O koniecznoœci wykonania drugiej edycji
Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów w skali 1 : 25 000 –
analiza dotychczasowego stanu i za³o¿enia kompleksowej realizacji
Zbigniew Cymerman
1On the need to develop the second edition of the Detailed Geological Map of the Sudetes at the scale of 1 : 25,000 – current state analysis and assumptions of a comprehensive program for the second edition. Prz. Geol., 64: 604–610.
A b s t r a c t. Basic statutory task of the Polish Geological Institute – National Research Institute within the frame-work of the State Geological Survey is conducting detailed geological mapping of Poland. One of the leading the-mes of the III Polish Geological Congress is the “Geological mapping – history and contemporary challenges”. The article presents an analysis of the current state of detailed geological mapping in the Sudetes and adjacent are-as, as well as the reasons for the need to start a new, second edition of the Detailed Geological Map of the Sudetes (SMGS) at the scale of 1 : 25,000. These reasons can be briefly defined as follows: long-lasting duration of the SMGS development (nearly half a century), lack of uniformity, and outdatedness of this edition. The first edition covered 139 map she-ets at the scale of 1 : 25,000, with a total area over 10,100 km2. The newly presented comprehensive project assumes very fast work-flow, just 10 years of work before the implementation of the second edition of the 1 : 25,000 SMGS. The new edition is going to be more modern and based on the new classification of rocks, providing more information about their origins, geotectonic settings, as well as the processes and geological phenomena, which are not included in the first edition of the 1 : 25,000 SMGS.
Keywords: detailed geological mapping, comprehensive project, the Sudetes, SW Poland
Podstawowym statutowym zadaniem Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Ba-dawczego (PIG-PIB) w ramach zadañ Pañstwowej S³u¿by Geologicznej jest kartografia geologiczna Polski. W jego zakresie w Oddziale Dolnoœl¹skim PIG-PIB ju¿ w 1949 r., czyli w momencie utworzenia tego oddzia³u regionalnego instytutu, by³o m.in. wykonywanie Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów i Przedgórza Sudeckiego w skali 1 : 25 000 (SMGS25). III Polski Kongres Geologiczny we Wroc³awiu odbywa siê 61 lat po wydaniu drukiem pierw-szych trzech arkuszy mapy: Iwiny (Baraniecki i in., 1955), Nowogrodziec (Berezowska i in., 1955), Wambierzyce (Radwañski, 1955) oraz 20 lat od opublikowania ostatnie-go arkusza tej serii – Bardo Œl¹skie (Oberc i in., 1996). Podczas spotkania we Wroc³awiu, w ramach jednego z blo-ków tematycznych pt. „Kartografia geologiczna – historia i wspó³czesne wyzwania”, nie powinno zabrakn¹æ posu-mowania stanu szczegó³owego rozpoznania kartograficz-nego Sudetów i obszarów przyleg³ych, jak równie¿ wynikaj¹cej z niego koniecznoœci pilnego rozpoczêcia nowej II edycji SMGS25. Artyku³ ten ma jednoczeœnie na celu skrótowe omówienie propozycji kompleksowej reali-zacji mapy (por. Cymerman, 2009).
ANALIZA DOTYCHCZASOWEGO STANU SZCZEGÓ£OWEGO OBRAZU
KARTOGRAFICZNEGO SUDETÓW I OBSZARÓW PRZYLEG£YCH
Oddzia³ Dolnoœl¹ski PIG-PIB przez blisko 45 lat pro-wadzi³ szczegó³owe prace kartograficzne na obszarze Dol-nego Œl¹ska i Œl¹ska Opolskiego w ramach zadania sta-tutowego obejmuj¹cego I edycjê SMGS25. Objê³a ona 139
arkuszy mapy o ³¹cznej powierzchni ponad 10 100 km2 (ryc. 1). 135 arkuszy znajduje siê w aktualnie przyjêtych granicach dla II edycji SMGS25, z pe³nym pokryciem czterema arkuszami SMGS25 w ramach jednego arkusza 1 : 50 000 (ryc. 2). Zmiana ta by³a spowodowana Zarz¹dze-niem prezesa Centralnego Urzêdu Geologii (CUG) z 1982 r., zmieniaj¹cego zasiêg granic edycji SMGS25 wzd³u¿ po-³udniowych lub zachodnich granic arkuszy „Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski” w skali 1 : 50 000 (SMGP50). W ten sposób poza zasiêgiem I edycji SMGS25 znalaz³o siê piêæ ju¿ opublikowanych arkuszy tej mapy: Parowa, Radziechów, Jordanów Œl¹ski, Kijów i Prudnik.
Zarys historyczny prac kartograficznych
Ukoñczona 20 lat temu I edycja SMGS25 stanowi de
facto drug¹ generacjê tego typu mapy na Dolnym Œl¹sku,
po tylko czêœciowo zrealizowanej w latach 1882–1941 nie-mieckiej „Geologische Karte von Preussen und benachbar-ten Bundesstaabenachbar-ten/deutschen Ländern”. W ramach tej edy-cji wydano 70 arkuszy pokrywaj¹cych prawie 40% obszaru Sudetów i ich przedpola. Dlatego te¿ SMGS25 jest pier-wsz¹ pe³n¹ edycj¹ podstawowej powierzchniowej mapy geologicznej Dolnego Œl¹ska. Niemiecka niepe³na edycja szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów by³a wykonana w innym ciêciu arkuszowym ni¿ przyjêty dla polskiej edy-cji map miêdzynarodowy podzia³ kartograficzny. Z nauko-wego punktu widzenia niemieckie mapy s¹ w znacznym stopniu przestarza³e, w wielu wypadkach nieaktualne i o niskim stopniu udokumentowania.
Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, I polska edycja SMGS25 by³a wykonywana przez prawie 45 lat na podstawie zmieniaj¹cych siê w czasie instrukcji i zasad
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; zbigniew.cymerman@pgi.gov.pl.
R yc. 1. Schematyczna mapa podzia³u arkuszowego Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów 1 : 2 5 000 oraz s¹siednich arkuszy Szczegó³owej Mapy Geologicznej P olski 1 : 5 0 000 (z numerami). Arkusze zaznaczone na czarno wytypowano do kartowania geologicznego w p ierwszej kolejnoœci; arkusze oznaczone na szaro w drugiej kolejnoœci, a te zaznaczo ne na jasnoszar o – w ostatniej kolejnoœci do kartowania Fig. 1. Schematic division of map sheets of the Detailed Geological Map of the Sudete s 1 : 25,000 and adjacent sheets of the Detailed Geological Map of Polan d 1 : 50,000 (numbered). Black-marked sheets are selected for geological mapping in the first place; grey-marked sheets – in the second; sheets highlighted in light grey are the last for mapping
R yc. 2. Schematyczna mapa podzia³u arkuszowego Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów 1 : 2 5 000 z zaznaczonymi obszarami dla poszczególnych czterech eta pów (I–IV) realizacji II edycji mapy oraz wspólnych objaœnieñ dla kilku s¹siednich arkuszy mapy (a–e) Fig. 2. Schematic division of map sheets of the Detailed Geological Map of the Sudetes 1 : 25,000 with marked areas for each of four stages (I–IV) of implementat ion of the second edition of the map, and common explanations for a few adjacent map sheets (a–e)
wykonawczych przygotowanych do realizacji tej mapy. Fakt ten by³ zasadnicz¹ przyczyn¹, ¿e I edycja SMGS25 nie jest jednolita. Pocz¹tkowo by³a ona realizowana na podstawie „Tymczasowej instrukcji podstawowego zdjê-cia geologicznego” zatwierdzonej przez CUG w 1953 r. i jej modyfikacji z 1954 r., a tak¿e Zarz¹dzenia Nr 19 Pre-zesa CUG z dn. 20.03.1957 „W sprawie opracowania i wy-dania Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski”.
W latach 50. XX w. na Dolnym Œl¹sku rozpoczêto reali-zacjê szczegó³owego zdjêcia geologicznego, które umo¿li-wi³o zebranie nowych danych geologicznych, dotycz¹cych w szczególnoœci kompleksów metamorficznych, co w przedwo-jennej Polsce nie by³o praktycznie prowadzone. Ten wstêpny etap realizacji SMGS25 obj¹³ ³¹cznie 30 arkuszy wyda-nych drukiem pod koniec lat 50. i na pocz¹tku lat 60. ub.w. Najstarsze arkusze, opracowane na podstawie poœpiesznej reambulacji map niemieckich, cechuj¹ siê niskim stopniem udokumentowania, s³ab¹ wiarygodnoœci¹ danych i b³ê-dami. Reambulacja polega³a na weryfikacji i uproszczeniu wydzieleñ litologicznych oraz wprowadzeniu polskiego nazewnictwa geograficznego, przy odmiennym ciêciu kar-tograficznym dla I polskiej edycji SMGS25 (uk³ad 42). Arkusze te nie maj¹ objaœnieñ tekstowych.
W 1958 r. wydano Instrukcjê Dyrektora Instytutu Geo-logicznego z dnia 10.02.1958 w sprawie sporz¹dzenia „Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 25 000 i 1 : 50 000” (Instrukcja, 1958). Ustali³a ona zasady prac terenowych, sposób opracowania mapy i jej czêœci sk³ado-we. Wszystkie póŸniejsze arkusze SMGS25, oprócz tych ju¿ z³o¿onych do druku, by³y wydawane razem z objaœnie-niami tekstowymi, z charakterystyk¹ litologiczno-straty-graficzn¹ i tektoniczn¹ danego obszaru oraz z krótkimi charakterystykami: geomorfologii, z³ó¿ surowców mine-ralnych, warunków hydrogeologicznych i geologiczno--in¿ynierskich. A¿ do po³owy lat 70. ub.w. instrukcja ta by³a podstaw¹ opracowywania 52 arkuszy SMGS25. Jed-nak a¿ 21 arkuszy tej serii wykonano w okresie przejœcio-wym, czêœciowo na podstawie reambulacjach terenowych niemieckich zdjêæ geologicznych. Objaœnienia do niektó-rych z tych arkuszy SMGS25 sprz¹dzono nawet kilkanaœ-cie lat po wydaniu mapy.
