• Nie Znaleziono Wyników

Luis José Sartorius, hrabia de San Luis "Polak", który nie był Polakiem

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Luis José Sartorius, hrabia de San Luis "Polak", który nie był Polakiem"

Copied!
526
0
0

Pełen tekst

(1)

Barbara Obtułowicz

LUIS JOSE SARTORIUS, HRABIA de SAN LUIS

„POLAK”, KTÓRY NIE BYŁ POLAKIEM

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego

(2)
(3)

No gobiernan á las Naciones los ángeles, las gobiernan los hombres.

(Narodami nie rządzą anioły, lecz ludzie.)

Diario de las sesiones de las Cortes. Congreso de los diputados,

t. LXIX, vol. II (legislatura 1845–1846), Madrid 1876 (sesja 17 I 1846), s. 300

LUIS JOSé SartOrIUS, HrabIa de SaN LUIS

„POLak”, który NIe był POLakIeM

(4)
(5)
(6)

Recenzenci

dr hab. Tadeusz Miłkowski dr hab. Cezary Taracha

Okładka: Vincente Esquivel, Luis José Sartorius y Tapia, hrabia de San Luis (1878), reprodukcja oryginału znajdującego się w Congreso de los Diputados w Madrycie

© Copyright by Barbara Obtułowicz & Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2012

redaktor Marta Łukaszczyk projekt okładki Grzegorz Karwala

ISSN 0239-6025

ISBN 978-83-7271-716-0

Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji

30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./faks 12 662-63-83, tel. 12 662-67-56 e-mail: wydawnictwo@up.krakow.pl Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoup.pl druk i oprawa

(7)
(8)
(9)

Prólogo

El siglo XIX español, -el siglo liberal-, nos presenta una profusa sucesión de situ-aciones históricas. Es una de las épocas más complejas de la Historia de España, que comienza con la invasión napoleónica de la Península, -la Guerra de la Independen-cia-, continua con un profundo cambio en las estructuras políticas, -las Cortes y la Constitución de Cádiz-, plasma el retroceso de los logros liberales con el reinado de Fernando VII, y abarca todo el reinado de Isabel II y su destronamiento, para finalizar con la Restauración Borbónica.

Fuera de las fronteras españolas, se nos presentan cien años igualmente compli-cados, que abarcan desde el final de las Guerras napoleónicas (1814), hasta el inicio de la Primera Guerra Mundial (1914), años en los que Europa mantiene con el resto del mundo, unas relaciones basadas en sus deseos de expansión y de dominación.

El siglo XIX es el Siglo de las Revoluciones. Ningún otro ha sido tan prolijo en sublevaciones, guerras civiles e insurrecciones, que tan pronto triunfan como son aplastadas, y que tienen en común el ir dirigidas contra el orden establecido y la lucha por la libertad, la democracia, la independencia o la unidad nacional. Todas estas cir-cunstancias históricas se ponen de manifiesto en esta época, tanto en Europa como en España en donde, a cada paso, se suceden gobiernos efímeros, partidos enfrentados y períodos revolucionarios.

La primera impresión que nos produce el siglo XIX español es su complicación: un conjunto de sucesos en los que es difícil precisar la relación causa-efecto; multitud de nombres de gobernantes; cambios de gobiernos; pronunciamientos y golpes de Estado.

La segunda impresión es el sorprendente cambio de ritmo. Así como en los si-glos anteriores tenemos que hablar obligatoriamente de política exterior, al llegar al siglo XIX, adquieren mucha distancia hechos históricos como Lepanto o la Guerra de los Treinta Años. En cambio en el XIX todo hecho histórico se realizará dentro de los límites geográficos de España, predominando la política interior sobre la exterior.

La tercera impresión, es su inestabilidad. Podemos contabilizar: más de cien gobiernos, ocho constituciones, dos destronamientos, tres guerras civiles, varios re-gímenes provisionales y un número sorprendente de revoluciones organizadas para derribar al gobierno en turno, sin contar los motines y las alteraciones del orden público. La comprobación estadística nos permite decir que, durante el siglo XIX

(10)

hubo en España una revolución, aproximadamente cada veinte días, por lo que más que el Siglo de las Revoluciones, “sería mucho más exacto llamarle el siglo de la ine-stabilidad interna”1.

El panorama histórico del siglo XIX español se desarrolla a través de cinco gran-des etapas:

• La primera, es la tradicionalmente conocida por el Fin del Antiguo Régimen. En esta etapa, que comienza con la Guerra de la Independencia (1808–1814), la par-te fundamental la ocupa el período comprendido desde 1833 a 1843, es decir, la

Menor edad de la reina Isabel II, con las dos Regencias, la de su madre la reina Mª

Cristina de Borbón (1833–1840) y la del General Espartero, duque de la Victoria (1840–1843).

• La segunda, abarca desde 1843, fecha en que será declarada mayor de edad la reina Isabel II, hasta la Revolución de 1854. Es un amplio periodo que la histo-riografía tradicional ha llamado la Década Moderada.

