w c z e sn y m s ła b y m p o z io m ie eg zeg ezy B ib lii. O so b iście o d ro d z e n ia k a to lic y z m u w P o ls c e w o w y c h c z a s a c h n ie p rz y p is y w a łb y m w sz c z e g ó ln y sp o só b w p ły w o m z a g ra n ic z n y m (s. 40). O b a w ia m się, że z z a g ra n ic y szło z b y t d u ż o f a n a ty z m u , n ie to le r a n c ji, f o r m a liz m u i h a sło lo g ii k o n tr r e f o r m a c y jn e j. P o la c y m ie li w ła s n e ź ró d ła o d ro d z e n ia re lig ijn e g o . A le s p r a w a je s t do d y s k u s ji.
W c a ło śc i p r a c a — a ż z a d o k ła d n a w szc z e g ó ła c h — je s t rze c z o w a , k r y ty c z n a , ź ró d ło w a , p io n ie rs k a , ja s n a , n a p is a n a ze z m y s łe m m e to d o lo g ic z n y m , z o lb rz y m ią e r u d y c ją i k o m p le tn ą b ib lio g r a fią . U z u p e łn ia K o r b u ta i E e s tr e ic h e - ra . T a s tr o n a f o r m a ln a i w a r s z ta to w a je s t t a k d o s k o n a ła , że a ż c iś n ie się n a u s ta żal, że p rz y g łu s z y ła tr o s k ę m e r y to ry c z n ą i tr e ś c io w ą s tro n ę s a m e j p r o b le m a ty k i m o r a ln e j. J e d n a k ż e s tu d iu m m a w a r to ś c i tr w a ł e d la p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j.