Instrukcja z 1958 r. doprowadzi³a do zasadniczego ujednolicenia SMGS25, jednak arkusze tych map w znacz-nej mierze nadal pozostawa³y opracowaniami autorskimi. Najwa¿niejsza by³a wprowadzona i egzekwowana zasada dokumentowania zasiêgów wychodni ska³ za pomoc¹ wkopów badawczych do g³êbokoœci 2 m. Poniewa¿ nie sprecyzowano jednoczeœnie g³êbokoœci ciêcia mapy, w prak-tyce sta³a siê ona czêœciowo odkryt¹ sporz¹dzan¹ dla ciêcia dwumetrowego. W warunkach sudeckich zasada ta przy-czyni³a siê do wzbogacenia treœci map, zw³aszcza o wy-chodnie ska³ pod³o¿a czwartorzêdu. Jednak¿e podstawow¹ wad¹ omawianej czêœci I edycji SMGS25, a¿ do po³owy lat 70. XX w., by³a du¿a dowolnoœæ w konstruowaniu obo-wi¹zkowych za³¹czników graficznych do objaœnieñ. W re-zultacie doprowadzi³o to do sytuacji, w której wiele szki-ców w skali 1 : 100 000 zawartych w objaœnieniach jest ma³o wartoœciowymi uproszczeniami Podstawowej Mapy Geologicznej w skali 1 : 25 000.
W 1977 r. opublikowano now¹ „Instrukcjê wykonywa-nia Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 w ujêciu kompleksowym” (Instrukcja, 1977). Powsta³a w
wyniku Zarz¹dzenia prezesa CUG nr 20 z dn. 21.10.1975. Nie zmienia³a ona zasadniczo sposobu prowadzenia zdjê-cia geologicznego dla arkuszy SMGS25, ale wprowadza³a nowe, bardziej ujednolicone zasady opracowania doku-mentacji ró¿nych danych geologicznych oraz szkiców towa-rzysz¹cych objaœnieniom. Szkice te sta³y siê samodzielny-mi sk³adnikasamodzielny-mi opracowania i dostarcza³y wielu cennych, dodatkowych informacji. Od czasu wydania tej instrukcji oraz jej nowelizacji w 1991 r. sporz¹dzono ostatnich 57 arkuszy, kóre zakoñczy³y I edycjê mapy.
Obowi¹zkowym sk³adnikiem ka¿dego arkusza sta³a siê mapa dokumentacyjna w skali 1 : 12 500 przygotowana tylko w jednym egzemplarzu dla dokumentacji w opraco-waniu autorskim przekazywanym do Centralnego Archi-wum Geologicznego – obecnie Narodowego ArchiArchi-wum Geologicznego PIG-PIB. Zawiera ona dane o archiwalnych otworach wiertniczych, profilach geofizycznych, dokumen-tacjach surowcowych, hydrogeologicznych i geologiczno--in¿ynierskich razem z ich tabelarycznymi zestawieniami. Postêpem by³o zastosowanie badañ geofizycznych, g³ów-nie elektrooporowych (SGE), dla przedsudeckich arkuszy SMGS25. Badania te wykonano przede wszystkim w celu zbadania ukszta³towania powierzchni pod³o¿a podkenozo-icznego lub podczwartorzêdowego.
Instrukcja z 1977 r., zak³adaj¹ca realizacjê 300–500 mb badawczych wierceñ kartuj¹cych na terenie ka¿dego arku-sza SMGP50, nie wprowadza³a takiego wymogu w stosun-ku do arstosun-kuszy SMGS25. Brak p³ytkich wierceñ i sond kartograficznych uniemo¿liwi³ tym samym rozwi¹zanie wielu lokalnych i regionalnych problemów geologicznych, które nadal pozosta³y przedmiotem licznych sporów i spe-kulacji wœród badaczy Sudetów i bloku przedsudeckiego. Podstawowym celem I edycji SMGS25 by³o pe³ne po-krycie obszaru Dolnego Œl¹ska szczegó³ow¹, Ÿród³ow¹ map¹ geologiczn¹ w ciêciu arkuszowym, wraz z podstawowymi informacjami o budowie geologicznej danego arkusza mapy. Zalet¹ tych szczegó³owych map geologicznych, wydanych na podstawie instrukcji z 1958, a zw³aszcza z 1977 r., s¹ du¿y stopieñ dok³adnoœci prac terenowych i liczba punktów dokumentacyjnych od 10 do 25 na 1 km2
arkusza, co jest uzale¿nione od stopnia komplikacji budowy geologicz-nej danego arkusza. Do punktów dokumentacyjnych zali-czono nie tylko ods³oniêcia naturalne i sztuczne oraz ar-chiwalne otwory wiertnicze, ale tak¿e wkopy badawcze wykonywane w iloœci 300–700 na pe³ny arkusz mapy o po-wierzchni 81 km2.