• La tercera, se inicia con la Revolución de 1854 y supone el final de la Década

Mo-derada, que viene marcado por las jornadas revolucionarias del 17, 18 y 19 julio

de 1854 desembocando en el Bienio Progresista (1854–1856), y fracasado éste, se sucederán: el Bienio Moderado (1856–1858), el Gobierno de la Unión Liberal (1858–1863) y la liquidación paulatina del reinado de Isabel II hasta finalizar en 1868.

• La cuarta etapa es el Sexenio Revolucionario, iniciado con la Revolución de 1868, que puso fin al reinado de Isabel II. Son seis años en los que España seguirá un complicado itinerario político: una fase inicial revolucionaria, la Revolución de 1868, seguida de una fase provisional y otra constituyente que se concreta en la Constitución de 1869, la Regencia del General Serrano (1869–1871), el reinado de Amadeo I (1871–1873), la República federal de 1873, –que no llegó a conso-lidarse-, y finalmente la República autoritaria presidida por el General Serrano (1874).

• La quinta etapa es la Restauración, que comienza con la proclamación en Sagun-to (Valencia), por el General Martínez Campos, del príncipe Alfonso de Borbón, como rey de España. Durante esta etapa, los españoles verán finalizar el siglo XIX a través del reinado de Alfonso XII (1875–1885) y la Regencia de su segunda esposa Mª Cristina de Austria (1885–1902).

En este complejo entramado histórico, la segunda etapa, la llamada Década

Mo-derada, discurre por los años centrales del siglo y es el tramo histórico más extenso

del reinado de Isabel II. Se inicia con la caída del General Espartero, en el verano de 1843 y la subida al poder del general Narváez, en mayo de 1844, y finaliza con la re-volución de julio de 1854.

Durante estos diez largos años el Partido moderado detenta el poder, que gira entorno al general Ramón Mª Narváez, duque de Valencia, quien ocupa la

Presiden-1 J.L. Comellas, Historia de España Moderna y Contemporánea (1474–1965), Edic. Rialp, Madrid 1972, pág. 403.

(11)

cia del Consejo de Ministros en cuatro gabinetes y será el hombre fuerte del Partido moderado y de la década.

Además de ser promulgada la Constitución de 1845, -bandera y símbolo del Par-tido moderado-, durante la Década Moderada se harán patentes por un lado, la ine-stabilidad social y la represión gubernamental, pues el ideario del régimen moderado está basado en el orden, considerado como un bien deseable y necesario para acome-ter cualquier tipo de reformas. Por otro lado, un importante progreso económico que permitió poner fin a la bancarrota en que vivía España desde 1836. En este sentido es reveladora la afirmación de Ramón de Santillán, varias veces ministro de Hacienda, quien dice en sus Memorias que “la situación del Tesoro, en el momento en que los moderados advinieron al poder no podía ser más desesperada. En los presupuestos de 1843 se había previsto unos ingresos por valor de 867 millones, y unos gastos de 1193, con un déficit confesado de más de 300 millones de reales”2.

Este importante progreso económico, que tiene lugar durante el Gran Gobierno

Narváez (1847–1851) estuvo impulsado básicamente por:

• La Reforma Tributaria del ministro de Hacienda, Alejandro Mon, acometida en 1845 (Reforma Mon-Santillán), para modernizar la Hacienda española. La

orga-nización de la Hacienda constituyó una de las principales preocupaciones de la Década Moderada, porque reformada la Hacienda, se podrían abordar todas las otras reformas.

• El gran desarrollo de las obras públicas llevado a cabo por Juan Bravo Murillo, primero como ministro de Comercio, Instrucción y Obras Públicas en 1847, y después como Presidente del Gobierno en 1851. Sus logros más sobresalientes fueron: la canalización del Ebro (mayo de 1851); la construcción del Canal de Isabel II, iniciado en agosto de 1851 para abastecer de agua potable a Madrid capital y sus municipios, utilizando las aguas del río Lozoya; el fuerte impulso dado a la construcción de carreteras y los comienzos de la planificación de la red ferroviaria en los tramos del ferrocarril Madrid-Aranjuez, Madrid- Irún y Barcelona-Molins del Rey (líneas iniciadas en febrero de 1851).

Es al final de este extenso perÍodo llamado Década Moderada, cuando vemos desempeñar su cometido como Presidente del Consejo de Ministros y ministro de la Gobernación a Luis José Sartorius, Conde de San Luis, en 1853. Sartorius, ya había ocupado la cartera de Gobernación tres veces, en 1847, 1849, 1853, y junto con Bravo Murillo, había sido el artífice del progreso material logrado durante el gran Gobierno

Nárvaez.

