Jeziorny charakter obni¿enia wêgrowskiego w interglacjale eemskim
Ma³gorzata Bruj*, Krzysztof Micha³ Krupiñski*
G³ówny wp³yw na rzeŸbê obni¿enia wêgrowskiego mia³y osady pozostawione przez l¹dolód zlodowacenia warty. Obecnoœæ w wielu stanowiskach, bezpoœrednio pod piaskami o niewielkiej mi¹¿szoœci, biogenicznych osadów jeziornych, wydatowanych palinologicznie m.in. w stanowisku £¹czka na interglacja³ eemski,pozwala spodziewaæ siê, ¿e w tym interglacjale, ten rejon Polski cechowa³ siê obecnoœci¹ licznych, ma³ych zbiorników wodnych. Cechy te wskazuj¹ na jeziorny charakter obni¿enia wêgrowskiego w czasie interglacja³u eemskiego.
S³owa kluczowe: plejstocen, interglacja³ eemski, analiza py³kowa, palinostratygrafia
Ma³gorzata Bruj & Krzysztof Micha³ Krupiñski — Lakes in the Wêgrów Basin (Central Poland) in the Eemian Interglacial. Prz. Geol., 48: 77–83.
S u m m a r y. Ice sheet of the Warta Glaciation exerted a prominent influence on ladscape of the Wêgrów Basin. Organic lake sedi-ments, which are common directly under sands at £¹czka, were palynologically dated at the Eemian Interglacial. Their location indi-cates presence of numerous small water reservoir, therefore the Wêgrów Basin was a lakeland during the Eemian Interglacial. Key words: Pleistocene, Eemian Interglacial, pollen analysis, palynostratigraphy
Podczas prac geologiczno-kartograficznych, prowadzonych na obszarze arkusza Latowicz SMGP, w skali 1 : 50 000, natrafiono na kilka stanowisk kopalnych osadów bioge-nicznych, stanowi¹cych œlad po m³odoplejstoceñskich zbiornikach wodnych (ryc. 1).Wszystkie one znajduj¹ siê w obrêbie obni¿enia wêgrowskiego, oddzielaj¹cego wyso-czyznê ka³uszyñsk¹ na zachodzie od wysoczyzny siedlec-kiej i ¿elechowssiedlec-kiej na wschodzie (Kondracki, 1977). Jednostki te s¹ czêœci¹ makroregionu fizyczno-geograficz-nego wysoczyzna siedlecka. G³ówne miasto — Siedlce — jest po³o¿one ok. 20 km na wschód od omawianego obszaru. Obni¿enie wêgrowskie znajduje siê w strefie maksymalnego zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia warty (Nowak, 1971).
Najbli¿sze, przebadane palinologicznie stanowiska osa-dów eemskich znajduj¹ siê w Porzewnicy (Krupiñski, 1998b), ¯eliszewie (Krupiñski, 1998c), Dobrej (Krupiñski, 1998d ), Wiœniewie (Pidek & Terpi³owski, 1993) oraz liczne na obszarze Warszawy (Krupiñski & Morawski, 1993).
Celem tego opracowania jest przedstawienie sytuacji geologicznej i wniosków wynikaj¹cych z badañ palinolo-gicznych osadów biogenicznych w miejscowoœci £¹czka £k.1/97 i £k.2/97.
Sytuacja geomorfologiczna i geologiczna
Stanowisko £¹czka jest po³o¿one w obrêbie misy koñcowej pozostawionej przez zanikaj¹cy lob l¹dolodu zlodowacenia warty (ryc. 1). Ma ona starsze za³o¿enia, a do jej utworzenia przyczyni³a siê równie¿ egzaracyjna dzia³alnoœæ l¹dolodów (Ruszczyñska-Szenajch, 1976). Wspó³czeœnie jest wykorzystywana przez niewielkie, ure-gulowane rzeki — Kostrzyñ i jego dop³yw Witówkê, odprowadzaj¹ce swoje wody na pó³noc, do Liwca. Rzeki te nie tworz¹ wyraŸnie zaznaczaj¹cych siê w morfologii dolin, lecz wykorzystuj¹ szerokie, p³askie obni¿enia, w
wielu miejscach podmok³e. Wspó³czesne dno misy
po³o¿one jest na wysokoœci 138,0–145,0 m n.p.m..
Wype³niaj¹ je piaski humusowe i torfy o mi¹¿szoœci prze-kraczaj¹cej miejscami 4 m, le¿¹ce na piaskach rzecznych,
glinach zwa³owych, piaskach i ¿wirach fluwioglacjalnych oraz osadach jeziornych. Brak wyraŸnych granic morfolo-gicznych i p³ytko wystêpuj¹cy poziom wód gruntowych sprawia, i¿ rozpoznanie budowy geologicznej jest utrud-nione. W sk³ad obni¿enia wêgrowskiego wchodz¹ równie¿ obszary wznosz¹ce siê do wysokoœci 5 m ponad jego dno, zbudowane z glin zwa³owych, piasków ro¿noziarnistych ze ¿wirami, piasków drobnoziarnistych lub mu³ków, miej-scami le¿¹cych na glinach zwa³owych. Ich wyrównan¹ powierzchniê urozmaicaj¹ liczne wydmy oraz wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w morfologii ci¹gi wzgórz czo³owomore-nowych (do 20 m) i kemy.
W NE czêœci obni¿enia wêgrowskiego mi¹¿szoœæ osa-dów czwartorzêdowych wynosi ok. 50 m. W wierceniu badawczym nr 8 — £êki (wykonanym na potrzeby Szcze-gó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000), po³o¿onym na wys. 143,0 m n.p.m., stwierdzono wystêpo-wanie czterech poziomów glin zwa³owych (Bruj, 1999). Po³o¿on¹ w stropie najm³odszej z nich 2,3 m seriê piasków bardzo drobnoziarnistych z przewarstwieniami czarnych i³ów ze szcz¹tkami roœlin przykrywa warstwa gliny sp³ywowej o niewielkiej mi¹¿szoœci (0,3 m).