Opracowania oceniaj¹ce stan obrazu kartograficznego w Sudetach
Analiza dotychczasowego stanu szczegó³owego obra-zu kartograficznego Sudetów i obszarów przyleg³ych by³a kilkakrotnie wykonywana w Oddziale Dolnoœl¹skim PIG--PIB. Pierwsza taka analiza i ocena merytoryczna I edycji SMGS25 mia³a miejsce jeszcze przed jej zakoñczeniem w po³owie lat 90. XX w. (Ba³aziñska i in., 1988). To archiwal-ne opracowanie zawiera szczegó³owy przegl¹d 120 opubli-kowanych arkuszy (19 arkuszy tej mapy nie by³o wtedy jeszcze opracowanych) wraz z krytyczn¹ ocen¹ ich aktual-noœci, kompletnoœci i wskazówkami dotycz¹cymi kolejno-œci przysz³ej reedycji tej mapy.
Dziesiêæ lat póŸniej równie¿ w oddziale we Wroc³awiu opracowano podstawy naukowe i przygotowano wytyczne dla projektu instrukcji do II edycji SMGS25 (Cwojdziñski & Czerski, 1998). W dokumencie podkreœlano koniecz-noœæ edycji mapy stworzonej na nowych zasadach meryto-rycznych i organizacyjnych, m.in. o komputerow¹ bazê danych i jej s³ownik. Podkreœlano, ¿e najwa¿niejszym za-daniem bêdzie stworzenie kodeksu wydzieleñ litostraty-graficznych.
Instrukcja dla SMGS25 w ujêciu kompleksowym pow-sta³a dwa lata póŸniej w Oddziale Dolnoœl¹skim PIG-PIB (Przybylski i in., 2000). Uwzglêdniono w niej zasady cyf-rowej edycji arkuszy i opracowania komputecyf-rowej bazy danych geologicznych, co wczeœniej sugerowali Cwojdziñ-ski i CzerCwojdziñ-ski (1998) oraz uzupe³niono i zmodyfikowano s³owniki znaków (kodów) stosowanych dla SMGP50. Ba-zuj¹c na stopniu aktualnoœci arkuszy I edycji SMGS25, przedstawiono harmonogram kolejnoœci opracowania arku-szy II edycji mapy w zale¿noœci od kompletnoœci danych geologicznych.
Ostatnia analiza stanu szczegó³owego obrazu karto-graficznego Sudetów oraz obszarów przyleg³ych by³a spo-rz¹dzona przez Cymermana (2009), tak jak wczeœniejsze wskazuje ona na piln¹ potrzebê wykonania nowej II edycji SMGS25.
Krytyczna ocena stanu rozpoznania kartograficznego Sudetów
Krytyczna analiza dotychczasowego stanu rozpozna-nia kartograficznego Sudetów i obszarów przyleg³ych wy-nika z kilku zasadniczych powodów. Generalnie s¹ one zgodne z wczeœniejszymi ocenami I edycji SMGS25 (Cwoj-dziñski & Czerski, 1998; Przybylski i in., 2000). Powody te mo¿na krótko zdefiniowaæ jako zbyt d³ugi czas jej wyko-nywania, a skutkiem tego by³a niejednolitoœæ i nieaktual-noœæ tamtej edycji w monecie jej koñczenia.
W wyniku braku jednolitych uregulowañ odnoœnie me-todyki sporz¹dzania SMGS25, spoœród 139 wydanych dru-kiem arkuszy a¿ 51 najstarszych map wykonano tylko na podstawie reambulacji, a w³aœciwie przekopiowania w wiêk-szoœci zdezaktualizowanych map niemieckich, które by³y przede wszystkim mapami glebowo-geologicznymi. Dla tych 51 opublikowanych arkuszy SMGS25 I edycji 30 z nich nie posiada objaœnieñ tekstowych.
Zbyt d³ugi, bo trwaj¹cy prawie pó³ wieku, okres reali-zacji I edycji SMGS25 wp³yn¹³ negatywnie na jednolitoœæ merytoryczn¹ i formaln¹ mapy, a przede wszystkim jej nie-aktualnoœæ w œwietle znacznego rozwoju nauk geologicz-nych w ostatnich dekadach. Z drugiej strony, s¹ przyk³ady arkuszy SMGS25, dla których obraz intersekcyjny nie by³ w³aœciwie zinterpretowany w okresie jego powstawania, a wspó³czeœnie okazuje siê byæ bardziej wiarygodny w œwietle nowych koncepcji geologicznych. Tak jest np. z obra-zem kartograficznym metamorfiku izerskiego, w którym zró¿nicowanie kompleksów ortognejsowych mo¿na wy-t³umaczyæ rozwojem heterogenicznych i anastomozuj¹cych stref œcinania podatnego. Lokalna heterogenicznoœæ obra-zu kartograficznego kompleksu kaczawskiego jest spowo-dowana m.in. rozwojem melan¿y i stref ska³ uskokowych. Podobnie jest z trudnym do interpretacji obrazem intersek-cyjnym skomplikowanej tektonicznie struktury bardzkiej (Oberc i in., 1996).