La importante figura de Luis José Sartorius, conde de San Luis y Vizconde de Priego, es el objeto de esta bien documentada biografía de la que es autora la histo-riadora Bárbara Obtulowicz, quien ha recuperado para la Historia de España a este personaje poco y mal estudiado, pues la única breve biografía que existía sobre él, fue escrita hace ciento sesenta y dos años, -en 1850-, y contiene grandes errores y el defecto de estar escrita en vida del biografiado.

(12)

Estamos ante un excelente trabajo de investigación en el que su autora ha llega-do, a poner de manifiesto, entre otras cosas, aspectos fundamentales como: la ver-dadera fecha y lugar de nacimiento del Conde de San Luis y sus orígenes familiares. Sin ningún fundamento y de forma errónea se ha venido repitiendo que era de ori-gen polaco y de ahí que a sus partidarios se les llamase los polacos y la legión polaca y a sus decisiones, polacadas. Después de profundas investigaciones, la autora ha llegado a la conclusión de que su familia era oriunda de Alemania y nunca tuvo nada que ver con Polonia.

Utilizando fuentes muy diversas como la correspondencia política, diplomática y particular del Conde de San Luis, la Prensa de la época, y una paciente y rigurosa labor de investigación en archivos españoles, franceses, polacos y del Vaticano, Bár-bara Obtulowicz ha ido elaborando una biografía rigurosa, necesaria, y novedosa de un personaje del que se han venido repitiendo durante años errores y tópicos.

Queremos resaltar además otros aspectos importantes de esta obra. La auto-ra hace una doble contribución a la historiogauto-rafía española. Primero, al estudiar al Conde de San Luis dentro de complicado marco histórico de la Década Moderada y segundo, al relacionar al biografiado con otros personajes importantes de la época, como la reina Isabel II, su madre la reina Mª Cristina de Borbón y su esposo el Duque de Riansares, el general Narváez, Juan Bravo Murillo, el banquero José Salamanca, el general Leopoldo O´Donnell, el Marqués de Miraflores, Pedro José Pidal y otros muchos.

También merece ser destacado por novedoso y necesario el estudio re-alizado por la autora sobre el importante papel de mecenas que llevó a cabo el Conde de San Luis, primero desde su periódico El Heraldo y después como mini-stro y presidente del Gobierno, con literatos, poetas, pintores y músicos, y su contri-bución a la reglamentación de la propiedad literaria y la regulación de los derechos de autor. El escritor e historiador Manuel Angelón y Broquetas, -buen conocedor de la época de la que estamos hablando-, hace hincapié en este mecenazgo al afirmar que

el Conde de San Luis tiene en nuestra historia contemporánea un título que reclamar, y es el de protector de los literatos y de las letras. Es innegable que la literatura mereció una singular predilección del ministro Sartorius, y que durante su dominación despertaron de su letargo gran parte de los escritores que hoy día son gala del presente reinado3.

Así mismo, queremos señalar el cuidadoso análisis que ha realizado la autora, con la bien seleccionada iconografía sobre el tema, que en muchas ocasiones no le ha sido fácil conseguir.

Finalmente tenemos que poner de manifiesto el admirable esfuerzo realiza- do por Bárbara Obtulowicz para elaborar esta obra, al haberse sumergido en la len-gua española, y haber viajado en numerosas ocasiones a España, Francia y Roma para consultar los archivos y visitar los lugares donde transcurrió la vida de su biografiado.

(13)

Por todo lo expuesto, felicitamos de todo corazón a esta excelente investigadora con la certeza de que su libro encontrará el eco merecido en el mundo de la Histo-ria y de la Cultura, además de haber contribuido con él al análisis de una época in-suficientemente estudiada, cuya personalidad, significado histórico y repercusiones posteriores, aún se encuentran entre la vaguedad y el tópico, ya que es uno de los tramos históricos del siglo XIX español menos asistido de trabajos de investigación profundos.

Trinidad Ortuzar Castañer Catedrática de Historia por la Universidad Complutense de Madrid

(14)

Przedmowa

Wiek XIX w Hiszpanii – wiek liberalny – to bogaty ciąg wydarzeń historycznych, a także jedna z najbardziej zawiłych epok w historii tego państwa, która rozpoczy-na się wraz z inwazją rozpoczy-napoleońską rozpoczy-na półwysep (wojrozpoczy-na o niepodległość), przechodzi przez głęboką zmianę w strukturach politycznych (Kortezy i konstytucja z Kadyksu), odwrót od zdobyczy liberalnych za Ferdynanda VII, obejmuje panowanie Izabeli II oraz jej detronizację i kończy się restauracją Burbonów.

Również poza granicami Hiszpanii omawiane stulecie, trwające od końca wojen napoleońskich (1814) aż do wybuchu pierwszej wojny światowej (1914), jest złożone. Są to lata, w których Europa utrzymuje z resztą świata stosunki oparte na jej dąże-niach do ekspansji i dominacji.