Otwory wiertnicze £k. 1/97 i £k. 2/97 s¹ oddalone od siebie o ok 35,0 m i le¿¹ odpowiednio na wysokoœci 140,2 m n.p.m. i 139,7 m n.p.m. (ryc. 2). Mi¹¿szoœæ osadów bioge-nicznych wynosi: £k. 1/97–2,6 m, £k. 2/97–1,3 m. Osady jeziorne w otworze £k. 1/97 s¹ przykryte piaskami drobno-ziarnistymi i ró¿nodrobno-ziarnistymi, pylastymi zawieraj¹cymi toczeñce gliny zwa³owej oraz cienkie przewarstwienia gliny o charakterze sp³ywowym. Osad ten jest pochodzenia delu-wialnego, a jego mi¹¿szoœæ wynosi 2,45 m. Wotworze £k. 2/97 mi¹¿szoœæ nadk³adu wynosi 1,20 m. Sk³ada siê na niego 0,4 m warstwa pochodzenia deluwialnego przykryta piaskami drob-noziarnistymi — rzecznymi (0,8 m). W pod³o¿u osadów jeziornych wystêpuje szaroniebieska glina zwa³owa, zawie-raj¹ca du¿e iloœci CaCO3,przykryta cienk¹ warstewk¹ (5 cm) bezwapiennych i³ów (£k. 1/97) lub piaskami ró¿noziarnisty-mi ze ¿wiraró¿noziarnisty-mi (£k. 2/97).
Badania palinologiczne
Badaniom palinologicznym poddano 29 próbek. W profilu £k.1/97 s¹ to piaski z substancj¹ organiczn¹, w dol-*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
nej czêœci torfiaste, ze skorupkami miêczaków, w górnej zaœ gytie wapienne. Wy¿ej le¿¹ce osady torfiaste lub namu³y z du¿¹ iloœci¹ substancji organicznej, niestety pozbawione by³y sporomorf roœlin. Wystêpuj¹ce w otwo-rze £k. 2/97 warstwy biogeniczne to w dolnej czêœci jasno-szara gytia, le¿¹ca na piasku, w górnej zaœ ciemnoszary namu³ ilasty z przewarstwieniami lub znacznym udzia³em piasku. Niestety te ostatnie równie¿ pozbawione s¹ sporo-morf roœlin.
Próbki do badañ palinologicznych zosta³y pobrane œwi-drem okienkowym, przy jednoczesnym zastosowaniu rur os³onowych.
Z otworu £k. 1/97 pobrano 17 próbek, wyraŸnie zró¿ni-cowanych litologicznie i genetycznie osadów: sza-robr¹zowych piasków ze znacznym udzia³em substancji organicznej i skorupkami malakofauny, szarobr¹zowych mu³ków, wyraŸnie zapiaszczonej gytii wapiennej i dobrze lub prawie ca³kowicie roz³o¿onych, o ró¿nym stopniu zapiaszczenia lub zailenia torfów lub osadów torfiastych. Badaniom palinologicznym poddano 16 próbek (ryc. 3).
Z otworu £k. 2/97 pobrano i opracowano palinologicz-nie 12 próbek, reprezentuj¹cych osady biogeniczne. S¹ to w dolnej czêœci jasnoszara, strefowo prawie bia³a gytia, w górnej ciemnoszare, nie zawieraj¹ce sporomorf roœlin,
namu³y ilaste ze znaczn¹ zawartoœci¹ substancji organicznej (ryc. 4).
Materia³ do badañ palinologicz-nych zosta³ wydzielony metod¹ flota-cji w roztworze wodnym KJ + CdJ2, o
gêstoœci 2,26 g/cm3 i przygotowany
do analizy py³kowej metod¹ analizy Erdtmana. Ze zdecydowanej wiêkszo-œci badanych próbek osadów wydzie-lono znaczn¹ lub dostateczn¹ (w celu opracowania spektrów) iloœæ dobrze zachowanych sporomorf. W materiale
wydzielonym z próbek osadów
pochodz¹cych z górnej czêœci badanej serii osadów biogenicznych profilu £k. 2/97, w mniejszym stopniu z otworu £k. 1/97, nie stwierdzono obecnoœci sporomorf. Ich nieobecnoœæ jest zdaniem autora zjawiskiem wtór-nym (Krupiñski, 1998a ).
Procentowy udzia³ wyró¿nionych taksonów okreœlono w stosunku do sumy py³ku drzew i krzewów (AP), roœlin krzewinkowych i zielnych (NAP) z wy³¹czeniem ziarn py³ku roœlin szuwarowych, wodnych oraz spor roœlin zarodnikowych itd. Warto-œci tych ostatnich oraz planktonu, varia, sporomorf zniszczonych okre-œlono tak¿e w stosunku do tej sumy.
£¹czka £k. 1/97. W stratygrafii
py³kowej osadów biogenicznych
pochodz¹cych z otworu £¹czka £k. 1/97 (ryc. 3) wyró¿niono cztery lokal-ne poziomy py³kowe: L PAZ — £k. 1 –1 — Pinus; L PAZ — £k. 1–2 — Quercus–(Ulmus-Fraxinus); L PAZ — £k. 1–3 — Corylus–(Alnus-Tilia) i L PAZ — £k. 1–4 — Carpinus–(Alnus-Tilia). L PAZ — £k. 1–1 — Pinus (próbki nr 2–3, g³êb. 5,00–4,70 m) piaski ze znacznym udzia³em storfia³ej substan-cji organicznej i pokruszonymi skorupkami malakofauny, spoczywaj¹ce na bezwapiennych, ja³owych py³kowo i³ach (próbka nr 1) cechuj¹ bardzo wysokie wartoœci Pinus sylve-stris typ (70–79 %), oraz znaczne Betula (12–16%). Ku górze wyraŸnie wzrastaj¹ wartoœci Ulmus (4%), Quercus (3%) i Fraxinus (1%), malej¹ zaœ Picea. Na nieznaczne wartoœci NAP (ok. 5%) sk³ada siê prawie wy³¹cznie py³ek Gramineae (3%), Cyperaceae (1%), w mniejszym stopniu Artemisia, Chenopodiaceae, Caryophyllaceae, Composi-tae, sporadycznie Humulus, Hedera, Calystegia.
