Wody „niezwykłe” w pracach Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych

Wody „niezwyk³e” w pracach Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych

Jan Dowgia³³o*

wód podziemnych uznanych za kopalinê, a wiêc solanek, wód leczniczych i wód termalnych. Ich „niezwyk³oœæ” nie pole-ga bynajmniej na niewielkim udziale w hydrosferze podziemnej. Pod wzglêdem iloœciowym wody mineralne (o zawar-toœci sk³adników sta³ych powy¿ej 1 g/dm3

) i termalne (o temperaturze prze-kraczajacej 20o

C dominuj¹ zdecydowanie nad wodami zwyk³ymi (por. np. Bojarski, 1996), które czêsto okreœlane s¹ jako „s³odkie”. Natomiast nie podlegaj¹ one przepisom prawa wodnego, a ich poszukiwanie, dokumentowanie, eksploatacja i ochrona regulowane s¹ przez prawo geolo-giczne i górnicze. Wi¹¿e siê z tym szereg konsekwencji i ograniczeñ w gospodarowaniu tymi kopalinami, jak choæby koniecznoœæ uzyskiwania koncesji na ich poszukiwanie i eksploatacjê, czy koniecznoœæ wyznaczania dla nich obszarów i terenów górniczych i stosowania tam odpo-wiednich rygorów. Komisja Dokumentacji Hydrogeolo-gicznych (KDH), której zadaniem jest opiniowanie projektów poszukiwawczych i dokumentacji dotycz¹cych zasobów wód podziemnych ma w tym przypadku nie³atwe zadanie. Dotyczy to przede wszystkim tych obszarów czy jednostek hydrogeologicznych, w których wody nie bêd¹ce kopalinami wystêpuj¹ obok lub wspólnie z tymi, które za kopalinê zosta³y uznane. Powstaje tu pytanie jak nale¿y okreœlaæ zasoby eksploatacyjne tych ostatnich tak, by ich wydobycie nie stanowi³o zagro¿enia dla iloœci i jakoœci wód zwyk³ych, a w przypadku sytuacji spornych na korzyœæ, którego rodzaju wód nale¿y konflikty takie roz-strzygaæ. Innym trudnym zagadnieniem jest metodyka szacowania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych uznanych za kopaliny. Metodyka ta w odniesieniu do wód leczniczych znajduje siê jeszcze w swoim pocz¹tkowym stadium, na co wskazuje najnowsza publikacja na ten temat (Dowgia³³o i in., 2002). W nieco lepszej sytuacji pod tym wzglêdem znajduj¹ siê wody termalne przeznaczone do celów energetycznych, których dotycz¹ liczne publikacje zarówno metodyczne (np. Kapuœcñski i in., 1997), jak i inwentaryzacyjne (np. Górecki i in., 1995). W ka¿dym jed-nak przypadku opracowañ metodycznych przeznaczonych dla szerokiego grona hydrogeologów zarówno zwi¹zanych z pañstwow¹ s³u¿ba hydrogeologiczn¹ jak i z innymi orga-nizacjami, KDH odgrywa role opiniodawcz¹, a niekiedy inicjuj¹c¹.

Ewolucja niektórych przepisów prawnych Ustawa Prawo geologiczne i górnicze z 4 lutego 1994 r. by³a kilkakrotnie zmieniana i uzupe³niana (por. Ustawa z 22 kwietnia 2005). Aktualny jednak pozosta³ jej Art. 5.

W pkt. 4 znajdujemy tu stwierdzenie, ¿e „nie s¹ kopali-nami wody podziemne z wyj¹tkiem solanek, wód leczni-czych i termalnych”, a w pkt. 5, ¿e „Rada Ministrów w drodze rozporz¹dzenia okreœli z³o¿a wód zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych...”