Wiek XIX to wiek rewolucji. Żaden tak nie obfitował w rewolty, wojny domowe i powstania, które równie szybko odnosiły zwycięstwo, jak i szybko były tłumione i które łączy wystąpienie przeciwko ustanowionemu porządkowi, walka o wolność, demokrację, niepodległość lub jedność narodową. Wszystkie te zdarzenia historycz-ne mają miejsce w tej epoce zarówno w Europie, jak i w Hiszpanii, gdzie następują po sobie krótkotrwałe rządy, zmienne partie opozycyjne i okresy rewolucyjne.

Pierwsza cecha hiszpańskiego wieku XIX to jego złożoność: zespół faktów, które trudno zestawić w związku przyczynowo-skutkowym, mnóstwo nazwisk osób będą-cych u władzy, zmiany gabinetów, powstania i zamachy stanu.

Drugą jest zaskakująca zmiana tempa. O ile w poprzednich wiekach nie sposób pomijać kwestii związanych z polityką zagraniczną, o tyle w wieku XIX takie wyda-rzenia, jak bitwa pod Lepanto lub wojna trzydziestoletnia schodzą na dalszy plan. Wtedy każdy fakt historyczny ma miejsce w geograficznych granicach Hiszpanii, a polityka wewnętrzna dominuje nad międzynarodową.

Trzecia to jego niestabilność. Możemy się doliczyć: ponad stu gabinetów, ośmiu konstytucji, dwóch detronizacji, trzech wojen domowych, wielu prowizorycznych rządów i zaskakującej liczby rewolucji, organizowanych w celu obalenia aktualnej

(15)

władzy, nie licząc buntów i innych zakłóceń porządku publicznego. Zestawienie sta-tystyczne pozwala na stwierdzenie, że w XIX-wiecznej Hiszpanii rewolucja pojawiała się co dwadzieścia dni. Dlatego wiek rewolucji „byłoby o wiele bardziej poprawnie nazywać wiekiem braku równowagi wewnętrznej”1.

Na panoramę historyczną hiszpańskiego wieku XIX składa się pięć ważnych etapów:

Pierwszy to tradycyjnie pojęty koniec Starego Ładu. Rozpoczyna go wojna o nie-podległość (1808–1814), fundamentalną część stanowi okres, w którym królowa Iza-bela II była niepełnoletnia (1833–1843), a regencję sprawowali kolejno: Maria Kry-styna (1833–1840) i generał Espartero, książę de la Victoria (1840–1843).

Drugi otwiera ogłoszenie pełnoletności Izabeli II w 1843 i zamyka rewolucja 1854 r. Ten przedział czasowy w tradycyjnej historiografii nazywany jest

dziesięcio-leciem liberalnym.

Trzeci inicjuje wspomniana rewolucja, która kończy dziesięciolecie liberalne i daje początek progresywnemu dwuleciu (1854–1856), a kiedy ono ponosi fiasko następują kolejne etapy: umiarkowane dwulecie (1856–1858), rząd Unii Liberalnej (1858–1863) i stopniowy upadek panowania Izabeli II, do czego dochodzi w 1868 r.

Czwarty etap to rewolucyjne sześciolecie, zapoczątkowane rewolucją 1868 r., która położyła kres królowaniu Izabeli II. Podczas tych sześciu lat Hiszpania będzie kontynuować skomplikowaną drogę polityczną. Dzielimy je na następujące stadia: początkowa faza rewolucji, rewolucja 1868 r., następująca po fazie prowizorycznej i druga, faza konstytucyjna, która materializuje się w konstytucji 1869 r., regencji generała Serrano (1869–1871) i panowaniu Amadeusza I (1871–1873), republika fe-deralna 1873, która nie zdołała się skonsolidować, wreszcie republika autorytarna, rządzona przez generała Serrano (1874).

Piąty etap to restauracja. Rozpoczyna go ogłoszenie w Sagunto (Walencja), przez generała Martíneza Campos, królem Hiszpanii księcia Alfonsa Burbona. Za panowa-nia Alfonsa XII (1875–1885) i regencji jego drugiej żony Marii Krystyny Austriackiej (1885–1902) Hiszpanie będą świadkami końca wieku XIX.

W tym złożonym schemacie historycznym, drugi etap, tzw. umiarkowana

deka-da, przypada na połowę wieku i jest fragmentem historycznym najdłuższym w dobie

panowania Izabeli II. Rozpoczyna się wraz z upadkiem generała Espartero w maju 1844 i kończy rewolucją lipcową 1854 r.

W ciągu długich dziesięciu lat partia moderado zachowuje władzę, która de facto należy do generała Ramóna Marii Narváeza, księcia de Valencia, pełniącego urząd premiera w czterech gabinetach oraz będącego kluczową postacią tej partii i całej dekady.