Górna granica tego poziomu jest bardzo ostra i wyra-Ÿna. Zaznacza siê gwa³townym wzrostem wartoœci
Quer-cus, za³amaniem wysokiej krzywej Pinus oraz
pojawieniem siê ci¹g³ej krzywej Corylus.
Spektra reprezentuj¹ce ten poziom py³kowy odzwier-ciedlaj¹ ostatnie etapy wystêpowania zwartych lasów pó³nocno-borealnych, zdominowanych przez sosnê, z nie-znacznym udzia³em drzewiastych gatunków brzóz oraz pierwszymi, stopniowo zyskuj¹cymi na znaczeniu mezo-kratycznymi drzewami liœciastymi: wi¹zem, dêbem, jesio-nem. W skromnym, dosyæ ubogim taksonomicznie runie tych zbiorowisk g³ównie wystêpowa³y trawy, zdecy-dowanie rzadziej turzycowate oraz przedstawiciele rodzin i
rodza-Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 1, 2000
Wi w tó ka K ostr zyñ 0 1km 4 PORZEWNICA ¯ELISZEW £ÊKI £k.1 £k.2 B8 WARSZAWA 2 0° 50° torfy peat
torfy na piaskach i mu³kach w misie koñcowej peat on sands and silts in terminal depressions wydmy i piaski wydmowe
dunes, eolian sands
piaski drobnoziarniste mis wytopiskowych fine-grained sands in terminal depressions piaski zandrowe
fluvioglacial sands piaski i mu³ki kemów kame silts and sands
piaski i ¿wiry moren
sands and gravels of end moraines giny zwa³owe
tills
stanowiska serii organicznej sites with biogenic deposits rzeki streams otwory badawcze boreholes drogi roads
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjno-geologiczny Fig. 1. Geological and location sketch
jów: bylica, goŸdzikowate, komosowate, z³o¿one i zaczynaj¹cy oplataæ konary drzew chmiel. Wystêpowanie ostatniego takso-nu nale¿y wi¹zac z siedliskami ¿yznymi i wilgotnymi lub nawet okresowo podtapianymi. Charakter i sk³ad zbioro-wisk leœnych wskazuje na panowanie klimatu borealnego, ze stopniowo pojawiaj¹cymi siê i nasilaj¹cymi cechami klimatu umiarkowanego. Œredni¹ temperaturê najcieplej-szego miesi¹ca oszacowano na oko³o 14–15oC lub 15–16oC (Krupiñski, 1988a).
Cechy L PAZ — £k.1–1 — Pinus pozwalaj¹ korelowaæ go: z doln¹ czêœci¹ podpoziomu W W 5a — Pinus–Betu-la–Ulmus–(Quercus) palinostratygrafii osadów intrglacja³u
eemskiego obszaru Warszawy
(Krupiñski & Morawski, 1993) lub poziomem E 2 — Pinus–Betu-la–Ulmus terytorium Polski (Mamakowa, 1989) oraz spektra-mi cechuj¹cyspektra-mi górn¹ czêœæ poziomu 2 — Pinus–Betula
osa-dów interglacja³u eemskiego
regionu koniñskiego (Tobolski, 1991). Spektra charakteryzuj¹ce ten poziom s¹ bardzo podobne, niemal¿e identyczne do cechuj¹cych
górn¹ czêœæ poziomu L
PAZ—PR–1–2
—Pinus–Betu-la–(Ulmus) osadów interglacja³u eemskiego z pobliskiej Porzewni-cy (Krupiñski, 1998b) lub górn¹ czêœæ poziomu L PAZ–¯W–2 — Pinus–Betula–(NAP) z pobliskiego ¯eliszewa (Krupiñski, 1998c) lub poziomu L PAZ — DB–2 — Pinus–(Polypodiaceae) osadów z Dobrego (Krupiñski, 1998d). L PAZ — £k. 1–2 — Quer-cus–(Ulmus–Fraxinus), (próbki nr 4–8, g³êb. 4,70–4,05 m, osad — szrobr¹zowe piaski ze
szcz¹tkami roœlin, w dolnej stre-fie z fragmentami muszli
miêcza-ków, frekwencja i stan
zachowania sporomorf dobry), cechuj¹ wysokie, najwy¿sze w ca³ym profilu wartoœci Quercus (27–46%), znaczne Ulmus (4%) i Fraxinus oraz znacz¹ce, stopnio-wo malej¹ce Pinus typ sylvestris (48–15%). W górnej czêœci znacz¹ce wartoœci osi¹ga Corylus (16%) oraz pojawiaj¹ siê po raz pierwszy w tej sukcesji — niew¹tpliwie interglacjalnej — ziarna py³ku Alnus i Tilia, a nie-znacznie póŸniej — ju¿ w obrêbie nastêpnego poziomu — Taxus. Odnotowano równie¿ obecnoœæ: Hedera, Ligustrum, Frangula alnus i Viscum. Wartoœci NAP nie przekraczaj¹ 6%. Jest to g³ównie py³ek: Gramineae, Cyperaceae i Humulus. Stale obecny jest py³ek Sparganium-Typha angustifolia i mikrospory Salvinia. Górna gra-nica tego poziomu jest bardzo wyraŸna i przebiega ostro. Wyznacza j¹ gwa³towne za³amanie krzywej Quercus zwi¹zane równie¿ z gwa³tow-nym wzrostem wartoœci Corylus oraz pojawieniem siê ci¹g³ych niskich krzywych: Alnus, Tilia, Carpinus.