Udzia³ KDH w przygotowywaniu kolejnych wersji takich rozporz¹dzeñ R.M., maj¹cych kluczowe znaczenie dla gospodarki wodami „niezwyk³ymi” by³ i jest znacz¹cy. Warto wiêc przeœledziæ, jak ewoluowa³y one na przestrzeni ostatnich dziesiêciu lat. Pierwsze z nich wydane zosta³o 16 sierpnia 1994 r. Do solanek zosta³y zaliczone, uznane za kopalinê podstawow¹, wody jodkowe i bromkowe eks-ploatowane dla celów przemys³owych w £apczycy k. Bochni. Do leczniczych zaliczono wody z 60 miejscowoœci, przy czym za kopalinê podstawow¹ uznano takie wody w 50 miejscowoœciach, w tym we wszystkich czynnych uzdrowiskach (zdrojowiskach). W pozosta³ych 10 miej-scowoœciach, w których wody lecznicze nie by³y eksplo-atowane lub dostatecznie udokumentowane nadano im kwalifikacje kopaliny pospolitej. Rozró¿nienie to jest for-malne, a wi¹¿e siê z nim zatwierdzanie projektów i doku-mentacji zasobowych na szczeblu centralnym (kopaliny podstawowe), lub wojewódzkim (kopaliny pospolite). Charakterystyka wód leczniczych wystêpuj¹cych w ka¿dej z wymienionych w rozporz¹dzeniu miejscowoœci obejmo-wa³a zarówno ich sk³ad jonowy, jak i zawartoœæ sk³adni-ków o specyficznym dzia³aniu leczniczym. Te bardzo szczegó³owe charakterystyki sta³y siê powodem wielu spo-rów, przede wszystkim pomiêdzy producentami butelko-wanych wód sto³owych, a w³adzami administracyjnymi, a tak¿e pomiêdzy konkuruj¹cymi ze sob¹ podmiotami gospodarczymi W omawianym rozporz¹dzeniu do kopa-lin podstawowych zaliczono równie¿ wody termalne (o temperaturze, co najmniej 20o

C na wyp³ywie z ujêcia), któ-re mog¹ byæ wykorzystywane jako noœniki energii ciepl-nej. W przeciwieñstwie do solanek i wód leczniczych zosta³y one okreœlone nie w odniesieniu do miejscowoœci, ale do jednostek hydrogeologicznych (np. niecka podhala-ñska) lub formacji, w których wystêpuj¹ (np. utwory dol-nojurajskie synklinorium szczeciñskego.

Paradoksem, jaki pojawia siê w omówionym wy¿ej zarz¹dzeniu i póŸniejszych jego wersjach jest pojêcie „z³o¿a” wody podziemnej uznanej za kopalinê. Stanowi ono rezultat „ma³¿eñstwa z rozs¹dku”, jakim jest ustawa

Prawo geologiczne i górnicze. O ile nie budzi sprzeciwu

stosowanie go do niektórych zakrytych systemów hydro-geologicznych, zawieraj¹cych nieodnawialne solanki, o tyle w przypadku wód odnawialnych, wystêpuj¹cych w strefie intensywnej wymiany jest ono z przyrodniczego punktu widzenia nieuzasadnione. (Dowgia³³o, 2002). Nie-stety, najnowsza wersja ustawy Prawo geologiczne i

górni-cze stan taki utrzymuje, co oczywiœcie musi znajdowaæ

swój wyraz w aktach wykonawczych.

Kolejne rozporz¹dzenie Rady Ministrów dotycz¹ce wód podziemnych bêd¹cych kopalinami nosi datê 18 grud-nia 2001 r. Od poprzedniego ró¿ni siê niewiele. W dalszym 818

