V Miêdzynarodowe Sympozjum na temat Pegmatytów Granitowych
Mendoza, Argentyna, 20–23.02.2011
Pegmatyty ci¹gle pozostaj¹ fascynuj¹cymi i pe³nymi nierozwi¹zanych problemów obiektami badañ geologów, mineralogów, geochemików i petrologów. W dniach 20– –23 lutego w argentyñskiej Mendozie odby³o siê kolejne spotkanie naukowe kilkudziesiêciu specjalistów z ca³ego œwiata zajmuj¹cych siê ró¿nymi aspektami pegmatytów granitowych. Sympozjum dedykowane by³o wywodz¹cemu siê z Brna prof. Petrowi Èernemu od lat zwi¹zanemu z Uni-wersytetem Manitoba w Kanadzie. Profesor Èerny wniós³ olbrzymi wk³ad w poznanie geologii i mineralogii pegma-tytów. Jest m.in. wspó³autorem najpopularniejszej obecnie klasyfikacji tych ska³. Choæ prof. Èerny nie móg³ uczestni-czyæ w sympozjum, to nie zabrak³o na nim wybitnych „pegmatytologów”, a wœród nich prof. Davida Londona z Uniwersytetu Oklahoma, autora niedawno wydanej monu-mentalnej monografii Pegmatites. Jego model genezy i wewnêtrznej ewolucji pegmatytów jest obecnie uwa¿any za najlepiej t³umacz¹cy cechy pegmatytów z³o¿onych. Referaty wyg³oszone w trakcie konferencji oraz postery zostan¹ wydrukowane w formie artyku³ów naukowych w specjalnym numerze Canadian Mineralogist, co obieca³ obecny na sympozjum redaktor naczelny tego czasopisma prof. Robert Martin.
Uczestnicy sympozjum wziêli udzia³ w czterodniowej wyprawie do pampeañskiej prowincji pegmatytowej. Tym pojêciem geolodzy argentyñscy okreœlaj¹ obszar o rozci¹-g³oœci ok. 800 km i szerokoœci 200 km w œrodkowej i
pó³nocno-wschodniej Argentynie, na którym wystêpuje ponad 95% wszystkich odkrytych w tym kraju pegmaty-tów. Przez ostatnie 80 lat by³y one eksploatowane jako Ÿród³a skalenia i kwarcu wykorzystywanych w przemyœle ceramicznym i szklarskim, a tak¿e muskowitu oraz mine-ra³ów berylu, litu, tantalu, bizmutu i rubidu (Galliski i in., 2011). Wystêpuj¹ tam dwa rodzaje pegmatytów: zwi¹zane z wczesnopaleozoicznymi orogenezami (550–435 mln lat) i postorogeniczne (dolny karbon). Pegmatyty pierwszego rodzaju wystêpuj¹ wœród ska³ metamorficznych, najczê-œciej facji amfibolitowej. Nale¿¹ do typu muskowitowego i litowo-cezowo-tantalowej (LCT) odmiany pegmatytów metali rzadkich. Pegmatyty muskowitowe nie wykazuj¹ zwi¹zku przestrzennego z granitami macierzystymi, nato-miast pegmatyty LCT zwi¹zane s¹ z kolizyjnymi leukogra-nitami. Pegmatyty postorogeniczne wystêpuj¹ w batolitach lub ma³ych plutonach utworzonych przez peraluminiowe granity typu A. Nale¿¹ do typu miarolitycznych pegmaty-tów metali rzadkich wzbogaconych w niob, itr i ziemie rzadkie oraz fluor i fosfor.