Spektra tego lokalnego poziomu py³kowego odzwier-ciedlaj¹ panowanie zwartych, dobrze uformowanych lasów — pocz¹tkowo sosnowo-dêbowych i dêbowo-so-snowych z wi¹zem, jesionem, a póŸniej lasów mieszanych z wyraŸn¹ przewag¹ elementów liœciastych dêbowych ze znacznym udzia³em wi¹zu i jesionu, na siedliskach suchych, zabagnionych i ubogich torficznie zaœ z du¿ym udzia³em sosny. W sk³adzie zbiorowisk wzrasta stopniowo 140 139 138 137 136 135 134 140 139 138 137 136 135 134 m n.p.m. m a.s.l. £k.1/97 m n.p.m.m a.s.l. £k.2/97 SW NE 0 10m
glina zwa³owa: zlodowacenie warty till: Wartanian Glaciation i³y: schy³ek zlodowacenia warty clay: end of Wartanian Glaciation
piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami: schy³ek zlodowacenia warty poorly sorted sand with gravel: end of Wartanian Glaciation torfy: schy³ek zlodowacenia warty / interglacja³ eemski
/
peat: Wartanian Glaciation Eemian Interglacial
piaski drobnoziarniste, piaski gruboziarniste z faun¹ i ze szcz¹tkami organicznymi: interglacja³ eemski fine-grained and coarse-grained sand with humus and fauna: Eemian Interglacial
mu³ki: interglacja³ eemski silts: Eemian Interglacial gytie: interglacja³ eemski gyttja: Eemian Interglacial kreda jeziorna: interglacja³ eemski lake marl: Eemian Interglacial namu³y: zlodowacenie wis³y organic mud: Vistulian Glaciation
piaski drobnoziarniste z substancj¹ organiczn¹ i toczeñcami gliny zwa³owej: zlodowacenie wis³y fine-grained sand with organic remains and till bolly: Vistulian Glaciation
piaski ró¿noziarniste, pylaste z przewarstwieniami gliny sp³ywowej: zlodowacenie wis³y poorly sorted silty sand with interlayered with flow till: Vistulian Glaciation
gliny i mu³ki sp³ywowe: zlodowacenie wis³y colluvial clay and silts: Vistulian Glaciation piaski ró¿noziarniste, gliniaste: zlodowacenie wis³y poorly sorted clayey sand: Vistulian Glaciation piaski drobnoziarniste: holocen
fine-grained sand: Holocene
piaski drobnoziarniste z rozproszon¹ substancj¹ organiczn¹: holocen fine-grained sand with organic matter: Holocene
miejsca pobrania próbek sampling sites
Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez stanowisko osadów organogenicznych w £¹czce Fig. 2. Geological section of the biogenic sediments in £¹czka: Wartanian Glaciation
udzia³ leszczyny. W koñcowej — najm³odszej czêœci, na sie-dliskach podmok³ych, poprzed-nio opanowanych przez sosnê z nieznacznym udzia³em wierzb, zaczê³y siê formowaæ — po raz pierwszy w tym intergla-cjale zbiorowiska olszynowe. W piêtrze runa i podszycia zbiorowisk leœnych siedlisk gr¹dowych i ³êgowych licznie wystêpowa³ chmiel oraz inne wczeœniej wymienione roœliny o wiêkszych wymaganiach klimatycznych.
Charakter i sk³ad zbioro-wisk roœlinnych wskazuj¹ na panowanie klimatu boreal-no-umiarkowanego, póŸniej zaœ umiarkowanego, ze stop-niowo zanikaj¹cymi cechami klimatu borealnego. Œredni¹
temperaturê najcieplejszego
miesi¹ca oszacowano na
oko³o 16–18oC, raczej bli¿ej
18oC (Krupiñski, 1998a),
najch³odniejszego zaœ na
0–1oC lub mo¿e nawet
nie-znacznie wy¿sz¹. L PAZ — £k. 1–2 — Quer-cus–(Ulmus–Fraxinus), nale¿y korelowaæ z podpoziomami: WW 5b —- Pinus-Quer-cus–Ulmus–(Fraxinus), WW 6a — Quercus–Pinus–Fraxinus, WW 6b — Quercus–Fraxinus (Corylus) i doln¹ czêœci¹ WW 6c — Quercus–Corylus (Alnus) stratygrafii py³kowej osadów interglacja³u eemskiego obszaru
Warszawy (Krupiñski &
Morawski, 1993) lub pozio-mem E3 —
Quercus–Fra-xinus-Ulmus (Mamakowa,
1989) obszaru Polski oraz poziomem 3 — Quercus,
regio-nu koniñskiego (Tobolski,
1991). Podobny sk³ad wykazuj¹ spektra py³kowe asadów pozio-mu: L PAZ — PR.1–3 — Quercus–(Ulmus-Fraxinus) z pobli-skiej Porzewnicy (Krupiñski, 1998b), L PAZ — ¯W–3 — Quercus-(Ulmus-Fraxinus) z pobliskiego ¯eliszewa (Krupiñ-ski, 1998c), L PAZ — DB–2–2 — Quercus–Pinus–(Fraxinus-Ulmus) z Dobrego (Krupiñski, 1998d ) i poziomu WII–1 (Quercus) osadów interglacja³u eemskie-go z Wiœniewa ko³o Siedlec (Pidek & Terpi³owski, 1996).
L PAZ — £k. 1–3 — Corylus–(Alnus–Tilia)
(prób-Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 1, 2000
Calystegia Myriophyllum spicatum 0,2 Equisetum 0,4 Urtica 0,2 1 2 3 4 SALIX ULMUS FRAXINUS QUERCUS CORYLUS TAXUS ACER
TILIA CORDATA TYP
ALNUS CARPINUS PICEA VIBURNUM FRANGULA ALNUS HEDERA LIGUSTRUM VISCUM ARTEMISIA GRAMINEAE CYPERACEAE CHENOPODIACEAE CARYOPHYLLACEAE COMPOSITAE LIG. COMPOSITAE TUB. HUMULUS TYPHA LATIFOLIA SPARGANIUM / TYPHA ANG. SALVINIA (microspores) POLYPODIACEAE SPHAGNUM SPOROMORFY ZNISZCZONE L PAZ – £k -1 – BET U L A PI N U S T YP SYL VEST R IS £ ¥C Z KA £ k. 1 /9 7 C or nu s m as / C . su ec ic a+ Ju nip er us 0,2 AP N AP 140,20mn.p.m. ma.s.l. 0,00 1,00 2,00 2,70 3,00 4,00 5,00 3,20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 0 0 0 10 10 10 20 20 20 30 30 30 40 40 40 50 50 50 60 60 70 80 90 100% ‰ 50 35 0 10 20 30 15 0 10 0 10 20 30 40 numer próbki sample number Ca
Ryc. 3. £¹czka £k.1/97. Diagram py³kowy: Objaœnienia przy ryc. 2 Fig. 3. £¹czka £k1/97. Pollen diagram: Explanations as in Fig. 2
ki nr 9–13, g³êb. 4,05–3,32 m; osad — w dolnej czêœci pia-ski z substancj¹ organiczn¹, w górnej zaœ szare mu³ki) cechuj¹ du¿e, najwiêksze w ca³ym diagramie wartoœci Corylus (57–30 %), znaczne Alnus (6–31%), Quercus (8–9%), i Tilia (7–10%).Udzia³ pozosta³ych taksonów jest zdecydowanie mniejszy: Taxus 1–3%, Ulmus 2–4 %, Fra-xinus 2–3%. W najwy¿szej czêœci wartoœci Carpinus dochodz¹ do 7%. We wszystkich próbkach odnotowano py³ek: Acer, Hedera, Viscum, Humulus, w niektórych Ligu-strum, Typha latifolia i mikrospory Salvinia. Wartoœci NAP dochodz¹ zaledwie do 3%. Jest to prawie wy³¹cznie py³ek Gramineae.