Nieaktualnoœæ dotyczy tak¿e przestarza³ych i niejedno-litych podzia³ów stratygraficznych wszystkich komplek-sów metamorficznych w Sudetach i na bloku przedsudec-kim, które nie by³y opracowane na podstawie oznaczeñ izotopowych minera³ów i ska³. Te datowania radiometrycz-ne pojawi³y siê w³aœciwie w okresie koñczenia realizacji I edycji SMGS25. Wiek kompleksów metamorficznych odnoszono do zak³adanego umownie wieku ich protolitów, pomijaj¹c ich zasadnicz¹ przebudowê w wyniku metamor-fizmu regionalnego. W kompleksach ska³ osadowych i wul-kanoklastycznych stosowano najpierw podzia³y litologicz-ne i chronostratygraficzlitologicz-ne, a dopiero potem wydzielenia nieformalnych jednostek litostratygraficznych (formacje, ogniwa).
Koniecznoœæ wykonania nowych opracowañ kartogra-ficznych wynika tak¿e z faktu s³abego rozpoznania sieci uskokowej. Systemy stref zniszczeniowych (uskokowych) by³y notorycznie pomijane lub s³abo opracowywane nie tylko na arkuszach SMGS25, ale i na arkuszach SMGP50. Wynika³o to ze s³abej wiedzy o rozpoznawaniu takich stref. Kolejna niedoskona³oœæ I edycji SMGS25 to przesta-rza³y i ma³o czytelny podk³ad topograficzny, który w wielu przypadkach jest spolszczon¹ wersj¹ starych map niemiec-kich, bo pochodz¹cych nawet z koñca XIX w. Dlatego obraz topograficzny jest w znacznym stopniu nieaktualny. Dodatkowo, w czasach minionego systemu politycznego dokonywano „odkszta³cenia” podk³adu topograficznego.
Na szerokie wykorzystywanie arkuszy I edycji SMGS25 przez du¿e grono zainteresowanych geologów negatywnie wp³ywa³o utajnienie wielu arkuszy tej mapy (przede wszyst-kim tych wydrukowanych z siatk¹ kilometrow¹) oraz uzna-nie ca³ej edycji SMGS25 za materia³y poufne. St¹d te¿ czêsto spotyka siê sytuacje wykorzystywania w pracach badawczych przez wielu geologów zdezaktualizowanych, ale jawnych, niemieckich map geologicznych, wydanych prawie sto lat temu.
Z powodu licznej i zmieniaj¹cej siê z czasem grupy geologów – kartografów, wartoœæ poszczególnych arku-szy I edycji SMGS25 jest bardzo zró¿nicowana z nauko-wego punktu widzenia. Mapa by³a opracowywana przez liczn¹ (61 geologów) i pokoleniowo zmieniaj¹c¹ siê grupê pracowników. Wœród nich by³o 48 kartografów z PIG-PIB, w tym 47 geologów z Oddzia³u Dolnoœl¹skiego instytutu. Zbigniew Berezowski by³ autorem lub wspó³autorem najwiêkszej liczby, bo a¿ 13 opublikowanych arkuszy SMGS25. Piêciu geologów – kartografów (Barbara Berezow-ska, January Sza³amacha, Maria Walczak-Augustyniak, Stefan Cwojdziñski i Zbigniew Cymerman) samodzielnie lub w zespole uczestniczy³o w opracowaniu co najmniej 8 arkuszy SMGS25. Z kolei a¿ 30 geologów bra³o udzia³ w kartowaniu jedynie pojedynczego arkusza mapy. Czêœæ arkuszy SMGS25 wykonywa³o wielu m³odych kartogra-fów, w dodatku czêœæ z nich by³a z wykszta³cenia geogra-fami. Dlatego te¿ opracowane przez nich arkusze by³y zorientowane g³ównie na geologiê czwartorzêdu i zagadnie-nia geomorfologiczne.
Arkusze SMGS25 by³y wykonywane bez nadzoru spe-cjalnego zespo³u koordynacyjnego. Takiej roli nie spe³nia³, zreszt¹ wielokrotnie zmieniaj¹cy siê przez prawie pó³ wie-ku, koordynator regionalny mapy, którym by³ na ogó³ dy-rektor Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB. Taki meryto-ryczny nadzór wyeliminowa³by nadmiern¹ dowolnoœæ
inter-pretacyjn¹ i czêste rozbie¿noœci w ustalaniu odmiennych wydzieleñ geologicznych, nawet na s¹siednich arkuszach mapy.
Na koniec tej oceny pozostaje rozpatrzenie wartoœci obrazu kartograficznego w odniesieniu do jednostek geolo-gicznych w Sudetach i w obrêbie bloku przedsudeckiego. Jakoœæ obrazu intersekcyjnego I edycji SMGS25 jest bar-dzo zró¿nicowana regionalnie, co ma œcis³y zwi¹zek z tzw. mozaikow¹ budow¹ Sudetów. Najgorsza sytuacja karto-graficzna dotyczy metamorficznego kompleksu sowio-górskiego, który stanowi centralnie po³o¿ony i kluczowy, w zrozumieniu ewolucji pó³nocno-wschodniej czêœci ma-sywu czeskiego, element budowy geologicznej Sudetów. Ska³y metamorficzne tego kompleksu znajduj¹ siê na 10 arkuszach mapy, przy czym a¿ 7 z nich zawiera obraz kar-tograficzny oparty g³ównie na reambulacji zdjêcia nie-mieckiego z pocz¹tków XX w. Sawicki (1995) przy opraco-wywaniu „Mapy Geologicznej Regionu Dolnoœl¹skiego” w skali 1 : 100 000 bazowa³ na arkuszach SMGS25, oprócz obszaru metamorficznego kompleksu sowiogórskiego. Dla tego ostatniego przedstawiono obraz intersekcyjny opubli-kowany w artykule ¯elaŸniewicza (1987). Ten obraz karto-graficzny z makroskopowymi fa³dami interferencyjnymi, wyznaczony na podstawie zró¿nicowania litologicznego w migmatytach i gnejsach, jest zupe³nie odmienny od obrazu przedstawianego w wyniku prac kartograficznych wyko-nanych przez geologów niemieckich, jak i polskich (np. Grocholski, 1967; Cymerman & Walczak-Augustyniak, 1988). Dlatego obszar metamorficznego kompleksu so-wiogórskiego wymaga wykonania ca³kowicie nowego zdjêcia geologicznego, oprócz arkusza Dzier¿oniów (Cymerman & Walczak-Augustyniak, 1988).