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 10/1, 2005

*Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa

ci¹gu solankami pozostaj¹ wody z £apczycy, nie zmienia siê ogólna liczba miejscowoœci, w których wystêpuj¹ wody uznane za lecznicze, chocia¿ do 13. wzrasta liczba punk-tów, w których wody te okreœlono je jako kopaliny

pospoli-te. W dalszym ci¹gu maj¹ one rozbudowan¹

charakterystykê chemiczn¹, co powoduje, ¿e w jednej miejscowoœci mo¿e wystêpowaæ kilka, a nawet kilkanaœcie typów wód, czêsto ró¿ni¹cych siê od siebie tylko udzia³em procentowym jednego z g³ównych jonów. Nowoœci¹ jest rezygnacja ze specyfikacji jednostek hydrogeologicznych i formacji, w których wystêpuj¹ wody termalne. Wed³ug nowej wersji rozporz¹dzenia wod¹ termaln¹, a tym samym kopalin¹ podstawow¹ jest ka¿da woda o temperaturze, co najmniej 20o

C na wyp³ywie z ujêcia, niezale¿nie od jed-nostki hydrogeologicznej lub formacji, z której pochodzi. Jest to niew¹tpliwie zmiana id¹ca w dobrym kierunku.

Ostatnia nowelizacja prawa geologicznego i górnicze-go (2005 r.) sta³a siê okazj¹ do przygórnicze-gotowania nowegórnicze-go pro-jektu rozporz¹dzenia R.M. Znajduje siê on obecnie w fazie uzgodnieñ, ale warto ju¿ obecnie przedstawiæ g³ówne za³o¿enia jego wersji przedyskutowanej i zaaprobowanej przez KDH.

Projekt proponuje mo¿liwie precyzyjne definicje wód podziemnych uznanych za kopaliny. Wed³ug tych definicji solanki s¹ to wody chlorkowe o mineralizacji wynosz¹cej co najmniej 35 g/dm3

, wykorzystywane w celach prze-mys³owych. Warto zwróciæ uwagê, ¿e wed³ug klasyfikacji górniczej nale¿¹ one do wód miernie zasolonych (por. m.in. Ró¿kowski, 2004), ale wydobywanie z nich np. bromu, czy jodu jest mo¿liwe i ekonomicznie uzasadnione. W dalszym ci¹gu jedynymi uznanymi w Polsce za kopalinê solankami pozostaj¹ te z £apczycy.

Definicja wód leczniczych zak³ada brak zanieczysz-czeñ mikrobiologicznych i chemicznych oraz niewielk¹ zmiennoœæ ich cech zarówno fizycznych jak i chemicz-nych. Dziel¹ siê one na wody mineralne, swoiste oraz mineralne–swoiste, ³¹cz¹ce cechy obu wy¿ej wymienio-nych grup.

Okreœlenie wód mineralnych zak³ada zawartoœæ w nich rozpuszczonych sk³adników sta³ych w iloœci nie mniejszej ni¿ 1000 mg/dm3

. Jest ono zatem zgodne z tradycyjna ter-minologi¹ polsk¹, a tak¿e zachodnio- i œrodkowoeuro-pejsk¹ utrwalon¹ w balneologii na pocz¹tku ubieg³ego stulecia. Trzeba tu jednak podkreœliæ, ¿e takie sformu³owa-nie sformu³owa-nie jest do koñca zgodne z rozporz¹dzeniami ministra zdrowia z 2004 r., które wprowadzaj¹ pojêcie „naturalnej wody mineralnej”, bez okreœlenia minimum zawartoœci w niej rozpuszczonych sk³adników sta³ych.

Wody swoiste charakteryzuj¹ siê wed³ug projektu obecnoœci¹ sk³adników o szczególnym oddzia³ywaniu na organizm ludzki w okreœlonych iloœciach minimalnych, a tak¿e temperatur¹ co najmniej 20oC na wyp³ywie (wody termalne). To ostatnie okreœlenie jest identyczne z tym, jakie zastosowano do wód podziemnych, których u¿ytecz-noœæ polega na mo¿liwoœci wykorzystania w energetyce, i które w myœl Prawa geologicznego i górniczego stanowi¹ odrêbn¹ grupê kopalin. Istnienie takiej zbie¿noœci termino-logicznej bêdzie zapewne przedmiotem dyskusji maj¹cej na celu eliminacje mo¿liwych nieporozumieñ.