Górna granica tego poziomu jest wyraŸna. Wyznacza j¹ obni¿enie wysokiej krzywej Corylus, w mniejszym stopniu Alnus, zwi¹zane z pojawieniem siê krzywej Carpinus.
Spektra L PAZ — £k. 1–3 — Corylus–(Alnus–Tilia) odzwierciedlaj¹ wystêpowanie zwartych, dobrze uformo-wanych mieszanych lasów liœciastych, zdominouformo-wanych przez leszczynê, ze znacznym udzia³em dêbu i lipy, a w koñcowej najm³odszej czêœci równie¿ grabu. Siedliska ³êgowe w dalszym ci¹gu by³y opanowane przez wi¹z i jesion ze znacznym udzia³em dêbu, leszczyny, cisa, a byæ mo¿e równie¿ lipy, olszy, klonu, grabu i sosny. Licznie wystêpuj¹ce siedliska podmok³e by³y opanowane przez niemal¿e monosk³adnikowe zbiorowiska olszynowe, byæ mo¿e z cisem. WyraŸny udzia³ w podszyciu i runie wystê-puj¹cych wówczas zbiorowisk leœnych, mia³y krzewy i roœliny zielne o wiêkszych wymaganiach klimatycznych m.in. bluszcz, ligustr, w koronach drzew jemio³a, a na sie-dliskach wilgotnych i zasobnych troficznie, oplataj¹cy konary drzew chmiel. Panowa³ klimat ³agodny i wilgotny, o cechach oceanicznych. Œredni¹ temperaturê najcieplej-szego miesi¹ca oceniono przynajmiej na 19–20oC (Krupiñ-ski, 1998a), okresy zimowe by³y wilgotne i trwa³y krótko. Œrednia temperatura najch³odniejszego miesi¹ca zapewne nie by³a ni¿sza od 0oC lub mog³a tê wartoœæ nieznacznie przekraczaæ.
L PAZ — £k. 1–3 — Corylus–(Alnus–Tilia) nale¿y
korelowaæ z podpoziomem WW 7b —
Cory-lus–Tilia–Taxus, WW 7c — Corylus–Tilia–Carpinus i czê-œciowo z WW 7d — Corylus–Carpinus–Tilia osadów inter-glacja³u eemskiego obszaru Warszawy (Krupiñski & Morawski, 1993) lub znaczn¹ czêœci¹ E4 — Corylus–Car-pinus–Tilia obszaru Polski (Mamakowa, 1989) oraz pozio-mem Corylus regionu koniñskiego. Podobny sk³ad wykazuj¹ spektra osadów osadów charakteryzuj¹ce górn¹ czêœæ poziomu L PAZ — £k. 2–1 — Corylus (Quercus–Tilia) z s¹siedniego otworu wiertniczego £¹czka Lk.2/97 lub poziomów L PAZ — PR–1–4 — Corylus–(Quer-cus–Taxus), L PAZ —PR– 1–5 — Corylus–Alnus–(Tilia) i L PAZ — PR–6 — Corylus–Alnus–(Tilia–Carpinus) z pobliskiej Porzewnicy (Krupiñski, 1998b), poziomów L
PAZ — ¯W–4–Corylus–(Tilia–Quercus), L PAZ —
¯W–5–Corylus–Tilia–(Taxus–Alnus) i L PAZ—¯W–6 Alnus–Tilia–(Cory-lus–Carpinus)z s¹siedniego ¯eliszewa (Krupiñski, 1998c), poziomami L PAZ — DB–2–3 — Corylus–(Quercus–Fraxi-nus), L PAZ — DB–2–4–Corylus–Tilia–(Carpinus) i czê-œciowo z L PAZ — DB–2 — % —
Tilia–Corylus–Carpi-nus–Alnus z Dobrego (Krupiñski, 1998d) oraz z
poziomem WII2 (Carpinus) osadów interglacja³u eemskie-go z Wiœniewa (Pidek & Terpi³owski, 1986).
L PAZ — £k.1–4 — Carpinus–(Alnus–Tilia) — (prób-ka nr 14–15, g³êb. 3,32–2,80 m, osad — gytia wapienna,
1 2 ULMUS FRAXINUS QUERCUS CORYLUS TAXUS ACER
TILIA CORDATA TYP
ALNUS CARPINUS PICEA VIBURNUM HEDERA VISCUM ARTEMISIA GRAMINEAE CYPERACEAE CHENOPODIACEAE CALLUNA HUMULUS TYPHA LATIFOLIA SPARGANIUM / TYPHA ANG. POLYPODIACEAE VARIA SPOROMORFY ZNISZCZONE L PAZ – £k -2 – BET U L A PI N U S T YP SYL VEST R IS £ ¥C Z KA £ k. 2 /9 7 ba rd zo nie lic zn e, siln ie sk or od ow an e sp or om or fy S ali x 0,2 F ag us 0,1 A P N AP 139,70mn.p.m. ma.s.l. 0,00 2,00 2,50 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100% ‰ 35 25 0 0 10 10 20 20 30 30 40 40 50 50 60 55 0 10 20 0 10 20 30 numer próbki sample number Ca 1,80 1,70 1,50 1,00 0,50 TILIA PLATYPHYLLOS PEDIASTRUM br ak sp or om or f br ak sp or om or f br ak sp or om or f br ak sp or om or f br ak sp or om or f
Ryc. 4. £¹czka £k.2/97. Diagram py³kowy. Objaœnienia przy ryc. 2. Fig. 4. £¹czka £k2/97. Pollen diagram. Explanations as in Fig. 2.