Wyprawa pozwoli³a uczestnikom na poznanie pegma-tytów wystêpuj¹cych w po³udniowej czêœci pampeañskiej prowincji pegmatytowej w pasmach górskich San Luis. Tamtejsze ¿y³y pegmatytowe osi¹gaj¹ d³ugoœæ ponad 1 km przy szerokoœci od 2 do 30 m. S¹ dobrze ods³oniête, ponie-wa¿ wiele z nich by³o eksploatowanych. Przyk³adowo, pegmatyt La Viquita dostarczy³ w przesz³oœci 30 t minera³u
383 Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 5, 2011
berylu, 55 t spodumenu, 600 t skalenia, 80 t amblygonitu--montebrazytu i ok. 1 t tantalitu (Galliski i in. 2011). Z nie-których pegmatytów wydobywa siê obecnie skaleñ i kwarc, a w zale¿noœci od koniunktury tak¿e muskowit. Pegmatyty s¹ zró¿nicowane pod wzglêdem sk³adu minera³ów akceso-rycznych i budowy wewnêtrznej. Zgodnie ze wspó³czesn¹ klasyfikacj¹ s¹ to pegmatyty berylowo-kolumbitowo-fosfo-ranowe, spodumenowe, spodumenowo-albitowe, albitowe, pierwiastków rzadkich z litem oraz pierwiastków ziem rzadkich (typ allanitowo-monacytowy) (Galliski i in. 2011). Wszystkie maj¹ budowê strefow¹:
kilkucentymetrowej gruboœci, drobnoziarnista, pla-gioklazowo-kwarcowo-muskowitowa strefa grani-cz¹ca ze ska³ami otoczenia;
œrednioziarnista strefa skaleniowo-kwarcowa czêsto z turmalinem;
gigantoziarniste strefy poœrednie (zewnêtrzna, poœred-nia, wewnêtrzna) zró¿nicowane pod wzglêdem sk³adu mineralnego zbudowane g³ównie z mikroklinu, kwarcu, spodumenu i albitu; kryszta³y mikroklinu osi¹gaj¹ 2 m d³ugoœci, a spodumenu 1,5 m;
j¹dro kwarcowe, kwarcowo-spodumenowe lub kwar-cowo-skaleniowe.
Ponadto wystêpuj¹ strefy przeobra¿one w wyniku dzia³ania procesów póŸnomagmowych lub hydrotermal-nych. Z mineralogicznego punktu widzenia najciekawsze s¹ pegmatyty z bogat¹ mineralizacj¹ rzadkich fosforanów (amblygonit-montebrazyt, beusyt, bobfergusonit, qingheiit i inne wtórne fosforany Mn-Fe-Li-Al-Ca) i z minera³ami metali rzadkich (niobu, tantalu, cyny, uranu). W pegmatycie
Santa Ana stwierdzono drugie na œwiecie wyst¹pienie qin-gheiitu. Nodule fosforanowe osi¹gaj¹ metr œrednicy. Rów-nie du¿e by³y kryszta³y berylu. Oprócz pospolitego schorlu w niektórych pegmatytach wystêpuj¹ 30-centymetrowej d³ugoœci zielono-ró¿owe strefowe elbaity. Masywne sku-pienia minera³ów szeregu kolumbit-tantalit o masie kilku-set kilogramów spotykane w jednym z pegmatytów jeszcze niedawno by³y eksploatowane metodami podziemnymi (Galliski i in. 2011).
Nale¿y podkreœliæ olbrzymi wysi³ek logistyczny orga-nizatorów sympozjum, jako ¿e wiêkszoœæ odwiedzanych pegmatytów znajduje siê na terenie trudno dostêpnym i odleg³ym od wiêkszych skupisk ludzkich. Eskapady po górskich bezdro¿ach w kawalkadzie terenowych pó³ciê-¿arówek, zw³aszcza przy pokonywaniu rw¹cych potoków i podmok³ych podjazdów, dostarczy³y uczestnikom dodat-kowych wra¿eñ, kto wie, czy nie silniejszych od tych wywo³anych przez najciekawsze nawet pegmatyty.
Sympozja pegmatytowe organizowane s¹ co dwa lata. Nastêpne odbêdzie siê w 2013 r. w stanie Maine w USA, a kolejne w 2015 r., byæ mo¿e w Polsce, która dziêki nie-dawnemu odkryciu pegmatytów litowo-cezowych znalaz³a siê na pegmatytowej mapie œwiata.
Literatura
GALLISKI M.A., MÁRQUEZ-ZAVALÍA M.F., MARTINEZ V. & ROQUET M.B. 2011 – Granitic pegmatites of the San Luis ranges. [W:] Field Trip Guidebook. 5th International Symposium on Granitic Pegmatites PEG2011. IANIGLA-CONICET, CCT-Mendoza, Argentina.
Janusz Janeczek, Eligiusz Sze³êg & Roman Ró¿niak
384