Ocena jakoœci obrazu kartograficznego w odniesieniu do innych jednostek geologicznych w Sudetach i na bloku przedsudeckim jest ró¿na. Na obszarze kopu³y izersko-kar-konoskiej 7 arkuszy wykonano na podstawie reambulacji zdjêæ niemieckich z pocz¹tków XX w. W kompleksie ka-czawskim, razem z depresj¹ pó³nocnosudeck¹, a¿ 10 arku-szy stanowi ca³kowicie lub czêœciowo zreambulowane mapy niemieckie, a 7 arkuszy opracowano w latach 50. XX w. Obraz kartograficzny dla depresji œródsudeckiej oraz obszaru Kotliny K³odzkiej jest lepszy, poniewa¿ udzia³ arkuszy opracowanych w latach 70. i 80. ub.w. by³ wiêk-szy. Dlatego stopieñ udokumentowania danych geologicz-nych jest tam znacznie wy¿szy ni¿ arkuszy opracowageologicz-nych kilka dekad wczeœniej. Blok przedsudecki by³ w wiêkszo-œci arkuszy kartowany w latach 70. i 80. XX w. Wiele arku-szy SMGS25 z tego przedgórskiego obszaru Dolnego Œl¹ska zestawiano ju¿ przy wykorzystaniu licznych prac ziemnych i wyników geofizyki powierzchniowej.
ZA£O¯ENIA KOMPLEKSOWEGO PROGRAMU REALIZACJI II EDYCJI SMGS 1 : 25 000
Koniecznoœæ rozpoczêcia nowej II edycji Szczegó³o-wej Mapy Geologicznej Sudetów 1 : 25 000 wynika z kilku zasadniczych powodów, a podstawowym z nich jest kry-tyczna analiza dotychczasowego stanu rozpoznania karto-graficznego po³udniowo-zachodniej Polski. W ramach nowego projektu przyjêto bardzo szybkie, bo trwaj¹ce jedynie 10 lat opracowanie II edycji SMGS25 (Cymerman, 2009). Pierwsza edycja SMGS25 trwa³a prawie 45 lat, co
spowodowa³o, ¿e bardzo czêsto granicz¹ ze sob¹ arkusze o kilkudziesiêcioletniej ró¿nicy w stopniu rozpoznania i sta-nie wiedzy, nawet na temat tych samych formacji litostra-tygraficznych. Uwzglêdniaj¹c natomiast fakt, ¿e prawie 1/3 arkuszy z I edycji SMGS25 stanowi reambulacjê nie-mieckich map geologicznych, ró¿nica w stanie rozpozna-nia i wiedzy na temat tych samych formacji litostraty-graficznych jest ponad stuletnia.
W przeciwieñstwie do I edycji SMGS25, która cha-rakteryzowa³a siê przewa¿nie jednoosobowym wykonaw-stwem danego arkusza (a¿ 87 arkuszy ze 139 by³o wykona-nych przez jednego autora), planowana II edycja tej mapy bêdzie opracowywana zespo³owo – przez liczne grono ró¿-nych specjalistów w grupach, po kilka arkuszy jednoczeœ-nie w obrêbie tej samej jednostki geologicznej. Mapa bêdzie: bardziej nowoczesna i oparta o nowe zasady klasy-fikacji ska³, zawieraæ informacje o ich genezie, pozycji geotektonicznej, a tak¿e o procesach i zjawiskach geolo-gicznych, których nie uwzglêdnia³a I edycja.
W kompleksowym programie realizacji II edycji SMGS25 przyjêto cztery etapy wykonania zadania kar-tograficznego (Cymerman, 2009). Ka¿dy z nich zak³ada okres 2,5 roku na jego realizacjê, przedstawiaj¹ siê one nastêpuj¹co (ryc. 2):
– etap I (Ia–Id) – po³udniowo-wschodnia czêœæ Sudetów i bloku przedsudeckiego; pod umown¹ nazw¹ „Region Zie-mi K³odzkiej i SE czêœci bloku przedsudeckiego”;
– etap II (IIa–IId) – centralna czêœæ Sudetów i centralna oraz pó³nocno-wschodnia czêœæ bloku przedsudeckiego – „Region Gór Sowich i centralnej czêœci bloku przedsudec-kiego”;
– etap III (IIIa–IIIe) – centralna czêœæ Sudetów i za-chodnia czêœæ bloku przedsudeckiego – „Region Gór Wa³-brzyskich, Kaczawskich i zachodniej czêœci bloku przed-sudeckiego”;
– etap IV (IVa–Vd) – zachodnia czêœæ Sudetów; wstêp-nie zdefiniowana jako „Region Gór Izerskich, Karkonoszy i zachodniej czêœci depresji pó³nocnosudeckiej”.