strefowo wyraŸnie zapiaszczona, frekwencja i stan zacho-wania sporomorf dobry) cechuj¹ wysokie wartoœci Carpi-nus (39–46%), znaczne Corylus (16–21%) i AlCarpi-nus (17–20%) oraz wyraŸnie mniejsze: Tilia (7–8%) i Quercus (3–4%). Py³ek: Ulmus, Fraxinus, Taxus, Pinus, Betula, Acer, Picea i Salix osi¹ga wyraŸnie mniejsze wartoœci. Udzia³ NAP nie przekracza 2%. Stale jest notowany py³ek: Humulus, Sparganium typ, Salvinia (mikrospory), spora -dycznie Hedera, Typha latifolia.
Górn¹ granicê tego poziomu wyznacza brak w wy¿ej zalegaj¹cych namu³ach organicznych sporomorf roœlin.
Spektra L PAZ — £k. 1–4 — Carpinus–(Alnus–Tilia) odzwierciedlaj¹ wystêpowanie mieszanych lasów liœcia-stych: grabowo-leszczynowo-lipowych Tilio–Carpinetum, ze znacznym udzia³em dêbu (por. Krupiñski, 1986). Na sie-dliskach ³êgowych panowa³y zwarte, dobrze uformowane lasy wi¹zowo-jesionowe, ze znacznym udzia³em grabu, a byæ mo¿e równie¿ olszy, leszczyny, dêbu. Siedliska okre-sowo zalewane by³y opanowane przez zbiorowiska olszy-nowe. Sta³ym sk³adnikiem zbiorowisk leœnych, g³ównie siedlisk ¿yznych by³y krzewy, krzewinki i roœliny zielne, w tym o wiêkszych wymaganiach klimatycznych (jemio³a, bluszcz, chmiel), w wodach zaœ wystêpowa³a ciep³olubna salwinia, a ich strefach brze¿nych, o zamulonym dnie lub znacznej mi¹¿szoœci osadów dennych — pa³ka szerokolist-na i zwi¹zane z tymi siedliskami niektóre gatunki je¿og³ówki. Cechy te wskazuj¹ na panowanie klimatu wil-gotnego, umiarkowanie ciep³ego, z wyraŸnie zaznaczony-mi tendencjazaznaczony-mi och³odzeniowyzaznaczony-mi, zw³aszcza okresów zimowych. Nieznacznemu skróceniu uleg³ okres wegeta-cyjny. Przejawem och³odzenia klimatu by³o wypieranie leszczyny i dalsze dêbu przez szybko rozprzestrzeniaj¹cy siê, a nastêpnie dominuj¹cy w zbiorowiskach leœnych tego regionu Polski grab, wspó³czeœnie wystêpuj¹cy najliczniej przy wschodniej granicy zasiêgu (Goetz, 1932; Szyma-nowski, 1960; Ralska-Jasiewiczowa, 1983; Œrodoñ, 1994).
L PAZ —£k. 1–4 — Carpinus–(Alnus–Tilia) nale¿y korelowaæ z: WW8a — Carpinus–Corylus–Tilia stratygra-fii py³kowej osadów interglacja³u eemskiego obszaru War-szawy (Krupiñski & Morawski, 1993) oraz doln¹ czêœci¹ E5(Carpinus–Corylus–Alnus R PAZ) obszaru Polski (Mamakowa, 1989) lub R PAZ–Carpinus regionu koniñ-skiego (Tobolski, 1991). Spektra osadów tego poziomu wykazuj¹ du¿o podobieñstw do cechuj¹cych analogiczny poziom osadów interglacja³u eemskiego w s¹siednim otworze £k.2/97. L PAZ–£k. 2–2 — Carpinus–Cory-lus–(Tilia–Alnus) i niektórych blisko po³o¿onych stanowi-skach: w Dobrym, (L PAZ — DB–2–6 — Carpi-nus–Alnus–Tilia) i Wiœniewie (WII3— Carpinus).
£¹czka £k.2/97. W stratygrafii py³kowej osadów
bio-genicznych z tego otworu wyró¿niono tylko dwa poziomy: L PAZ — £k.2–1–Corylus–(Quercus–Tilia) i L PAZ — £k.2–2 — Carpinus–Corylus–(Tilia–Alnus) — ryc. 4.
L PAZ — £k.2–1–Corylus–(Quercus–Tilia) (próbki nr 1–2, g³êb. 2,48–2,20 m, osad: szare, wapienne osady jeziorne, frekwencja i stan zachowania sporomorf dobry) cechuj¹ wysokie wartoœci Corylus (47–49%), znacznie mniejsze i wyraŸnie malej¹ce ku górze wartoœci Quercus (34–8 %) oraz znacz¹ce, stopniowo wzrastaj¹ce Tilia (1–9 %) i Alnus (2–14%). Wartoœci: Ulmus, Fraxinus i Taxus dochodz¹ do 3%.
L PAZ — £k.2–2 — Carpinus–Corylus–(Tilia–Alnus) próbki nr 3–6, g³êb. 2,20–1,90 m, osad: jasnoszare, prawie bia³e, wapienne osady jeziorne) cechuj¹ wysokie wartoœci Carpinus (25–56%), znaczne Alnus (18–23%) i Corylus (16–30%) oraz wyraŸnie mniejsze Quercus (1–4%), Ulmus (1–2%) i Fraxinus. W wy¿ej wystêpuj¹cych w tym profilu namu³ach organiczno-mineralnych nie stwierdzono obec-noœci sporomorf.