1 J.L. Comellas, Historia de España Moderna y Contemporánea (1474–1965), Edic. Rialp, Madrid 1972, s. 403.

(16)

Poza ogłoszeniem w 1845 r. konstytucji – sztandaru i symbolu moderantyzmu – dla umiarkowanej dekady charakterystyczne są z jednej strony niepokoje społecz-ne tłumiospołecz-ne przez rząd, ponieważ jego doktryna opiera się na porządku, rozumia-nym jako dobro pożądane i konieczne dla przedsiębrania jakichkolwiek reform. Z drugiej, istotną rolę odgrywa postęp ekonomiczny, który pozwolił położyć kres bankructwu, w jakim znajdowała się Hiszpania od 1836 r. W tym kontekście bardzo wymowne jest twierdzenie Ramóna de Santillána, wielokrotnego ministra skarbu, który pisał w swych Pamiętnikach, że „kondycja budżetu, w chwili, gdy moderados doszli do władzy, nie mogła być bardziej rozpaczliwa. W preliminarzu na rok 1843 przewidziano 867 milionów przychodów i 1193 mln wydatków, z deficytem wyno-szącym ponad 300 mln realów”2.

Ten znaczący wzrost gospodarczy, mający miejsce podczas tzw. wielkiego rządu

Narváeza (1847–1851) był pobudzony głównie przez:

1) reformę podatków ministra skarbu Alejandra Mon, wprowadzoną w 1845 r. (reforma Mon–Santillán) w celu modernizacji finansów państwa. Reorganizacja skarbu należała do jednego z najważniejszych zadań umiarkowanej dekady, ponieważ stanowiła ona fundament dla reform w pozostałych resortach,

2) intensyfikację robót publicznych, doprowadzonych do końca przez Juana Bravo Murillo, najpierw jako ministra handlu, oświaty i robót publicznych w 1847, a następnie ministra spraw wewnętrznych w 1851 r. Największe jego osiągnięcia to: skanalizowanie rzeki Ebro (maj 1851); budowa Kanału Izabeli II, rozpoczęta w sierp-niu 1851 r. dla zaopatrzenia w wodę pitną Madrytu i okolicznych gmin, z wykorzy-staniem wód rzeki Lozoya; intensyfikacja budowy dróg oraz początki wytyczania sieci kolejowej na odcinkach Madryt–Aranjuez, Madryt–Irún i Barcelona–Molins del Rey (linie otwarte w lutym 1851).

To właśnie pod koniec tego długiego okresu zwanego umiarkowaną dekadą, w roku 1853, urząd premiera i ministra spraw wewnętrznych sprawował Luis José Sartorius, hrabia de San Luis. Tekę ministra spraw wewnętrznych Sartorius miał już dwukrotnie, tj. w 1847 oraz 1849 r. i razem z Bravo Murillo był twórcą postępu mate-rialnego, jaki się dokonał podczas wielkiego rządu Narváeza.

Postać Luisa José Sartoriusa, hrabiego de San Luis i wicehrabiego de Priego, jest tematem dobrze udokumentowanej biografii, autorstwa historyk Barbary Obtuło-wicz, która odzyskała dla historii Hiszpanii tę osobistość słabo i źle zbadaną. Jedyna jego krótka biografia została bowiem napisana ponad sto sześćdziesiąt dwa lata temu (1851) i zawiera poważne błędy oraz tę niedoskonałość, że powstała za życia Sarto-riusa.

Mamy zatem pracę naukową, w której profesor Obtułowicz potrafiła ujawnić m.in. kwestie tak fundamentalne, jak prawdziwa data i miejsce urodzenia hrabiego de San Luis oraz jego korzenie rodzinne. Zupełnie bezpodstawnie i niezgodnie z prawdą

(17)

powtarzano, że był on z pochodzenia Polakiem. Stąd jego zwolenników określano jako Polacy, legion polski, a jego decyzje polaczkowaniem. W wyniku gruntownych badań, autorka ustaliła, że rodzina Sartoriusa wywodziła się z Niemiec i nigdy nie miała nic wspólnego z Polską.

Wykorzystując bardzo różnorodne źródła, jak np. korespondencję polityczną, dyplomatyczną i prywatną hrabiego, prasę z epoki, oraz dzięki cierpliwej i sumien-nej pracy badawczej w archiwach hiszpańskich, francuskich, polskich i watykańskich, Barbara Obtułowicz przygotowała solidną, potrzebną i pionierską biografię człowie-ka, na temat którego przez wiele lat powtarzano błędne informacje i stereotypy.

Pragniemy także ukazać inne ważne aspekty omawianego dzieła. Autorka czyni podwójny wkład w historiografię hiszpańską. Po pierwsze, ukazuje hrabiego de San Luis na tle złożonych realiów historycznych umiarkowanej dekady. Po drugie, łączy bohatera biografii z innymi ważnymi postaciami tej epoki, jak np. z królową Izabelą II, jej matką Marią Krystyną Borbón i mężem tejże, księciem de Riánsares, z generałem Narváezem, Juanem Bravo Murillo, z bankierem José de Sa-lamanca, generałem Leopoldo O’Donnell, markizem Miraflores, Pedrem José Pidal i z wielu innymi.