Ka¿dy z przyjêtych etapów (I–IV) obejmuje opracowa-nie nowej mapy geologicznej w skali 1 : 25 000 dla 33 lub 34 pe³nych arkuszy oraz od 9 (IV) do 1 (II i III) fragmentów arkuszy przygranicznych, do³¹czonych do s¹siedniego pe³nego arkusza. Na ka¿dym z wydzielonych umownie regionów znajduje siê od 11 (IV) do 8 (II i III) arkuszy wymagaj¹cych ca³kowicie nowego kartowania. Dotyczy to g³ównie arkuszy SMGS25 dla których, ponad pó³ wieku temu, wykonano poœpieszn¹ reambulacjê niemieckich map geologicznych. Chodzi tu o arkusz Bardo Œl¹skie (Oberc i in., 1996) ostatniego z I edycji SMGS25, dla którego dotychczas nie opublikowano „Objaœnieñ”, a treœæ mapy odnoœnie utworów osadowych struktury bardzkiej wymaga ca³kowicie nowego odwzorowania kartograficznego.
Regionalizacja przyjêta dla ka¿dego z czterech eta-pów „wymusza” opracowanie po cztery (wyj¹tkowo piêæ dla III) zgeneralizowanych „Objaœnieñ”, wspólnych dla kilku s¹siednich arkuszy mapy. Bêd¹ one obejmowa³y czêœæ tekstow¹ i graficzn¹ dla œrednio 6–8 s¹siaduj¹cych arkuszy SMGS25 (Cymerman, 2009). Wyj¹tkiem bêd¹ regiony „skrajne”, taki jak pó³nocno-zachodnia czêœæ de-presji pó³nocnosudeckiej, gdzie „Objaœnienie” bêdzie obejmowa³o obszar 11 arkuszy (IVa) oraz
po³udniowo--wschodni¹ czêœæ bloku przedsudeckiego – obszar 10 arku-szy (ryc. 2; Id).
W ramach wspólnych „Objaœnieñ” dla kilku arkuszy rezygnuje siê z do³¹czania do nich szkicu geomorfologicz-nego w skali 1 : 50 000. W zamian proponuje siê przyjêcie zasady maksymalnej iloœci informacji geomorfologicznej zawartej na mapie podstawowej w skali 1 : 25 000. Szkic odkryty/tektoniczny, wykonany osobno dla ka¿dego arku-sza mapy, powinien w celu unifikacji bazowaæ na archi-walnych arkuszach Mapy Strukturalnej Dolnego Œl¹ska w skali 1 : 50 000 (Cymerman, 1991, 1995, 1997).
Szkic zagro¿eñ geodynamicznych w skali 1 : 50 000 stanie siê nowym za³¹cznikiem do „Objaœnieñ”. Bêdzie on zawiera³ niektóre elementy opracowywanego dla niewielu arkuszy I edycji szkicu geologiczno-in¿ynierskiego. Nie bêdzie jednak eksponowa³ technicznych w³aœciwoœci grun-tu, ale g³ównie te elementy budowy geologicznej i uwarun-kowañ geomorfologicznych, które mog¹ stanowiæ zagro¿-enie dla istniej¹cej i planowanej zabudowy oraz infrastruk-tury technicznej. Szkic ten powinien byæ przydatny dla zadañ administracji samorz¹dowej, m.in. w planowaniu lokalizacji budowli hydrotechnicznych, np. zbiorników re-tencyjnych, które maj¹ przeciwdzia³aæ katastrofalnym skutkom powodzi.