Spektra wczeœniej opisanych L PAZ odzwierciedlaj¹ wystêpowanie mieszanych lasów liœciastych: pocz¹tkowo dêbowych z bardzo liczn¹ leszczyn¹, nastêpnie leszczyno-wych ze znacznym udzia³em dêbu, lipy, wi¹zu, jesionu, cisa, olszy, wreszcie grabowych z liczn¹ lip¹ i leszczyn¹ (Tilio–Carpinetum) oraz z wi¹zem, dêbem, cisem. Na sie-dliskach podmok³ych panowa³y zbiorowiska olszynowe.
Przeprowadzenie korelacji wyró¿nionych w osadach profilu £k.2/97 podstawowych jednostek palinostratygra-ficznych z cechuj¹cymi eemsk¹ sukcesjê interglacjaln¹ nie sprawia wiêkszych k³opotów.
L PAZ — £k. 2–1 — Corylus–(Quercus–Tilia) nale¿y korelowaæ z subpoziomem R PAZ — WW7a — Cory-lus–Quercus–(Tilia), zaœ L PAZ — £k. 2–2 — Carpi-nus–Corylus–(Tilia–Alnus) z WW8a — Carpinus–Corylus–Tilia stratygrafii py³kowej osadów interglacja³u eemskiego obszaru Warszawy (Krupiñski, 1998a; Krupiñski & Morawski, 1993).
Wnioski biostratygraficzne. Diagramy py³kowe osadów
biogenicznych z otworów wiertniczych £k. 1/97 i £k. 2/97 odzwierciedlaj¹ znaczne, zró¿nicowane pod wzglêdem d³ugoœci palinologicznego zapisu, odcinki sukcesji zbioro-wisk roœlinnych o charakterze niew¹tpliwie
interglacjal-nym. Obejmuj¹ one prawie wy³¹cznie stadium
mezokratyczne interglacja³u eemskiego. Koñcowy odci-nek stadium protokratycznego reprezentuj¹ spektra zaled-wie dwu próbek (L PAZ £k. 1–1 — Pinus). Osadów reprezentuj¹cych w badanych profilach stadium telokra-tyczne nie stwierdzono. Cechy sukcesji zbiorowisk roœlin-nych, wystêpuj¹ce elementy florystyczne oraz wyraŸne podobieñstwo tych diagramów do cechuj¹cych w s¹sied-nich lub bliskich geograficznie stanowiskach eemsk¹ suk-cesjê interglacjaln¹, przes¹dzaj¹ o przynale¿noœci osadów z flor¹ interglacjaln¹ ze stanowiska £¹czka do tego ciep³ego piêtra neoplejstocenu.
Sukcesjê stadium mezokratycznego interglacja³u eem-skiego obszaru obni¿enia wêgroweem-skiego kolejno cechuje:
— du¿e rozprzestrzenienie lasów dêbowych, pocz¹tko-wo ze znacznym udzia³em sosny, póŸniej zaœ wi¹zu, jesio-nu oraz leszczyny,
— gwa³towne pojawienie siê, szybkie i du¿e rozprze-strzenienie zbiorowisk mieszanych lasów liœciastych, z bardzo du¿ym udzia³em leszczyny i nieznacznym udzia³em dêbu, wi¹zu, jesionu, lipy, cisa i olszy,
— obecnoœæ fazy jednoczesnego i znacznego rozprze-strzenienia leszczyny, olszy, lipy z wyraŸnie mniejszym udzia³em dêbu, cisa, wi¹zu, jesionu i grabu,
— du¿ego i szybkiego rozprzestrzenienia mieszanych lasów liœciastych zdominowanych przez grab, ze znacz-nym udzia³em lipy, leszczyny, olszy oraz wyraŸnie mniej-szym: wi¹zu, jesionu, dêbu, cisa, klonów.
— obecnoœæ w tych zbiorowiskach krzewów i roœlin zielnych o wiêkszych wymaganiach klimatycznych m.in.
bluszczu, jemio³y, ligustru, chmielu, a w zbiornikach wod-nych salwinii i pa³ki szerokolistnej.
Rozwój zbiornika
G³ówne rysy rzeŸby obni¿enia wêgrowskiego zosta³y ukszta³towane w czasie zaniku l¹dolodu zlodowacenia warty. Rozwój zbiornika rozpocz¹³ siê prawdopodobnie ju¿ u schy³ku tego zlodowacenia. Powierzchnie uwalniane od lodu lodowcowego by³y powierzchniami falistymi. By³o to wynikiem nierównomiernego obci¹¿enia l¹dolodu materia³em i wynikaj¹cej st¹d nierównomiernej depozycji osadów wytapiaj¹cych siê z niego. Dodatkowym czynni-kiem kszta³tuj¹cym rzeŸbê by³ lód w postaci lodu grunto-wego lub/i bry³ martgrunto-wego lodu. Wytapia³ siê on nierównomiernie daj¹c pocz¹tek niewielkiemu zag³êbieniu bezodp³ywowemu. Obecnoœæ wieloletniej zmarzliny w œrodkowej Polsce u schy³ku zlodowacenia warty stwier-dzi³a Klatkowa (1996). Powstanie osadów torfiastych wystêpuj¹cych w sp¹gu osadów jeziornych nale¿y wi¹zaæ ze stadium protokratycznym interglacja³u eemskiego, wystêpowaniem lasów iglastych i panowaniem klimatu borealnego. Wspó³czeœnie strefy takie charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ wieloletniej zmarzliny i powszechnoœci¹ wystêpowania rozleg³ych torfowisk. Pod³o¿e jest trwale wilgotne, a woda gruntowa osi¹ga bardzo wysoki poziom (Podbielkowski, 1991). Cienkie wk³adki torfów w sp¹gu osadów jeziornych stwierdzano w wielu pe³nordzenio-wych profilach osadów holoceñskich. Wiêckowski (1966, 1968) uznaje ich obecnoœæ za dowód konserwowania mis jeziornych przez bry³y martwego lodu. Wystêpuj¹ one równie¿ w sp¹gu kopalnych zbiorników interglacjalnych (Krupiñski, 1978; Krupiñski, 1988; Krupiñski & Marks, 1986; Krupiñski & Morawski, 1993). Marks (1996) uwa¿a, i¿ przecenia siê rolê martwych lodów w kszta³towaniu mis jeziornych, a ich powstawanie ³¹czy ze zmian¹ re¿imu hydrologicznego wynikaj¹cego ze zmieniaj¹cych siê warunków klimatycznych. Ocieplenie klimatu spowodo-wa³o podniesienie poziomu wody i rozwój zbiornika.