Należy zwrócić uwagę, jak nowatorska i potrzebna jest ta książka. Autorka m.in. prezentuje hrabiego de San Luis jako mecenasa. Sartorius pełnił tę rolę początkowo na łamach jego periodyku „El Heraldo”, a następnie jako minister spraw wewnętrz-nych, popierając literatów, poetów, malarzy i muzyków. Nie można wreszcie pomi-nąć jego wkładu w objęcie regulacją prawną własności literackiej i praw autorskich. Pisarz i historyk Manuel Angelón y Broquetas – znawca omawianej epoki – akcentuje znaczenie tego mecenatu, twierdząc, że

hrabiemu de San Luis przysługuje prawo do obrony we współczesnej historii, ponieważ jest protektorem literatów i humanistyki. Nie ma wątpliwości, co do tego, że literatura za-służyła sobie na szczególne upodobanie ze strony Sartoriusa oraz że podczas jego rządów obudziła się z letargu duża część pisarzy, którzy dzisiaj są chlubą obecnego panowania [Izabeli II – B.O.]3.

Pragniemy również podkreślić staranny dobór ikonografii do realizowanego te-matu, która w wielu przypadkach nie była łatwa do zdobycia.

Trzeba także docenić godzien podziwu wysiłek Barbary Obtułowicz włożony w powstanie prezentowanej książki, do czego niezbędne były: znajomość języka hisz-pańskiego, liczne podróże do Hiszpanii, Francji i Rzymu w celu przeprowadzenia kwerend archiwalnych oraz odwiedzenie miejsc związanych z życiem bohatera książ-ki.

Reasumując, gratulujemy z całego serca badaczce. Jesteśmy przekonani, że jej książka zostanie dostrzeżona w kręgach historyków i znawców kultury. Zawiera

(18)

bowiem analizę epoki w niedostatecznym stopniu zbadanej, której charakter, znacze-nie historyczne i późznacze-niejsze reperkusje nadal pozostają znacze-niejasne, poznacze-nieważ jest to jeden z fragmentów historii XIX-wiecznej Hiszpanii słabo obecny w rzetelnych pracach naukowych.

Trinidad Ortuzar Castañer profesor historii Uniwersytetu Complutense w Madrycie (tłumaczyła Barbara Obtułowicz)

(19)

Wstęp

Zdecydowana większość XIX-wiecznych polityków i dyplomatów oraz współczes-nych historyków utrzymuje, że termin polaco nadany Luisowi José Sartoriusowi, hra-biemu de San Luis oraz Polonia dla ugrupowania politycznego, które założył i był jej liderem, stanowi prostą konsekwencję jego polskich korzeni1. W świetle badań prze-prowadzonych przez piszącą te słowa, tłumaczenie takie dalekie jest od prawdy, po-nieważ przodkowie przywódcy Polonii nie pochodzili z Polski. Wśród hiszpańskich specjalistów od epoki izabelińskiej, czyli panowania królowej Izabeli II (1833–1868) nierzadki jest także pogląd, że wspomniane określenia zostały wprowadzone do po-tocznego żargonu samoistnie przez grzeszących ignorancją Hiszpanów. Dla przecięt-nego mieszkańca Półwyspu Pirenejskiego, który nie uczęszczał do szkół, był analfa-betą i nie posiadał orientacji na mapie, Polska i Polacy stanowiły tak odległe, wręcz abstrakcyjne pojęcia, że można je było zastosować wobec równie niezrozumiałych dla nich i tajemniczych osób, zjawisk oraz wydarzeń.

Nazwa Polonia przypisana jednej z najbardziej skorumpowanych frakcji

mo-derados (umiarkowanych liberałów) była nieadekwatna i miała prawo bulwersować

samych Polaków. Dowodem, że istotnie tak było, jest list polskiego oficera, kawalera orderu Virtuti Militari, Tomasza Filipowskiego zaadresowany do redakcji kataloń-skiego dziennika „El Barcelonés”. Filipowski napisał go będąc pod silnym wrażeniem rewolucji lipcowej 1854 r., która doprowadziła do upadku „polskiego” gabinetu hra-biego de San Luis w atmosferze powszechnej krytyki tego ugrupowania. W liście tym gratulował narodowi hiszpańskiemu udanego zrywu rewolucyjnego kończącego po-naddziesięcioletni okres rządów owianych złą sławą moderados (década moderada, czyli umiarkowana dekada: od grudnia 1843 do lipca 1854). Jednocześnie prosił Hisz-panów, aby nie powiększali cierpień pozbawionych niepodległej ojczyzny Polaków