PODSUMOWANIE
Nowa proponowana w pe³ni kompleksowa edycja SMGS25, obok uwzglêdnienia aktualnego stanu wiedzy w naukach geologicznych, powinna byæ oparta na cyfrowym zapisie ró¿norodnych danych geologicznych przy zastoso-waniu Systemu Informacji Geograficznej (GIS). Zak³ada-ne jest przez to zwiêkszenie stopnia jej u¿ytecznoœci, m.in. poprzez selekcjê zjawisk i obiektów do przedstawiania ich na wykonywanych na zamówienie tematycznych mapach pochodnych, np. map strukturalnych, map litologicznych i map zagro¿eñ geodynamicznych. Poszczególne arkusze II edycji SMGS25, a zw³aszcza do³¹czone do nich mapy do-kumentacyjne, zapisane w formie cyfrowej, powinny staæ siê w przysz³oœci integraln¹ czêœci¹ bazy danych punktów dokumentacyjnych Szczegó³owej Mapy Geologicznej Pol-ski w skali 1 : 50 000. Arkusze II edycji SMGS25 powinny równie¿ stanowiæ podstawê dla zestawiania rozmaitych map w dowolnych skalach, oraz wstêpem do opracowania w przysz³oœci trójwymiarowego, tomograficznego modelu budowy geologicznej regionu dolnoœl¹skiego. Szybkie wy-konanie nowego, kompleksowego zdjêcia geologicznego w Sudetach w ramach II edycji SMGS25 umo¿liwi lepsze rozpoznanie m.in. perspektywicznych z³o¿owo stref tekto-nicznych zarówno waryscyjskich, jak i alpejskich, a tak¿e reaktywowanych stref tektonicznych podczas orogenezy alpejskiej. Kartograficzne rozdzielenie tych stref umo¿liwi prognozowanie lokalizacji wystêpowania z³ó¿ polimeta-licznych, wód mineralnych i hydrotermalnych w ró¿nych miejscach Sudetów i na obszarach przyleg³ych. Zastoso-wanie nowych metod badawczych, jak np. technik
pozy-skiwania danych z wykorzystaniem skaningu laserowego (LIDAR), umo¿liwi precyzyjniejsze rozpoznanie struktur tektonicznych (w tym szczególnie stref zniszczeniowych) i przebiegu granic litologicznych na arkuszach nowej edy-cji SMGS25.
Efekty prezentowane w artykule by³y oparte na pracach auto-ra, wykonane i finansowane w ramach badañ statutowych PIG-PIB (temat nr 61.1809.0901.00.0).
LITERATURA
BA£AZIÑSKA J., BADURA J. & CZERSKI D. 1988 – Analiza i oce-na merytoryczoce-na Edycji Szczegó³owej Mapy Geologiczne Sudetów w skali 1 : 25 000 pod wzglêdem jej aktualnoœci oraz celowoœci i reambu-lacji lub opracowania map w skali 1 : 50 000. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa.
BARANIECKI L., GROCHOLSKI A. & MYDLARSKI T. 1955 – Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, arkusz Iwiny. Wyd. Geol., Warszawa.
BEREZOWSKA B., BEREZOWSKI Z. & MILEWICZ J. 1955 – Szcze-gó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, arkusz Nowogrodziec. Wyd. Geol., Warszawa.
CWOJDZIÑSKI S. & CZERSKI D. 1998 – Zasady podzia³u i korelacji g³ównych jednostek geologicznych Polski po³udniowo-zachodniej dla nowej edycji Szczegó³owej mapy geologiczne Sudetów – projekt Instrukcji. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa. CYMERMAN Z. & WALCZAK-AUGUSTYNIAK M. 1988 – Szcze-gó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, arkusz Dzier¿oniów. Wyd. Geol., Warszawa.
CYMERMAN Z. 1991 – Mapy strukturalne Dolnego Œl¹ska w skali 1 : 50 000; arkusz 1 : 200 000 K³odzko. Oprac. arch., Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa.
CYMERMAN Z. 1995 – Mapy strukturalne Dolnego Œl¹ska w skali 1 : 50 000; arkusze 1 : 200 000 Wa³brzych, Wroc³aw, Nysa. Oprac. archiw. Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa.
CYMERMAN Z. 1997 – Mapy strukturalne Dolnego Œl¹ska w skali 1 : 50 000; arkusz 1 : 200 000 – Jelenia Góra. Opr. arch., Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa.
CYMERMAN Z. 2009 – Program realizacji II edycji Szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów [SmgS] w skali 1 : 25 000. Oprac. archiw. Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa
GROCHOLSKI W. 1967 – Tektonika Gór Sowich. Geol. Sudet., 3: 181–249.
INSTRUKCJA Dyrektora Instytutu Geologicznego z dn. 10.02.1958 w sprawie sporz¹dzenia Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 25 000 i 1 : 50 000. Warszawa.
INSTRUKCJA w sprawie opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 w ujêciu kompleksowym. 1977 – Wyd. Geol., Warszawa.
INSTRUKCJA opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski w skali 1 : 50 000. 1996 – Pañstwowy Instytut Geologiczny, Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa. Warszawa.
INSTRUKCJA opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski w skali 1:50 000. 2004 – Wydanie II uzupe³nione. Pañstwo-wy Instytut Geologiczny, Ministerstwo Œrodowiska. Warszawa. OBERC J., Jamrozik L., BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 1996 – Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000, arkusz Bardo Œl¹skie. Wyd. Geol., Warszawa.
PRZYBYLSKI B., BADURA J. & KOZDRÓJ W. 2000 – Instrukcja w sprawie opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicznej Sud-etów w skali 1 : 25 000 w ujêciu kompleksowym. Oprac. archiw. Nar. Arch. Geol., PIG-PIB Wroc³aw–Warszawa.
RADWAÑSKI S. 1955 – Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów 1 : 25 000 arkusz Wambierzyce. Wyd. Geol., Warszawa.
SAWICKI L. (red.) 1995 – Mapa geologiczna regionu dolnoœl¹skiego z przyleg³ymi obszarami Czech i Niemiec (bez utworów czwartorzêdo-wych) 1 : 100 000, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
¯ELANIEWICZ A. 1987 – Tektoniczna i metamorficzna ewolucja Gór Sowich. Ann. Soc. Geol. Polon., 57: 203–327.