Na wniosek obecnych na posiedzeniach KDH przed-stawicieli Ministerstwa Zdrowia i Pañstwowego Zak³adu Higieny w wykazie wód swoistych zawartym w projekcie

nie znalaz³y siê obecne w nim tradycyjnie wody bromko-we, borowe i arsenobromko-we, ze wzglêdu na stwierdzony lub mo¿liwy toksyczny charakter zwi¹zków Br, B i As. Zapro-ponowano podniesienie minimalnej zawartoœci jonu fluor-kowego (z 1 do 1,5 mg/dm3

) pozwalaj¹cej na okreœlenie wody leczniczej jako fluorkowej. Warto podkreœliæ, ¿e najwy¿sza dopuszczalna zawartoœæ jonu fluorkowego w naturalnej wodzie mineralnej zosta³a w rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2004 r. okreœlona na 5 mg/dm3

. Przekroczenie tego stê¿enia „mo¿e stanowiæ ryzy-ko dla zdrowia publicznego”.

W projekcie utrzymano pojêcie szczawy jako wody zawieraj¹cej co najmniej 1000 mg/dm3

nie zwi¹zanego dwutlenku wêgla. Sta³o siê tak ze wzglêdu na tradycyjny charakter tego okreœlenia i jego zakorzenienie w jêzyku polskim pomimo, ¿e minimalna zawartoœæ CO2wymagana dla okreœlenia wody leczniczej wynosi 250 mg/dm3(woda kwasowêglowa).

W proponowanym wykazie wód swoistych pozosta³y nadal wody radonowe, zawieraj¹ce 222Rn o aktywnoœci promieniotwórczej wynosz¹cej co najmniej 74 Bq/dm3

. Ta decyzja wydaje siê dyskusyjna w œwietle w¹tpliwoœci pod-noszonych w œrodowisku lekarskim na temat walorów tera-pii radonowej (np. Rudnicki, 1985). Za utrzymaniem wód radonowych w wykazie leczniczych wód swoistych prze-mawia wwd³ug niektórych tradycja ich wykorzystywania w uzdrowiskach Dolnego Œl¹ska (Œwieradów, L¹dek). W¹tpliwoœci to mo¿e rozstrzygn¹æ jedynie autorytatywna wypowiedŸ Ministerstwa Zdrowia lub upowa¿nionej przez nie instytucji (np. Pañstwowego Zak³adu Higieny). Doty-czy to zreszt¹ tak¿e niektórych innych wód swoistych, jak np. krzemowych (proponowana minimalna zawartoœæ H2SiO3wynosi tu 70 mg/dm

3

, zamiast dotychczasowych 100 mg/dm3

. Wed³ug Szmytówny (1971) terapeutyczna wartoœæ takich wód nie zosta³a naukowo potwierdzona. Trzeba dodaæ, ¿e krzemionka wystêpuje czêsto obficie w wodach termalnych i byæ mo¿e dziêki temu uzyska³a miejsce wœród swoistych sk³adników wód leczniczych.

W porównaniu z poprzednimi rozporz¹dzeniami R.M. proponowana w projekcie liczba miejscowoœci, w których wystêpuj¹ wody lecznicze zwiêkszy³a siê o 10 i wynosi obecnie 70. Zarówno wody ju¿ uznane za lecznicze, jak i te, których uznanie proponuje siê w projekcie zosta³y zali-czone do kopalin podstawowych. Najwa¿niejsz¹ jednak nowoœci¹ jest rezygnacja ze szczegó³owych charakterystyk sk³adu chemicznego i temperatury wód leczniczych w poszczególnych miejscowoœciach. Ka¿da wystêpuj¹ca w nich woda podziemna, maj¹ca choæby jeden z wymienio-nych w rozporz¹dzeniu atrybutów, jest wed³ug projektu wod¹ lecznicz¹. Taki zapis ucina spory na temat lecznicze-go czy nieleczniczelecznicze-go rodzaju wody, prowadzone przez podmioty gospodarcze zarówno pomiêdzy sob¹, jak i z w³adzami pañstwowymi oraz samorz¹dowymi.