1 Np. Diccionario de la Historia de España, t. III, Madrid–Barcelona 1927, s. 622; Diccionario

enciclopédico, Salvat, t. XI, Barcelona 1968, s. 22; Historia de los pueblos hispanos, t. V, La casa de Borbón (siglos XVIII a XX), dir. L. Pericot García, Barcelona 1959, s. 306; Madrid hace cincuenta años a los ojos de un diplomático extranjero. Obra alemana anónima escrita y publicada hacia el año 1854, traducida

[...] al castellano por Don Ramiro, con un prólogo, notas y comentarios del mismo, Madrid 1904, s. 292; T. Ortúzar Castañer, El general Serrano, Duque de la Torre: el hombre y el político, Madrid 2000, s. 254; J. Pro Ruiz, Bravo Murillo. Política de orden en la España liberal, Madrid 2006, s. 171; F. Ruiz Cortés, F. Sánchez Cobos, Diccionario biográfico de personajes históricos del siglo XIX español, Madrid 1998, s. 328; R. de la Cierva, Vida y amores de Isabel II, Toledo 1999, s. 312 (publikacja Memorias Miguela Tenorio de Castilla); J. Vilches, Isabel II. Imágenes de una reina, Madrid 2007, s. 375.

(20)

przez używanie el apodo de polaco, a todo lo que hay de más ignominioso, vil, odioso

é infame (przydomka polaco wobec tego wszystkiego, co w najwyższym stopniu jest

nikczemne, zdradzieckie, nienawistne, niegodziwe)2.

Podobną opinię o członkach Polonii (polacos) i ich liderze Sartoriusie wydał Jó-zef Feliks Zieliński, publicysta związany z ideologią Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, który w latach 1850–1855 przebywał w Hiszpanii, trudnił się produkcją wód mineralnych w Madrycie, a następnie prowadził sklep z narzędziami precyzyj-nymi w Walencji. Jednocześnie pilnie śledził tamtejszą scenę polityczną, a nawet był jej uczestnikiem po stronie opozycyjnych wobec moderados radykalnych liberałów (progresistas). W swych Dziennikach w notatce z lutego 1851 r. ubolewał, że „trzeba mi było do Hiszpanii zabłądzić, aby napotkać miano Polaków zastosowane do stron-nictwa zupełnie przeciwnego zasadom naszym”. Nazwę polacos uznał za „zupełnie niewłaściwą”, rozpowszechnianą przez prasę hiszpańską wobec deputowanych po-pierających szefa moderados, generała Ramóna Narváeza, księcia de Valencia i jego poplecznika, Sartoriusa, głośnych w Europie „reakcjonistów”3.

Zieliński wyrażał szczere pragnienie rozszyfrowania genezy terminu polaco, cze-go jednak nie udało mu się zrealizować. Warto zaznaczyć, że zagadnienie to do dziś jest zupełnie nieznane polskiej literaturze historycznej. Historiografia hiszpańska natomiast nie podjęła trudu rzetelnego zbadania problemu, nie potrafiąc uporać się z licznymi wersjami legendy o Polonii. Autor Dzienników odwoływał się do jednej z nich, być może najbardziej popularnej w okresie jego pobytu w Hiszpanii, która, jak podkreślał, była dla niego nieprzekonywająca. Otóż został poinformowany, że ta zagadkowa nazwa miała zupełnie niepolityczny rodowód i wiązała się z rywalizacją publiczności uczęszczającej do dwóch teatrów madryckich, konkurującej ze sobą o pierwszeństwo dwóch tancerek lub aktorek. Tak doszło do powstania swoistych stronnictw i jednemu z nich, nie wiadomo dlaczego, nadano imię polacos. Z czasem, rzeczywistość sceny teatralnej samoczynnie przeniosła się na scenę polityczną i przy-domek ten, bez racjonalnego uzasadnienia zaczęto stosować wobec najbardziej za-chowawczej i nieprzejednanej części moderados. Według relacji Zielińskiego, w roku 1851 omawiane określenie zatraciło swe poprzednie znaczenie i w powszechnym obiegu było identyfikowane już niemal wyłącznie z umiarkowanymi liberałami, sku-pionymi wokół Sartoriusa4.

Jednak pamięć o pierwotnym rozumieniu słowa polaco musiała być silna, skoro pół wieku później przypomniał je Benito Pérez Galdós (1843–1920), czołowy

przed-2 „El Barcelonés”, 24 VIII 1854, s. 4. List ten został opublikowany i omówiony w artykule: B. Obtułowicz, Kawaler Orderu Virtuti Militari, Tomasz Filipowski o hiszpańskich „Polakach”, którzy

obrażali Polaków, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Folia 57. Studia Historica VII”, pod

red. J. Gołębiowskiego, przy współpracy K. Polka, Kraków 2008, s. 139–147.

3 J.F. Zieliński, Dziennik hiszpański 1850–1853, [w:] Wspomnienia z tułactwa, oprac. E. Wróblewska, Warszawa 1989, s. 426. Fragmenty z Dziennika tudzież informacje o samym autorze zob. P. Sawicki,

Hiszpania malowniczo-historyczna. Zapirenejskie wędrówki Polaków w latach 1838–1930, Wrocław 1996,

s. 136–155.