Aku-mulacja osadów biogenicznych obejmuje stadium
mezokratyczne interglacja³u eemskiego. Nie dosz³o do akumulacji (byæ mo¿e wskutek zmiany poziomu wód grun-towych lub drena¿u) albo nie zachowa³y siê osady pochodz¹ce z m³odszego odcinka tego interglacja³u. Ja³owe florystycznie namu³y organiczne zawieraj¹ du¿¹ iloœæ sk³adników mineralnych. Mo¿e to œwiadczyæ o ich redeponowaniu i pochodzeniu z rozmywania miejscowego materia³u. Wy¿ej le¿¹ce piaski z toczeñcami gliny zwa³owej pochodz¹cej ze zboczy oraz wk³adki glin o cha-rakterze sp³ywowym œwiadcz¹ o panowaniu warunków peryglacjalnych, ich powstawanie nale¿y wi¹zaæ z okre-sem zlodowacenia wis³y. W holocenie dosz³o prawdopo-dobnie do rozmycia i erozji wczeœniej zdeponowanych osadów, a nastêpnie do akumulacji aluwiów z substancj¹ organiczn¹ przez odwadniaj¹cy to obni¿enie Kostrzyñ.
Literatura
BRUJ M. 1999 — Materia³y dokumentacyjne do arkusza Latowicz SMGP 1:50 000, Karta otworu wiertniczego £êki-8. CAG (w opraco-waniu).
BRUJ M. & KRUPIÑSKI K. M. 1998 — Jeziorny charakter Obni¿enia Wêgrowskiego w interglacjale eemskim. Mat. V Konferencji „Straty-grafia plejstocenu Polski”, Iznota.
GOETZ J. 1932 — Grab (Carpinus betulus L.) w pó³nocno-wschodniej Polsce, jego rozmieszczenie oraz udzia³ w tworzeniu drzewostanów. Acta Soc. Bot. Pol., 9: 301–351.
KLATKOWA H. 1996 — Przejawy obecnoœci wieloletniej zmarzliny w œrodkowej Polsce w ci¹gu ostatnich 150 tys. lat. Biul. Perygl., 35: 45–87.
KONDRACKI J. 1977 — Regiony fizyczno-geograficzne Polski. Wyd. UW: 322–323.
KRUPIÑSKI K. M. 1978 — Historia, dynamika rozwoju i zaniku zbiornika interglacjalnego w ¯yrardowie. Biul. Inst. Geol., 300: 153–178.
KRUPIÑSKI K. M. 1986 — Sediments of the Eemian interglacial at Komorów near Pruszków, Mazovian Lowland. Bull. Pol. Acad., Earth Sc., 43: 387–394
KRUPIÑSKI K. M. 1988 — Stanowiska flory interglacja³u eemskiego w Warszawie przy ul. Kasprzaka. Kwart. Geol., 32: 663–680. KRUPIÑSKI K. M. 1998a — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego: £¹czka £k.1/97 i £k.2/97. ark. Latowicz 2.02.0563.00.2. CAG: 9.
KRUPIÑSKI K. M. 1998b — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Porzewnica PR. 1/97. ark. Latowicz 2.02.0563.00.2. 11.
KRUPIÑSKI K. M. 1998c — Tabela i diagram py³kowy wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego ¯eliszew ark. Latowicz, 2.02.0563.00.2. CAG.
KRUPIÑSKI K. M. 1998d — Orzeczenie paleobotaniczne dotycz¹ce wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Dobre DB. 2/98. ark. Dobre 2.02.0526.00.2, CAG: 9.
KRUPIÑSKI K. M. & MARKS L. 1986 — Interglacial lake sediments at Losy, Mazury lakeland. Pol. Ac., Earth Sc., 34: 375–386.
KRUPIÑSKI K. M. & MORAWSKI W. 1993 — Geological position and pollen analysis of Eemian Inerglacial sediments of Warsaw–Waw-rzyszew. Acta Palaeobot., 33: 309–346.
MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pol-len stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland. Acta Palae-obot., 29: 11–176.
MARKS L. 1996 — Rola martwego lodu w kszta³towaniu mis jezior-nych obecjezior-nych pojezierzy. Acta Geogr. Lodz., 71: 181–193.
NOWAK J. 1971 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1 : 200 tys. ark. W–wa Wsch., Wyd. A i B. Pañstw. Inst. Geol.: 31. PIDEK J. A. & TERPI£OWSKI S. 1996 — Osady interglacja³u eem-skiego w obni¿eniu wytopiskowym na plateau kemowym w Wiœniewie ko³o Siedlec [W:] L. Marks (red.) — Stratygrafia plejstocenu Polski: 65–68,
PODBIELKOWSKI Z. 1991 — Geografia roœlin, WSiP: 519. RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1983 — Isopollen maps for Poland: 0–11 000 years B.P. New Phytol., 94: 133–175.
RUSZCZYÑSKA-SZENAJCH H. 1976 — Depresje glacitektoniczne i kry lodowcowe na tle budowy geologicznej p³d.–wsch. Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 50: 106.
SZYMANOWSKI T. 1960 — Nieznane formy grabu pospolitego (Car-pinus Betulus L). Rocz. Pol. Tow. Dendr., 19: 159–166.
ŒRODOÑ A. 1994 — Grab w historii lasów Polski. Nasze Drzewa Leœne. Monogr. pop. nauk., 9: 7–16.
WIÊCKOWSKI K. 1966 — Osady denne Jeziora Miko³ajskiego. Pr. Geogr. IG PAN, 57: 112.
WIÊCKOWSKI K. 1968 — Geneza, wiek i ewolucja jezior pó³noc-no-wschodniej Polski. Folia Quatern., 29: 145–153.