Wnioski koñcowe

Propozycje legislacyjne i cyzelowanie projektów aktów prawnych nie jest, rzecz jasna, g³ównym zadaniem KDH. Jest ona zobowi¹zana w pierwszym rzêdzie do opi-niowania projektów robót i prac geologicznych, maj¹cych na celów uzyskanie nowych lub zwiêkszenie istniej¹cych zasobów eksploatacyjnych surowca leczniczego, prze-819

mys³owego lub noœnika energii cieplnej. Zadaniem jej jest tak¿e opiniowanie dokumentacji zasobów tych kopalin. Oba rodzaje opracowañ stanowi¹ najczêœciej za³¹czniki do wniosków koncesyjnych, otwieraj¹cych mo¿liwoœæ poszu-kiwania lub eksploatacji tych surowców. Liczba takich wniosków stale siê zwiêksza, przede wszystkim w wyniku rozwoju przemys³u rozlewniczego. Komisja zdaje sobie jednak¿e tak¿e sprawê z tego, ¿e mo¿liwoœæ wp³ywania na kszta³t i treœæ zmieniaj¹cych siê przepisów mo¿e jej pozwoliæ na bardziej efektywn¹ pracê. Dlatego opiniowa-nie aktów prawnych traktowane jest serio, jakkolwiek opiniowa-nie zawsze koñcowy efekt procesu legislacyjnego budzi zachwyt.

Wydaje siê, ¿e komisja powinna zwróciæ obecnie szczególn¹ uwagê na inicjowanie i realizacje opracowañ metodycznych, dotycz¹ce szacowania dyspozycyjnych i perspektywicznych zasobów kopalin wchodz¹cych w zakres jej dzia³alnoœci. W szczególnoœci ocena zasobów perspektywicznych tych kopalin powinna staæ siê pod-staw¹ regionalnego planowania inwestycji

uzdrowisko-wych i przemys³owych opartych na wodach

„niezwyklych” .

Literatura

BOJARSKI L. 1996 — Atlas hydrochemiczny i hydrodynamiczny paleozoiku i mezozoiku oraz ascenzyjnego zasolenia wód podziemnych na Ni¿u Polskim. PIG. Warszawa.

DOWGIA££O J. 2002 — Uwagi o aktualnych przepisach prawnych dotycz¹cych wód leczniczych, Prz. Geol., 50: 592–593.

DOWGIA££O J., FISTEK J., KAZIMIERSKI B., PACZYÑSKI B., SADURSKI A., SOKOLOWSKI A. & WITCZAK S. 2002 — Ocena zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych i potencjalnie leczniczych.

Poradnik metodyczny. Praca zbiorowa pod redakcj¹ B. Paczyñskiego: 1–100. PIG Warszawa.

GÓRECKI W., KU
NIAK T, £APINKIEWICZ, £APINKIEWICZ P., A. MAÆKOWSKI T., STRZETELSKI W. & SZKLARCZYK T. 1995 — Atlas zasobów energii geotermalnej na Ni¿u Polskim. Geos. Kra-ków.

KAPUŒCIÑSKI J., NAGY S., D£UGOSZ P., BIERNAT H., BENT-KOWSKI A., ZAWISZA L. & BUJAKOWSKA K. 1997 — Zasady i metodyka dokumentowania zasobów wod termalnych i energii geoter-malnej oraz sposoby odprowadzania wód zu¿ytych. Poradnik meto-dyczny: 1–145. MOŒZNiL, Warszawa.

Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 kwietnia 2004 r. w spra -wie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód Ÿródlanych i wód sto³owych. Dz. Ust. Nr 120 poz. 1256 (z póŸniejszymi zmianami).

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1994 r. w sprawie

z³ó¿ wód zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz innych kopalin leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 89, poz. 417).

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie

z³ó¿ wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i ter-malnych oraz z³ó¿ innych kopalin leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopa-lin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych. Dz. U. Nr 155, poz. 1815.

RÓ¯KOWSKI A. (red.) 2004 — Œrodowisko hydrogeochemiczne karbonu produktywnego Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Kato-wice: 1–174.

RUDNICKI T. 1985 — Skutecznoœæ, nieskutecznoœæ, czy szkodliwoœæ mediów radonowych. Baln. Pol., 28: 1–4; 9–17.

SZMYTÓWNA M. 1971 — Chemia wód mineralnych i peloidów. [W:] Jankowiak J. (red.) — Balneologia kliniczna, PZWL, Warszawa: 50–90.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Dz. U.

Nr 27, poz. 96.

Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy — Prawo

geolo-giczne i górnicze oraz ustawy o odpadach. Dz. U. 90, poz. 758 z 23 maja 2005.

820

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 10/1, 2005

UWAGA! ZASADY PRENUMERATY:

Prenumeratê krajow¹ przyjmuj¹ jednostki kolporta¿owe RUCH, w³aœciwe dla miejsca zamieszkania lub siedziby prenu-meratora. Prenumeratê ze zleceniem wysy³ki za granicê przyjmuje RUCH S.A., ul. Jana Kazimierza 31/33, 01-248 Warszawa, konto PBK SA, IV Oddzia³ Warszawa, nr 68124010531111000004430494. Dostawa odbywa siê poczt¹ zwyk³¹ w ramach op³aconej prenumeraty, z wyj¹tkiem zlecenia dostawy poczt¹ lotnicz¹, której koszt w pe³ni pokrywa zama-wiaj¹cy. Zlecenia na prenumeratê dewizow¹, przyjmowane od osób zamieszka³ych za granic¹, s¹ realizowane od dowol-nego numeru w danym roku kalendarzowym. Informacje o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A., tel. 53-28-812; 53-28-813.

Wp³aty na prenumeratê s¹ przyjmowane wy³¹cznie na okresy kwartalne, a terminy przyjmowania wp³at — na teren kraju i za granicê — s¹ nastêpuj¹ce: do 20.11 — na I kwarta³ nastêpnego roku, do 20.02 — na II kwarta³ danego roku, do 20.05 — na III kwarta³, do 20.08 — na IV kwarta³. Cena prenumeraty kwartalnej wynosi 36 z³, a za granicê jest o 100% wy¿sza.

Dostawa zamówionej prasy nastêpuje:

przez jednostki kolporta¿owe RUCH — w sposób uzgodniony z zamawiaj¹cym,

ponadto istnieje mo¿liwoœæ indywidualnej i zbiorowej prenumeraty Przegl¹du Geologicznego — bezpoœrednio w Pañstwowym Instytucie Geologicznym,

Prenumeratê mo¿na zamawiaæ, wnosz¹c op³atê z góry, przy czym przez ca³y czas prenumeraty bêdzie obowi¹zywa³a cena z dnia jej rozpoczêcia.

Zg³oszenia na prenumeratê przyjmuje w Pañstwowym Instytucie Geologicznym Sekcja Dystrybucji Wydawnictw PIG, gmach A, pokój 1 (parter), tel. 849-53-51 wew. 403 lub 229. Prenumeratê mo¿na te¿ zg³aszaæ listownie na ten adres: Pañstwowy Instytut Geologiczny, Sekcja Dystrybucji Wydawnictw PIG,

ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa.

Podstaw¹ przyjêcia prenumeraty bêdzie nades³anie na nasz adres zamówienia oraz kopii dowodu wp³aty, dokonanej na konto Pañstwowego Instytutu Geologicznego w BPHPBK S.A, Oddz. w Warszawie ul. Jasna 1, nr 79 1060 0076 0000 4010 2000 2100.