(21)

stawiciel XIX-wiecznego realizmu. Galdós był lepiej poinformowany od Zielińskiego, ponieważ podał dokładne nazwy wspomnianych przez niego teatrów, czyli Teatro de la Cruz z „propolską” widownią i Teatro del Príncipe, której publiczność zosta-ła ochrzczona groteskowym określeniem chorizos (kiełbasiarze, wędliniarze). Uści-ślił również pochodzenie terminu polaco, twierdząc, że ma ono związek z pewnym księdzem, stałym bywalcem Teatro de la Cruz, który w przerwach pomiędzy aktami wdrapywał się na galerię, skąd ku uciesze widzów prowadził niezwykle pocieszne dia-logi z komikami. Natomiast w konkurencyjnym Teatro del Príncipe zabawianiem publiczności zajmował się bliżej nieokreślony błazen. Podobno zajadał się on kiełba-skami w taki sposób, że ludzie wprost pękali ze śmiechu5.

Należący do kolejnego pokolenia polityk i historyk hiszpański Natalio Rivas Santiago (1864–1958) opierając się na książce z połowy XVIII w. nie tylko powtórzył barwną historię polacos i chorizos, ale wzbogacił ją o szczegół dotyczący wspomnia-nego księdza (padre polaco). Miał nim być zakonnik trynitarski prawdopodobnie ro-dowity Polak, który w Madrycie cieszył się opinią osoby bardzo uzdolnionej w sztuce układania dramatów. Dlatego wielu aktorów i dramatopisarzy chętnie zwracało się do niego po fachowe rady w tej materii. Jednak Rivas Santiago uznał takie wyjaśnie-nie za wyjaśnie-niewystarczające do zrozumienia przyczyn nadania zwolennikom Sartoriusa epitetu polacos. Bez podania źródeł informacji stwierdził, że należy ich szukać w in-tensywnej rywalizacji teatralnej w czasach hiszpańskiego Moliera Nicolása Fernández de Moratín (1730–1780), kiedy teatr odgrywał ogromną rolę opinio- i kulturotwór-czą oraz w despotycznym zachowaniu padre polaco. Ten ostatni miał być absolutnym arbitrem Teatro de la Cruz, ponieważ nie zważając na rzeczywistą wartość dramatów, stanowczo forsował wszystkie te, które wychodziły spod pióra protegowanych przez niego autorów. Gabinet, któremu przewodniczył hrabia de San Luis w latach 1853– 1854, dla większości obserwatorów sceny politycznej stanowił ewidentny przykład faworytyzmu, bezwzględności, samowoli, czyli postępowania podobnego do padre

polaco, dlatego też przywołano zapomnianą od ponad wieku nazwę i zastosowano ją

do rządu Sartoriusa. Natalio Rivas Santiago podkreślał, że ta swoista „uszczypliwość” zrobiła wprost zawrotną karierę i pamięć o niej pozostała żywa w jego czasach, czyli w pierwszej połowie XX w., kiedy to słowo polaquismo używano na określenie postę-powania niezgodnego z obowiązującym prawem6.

Z rozmów, jakie pisząca te słowa miała okazję przeprowadzić z Alfonsem Bullón de Mendozą, markizem de Selva Alegre wynika, że terminy polaquismo, polaquería,

polacada i pokrewne, chociaż wyszły z mowy potocznej, nadal zachowują znaczenie

nadane im w epoce hrabiego de San Luis. Dowodem na to jest zaakceptowanie ta-kiego ich rozumienia przez Real Academia Española, najwyższy autorytet w kwestii regulacji języka, która włączyła je do swego Diccionario w następującym brzmieniu:

polacada – acto despótico o de favoritismo (akt despotyzmu lub faworytyzmu). Dic-cionario przyjął również dwie znane nam wersje terminu polaco, tj. na oznaczenie

5 B. Pérez Galdós, Nuestro teatro, Madrid 1923, s. 12–13.

(22)

jednego z dwóch opozycyjnych stronnictw teatralnych powstałych w XVIII w. oraz partii politycznej sprawującej władzę w latach 1850–18547.

Pojawianie się z biegiem lat relacji zawierających coraz więcej szczegółów od-nośnie etymologii zagadkowej nazwy świadczy z jednej strony o niesłabnącym za-interesowaniu tym zjawiskiem, z drugiej o nieustannym pomnażaniu legendy. To ostatnie zdaje się minimalizować szanse na dotarcie do rzetelnej prawdy. Z pew-nością motywy przyjęcia takiego właśnie określenia były dosyć przypadkowe i nie do końca zrozumiałe, zarówno dla XIX-wiecznych obserwatorów ówczesnej sce-ny politycznej, ich potomków, jak dla polacos i dla samego Sartoriusa. Kiedy jeden z czytelników satyrycznej gazety „El Sueco” publikowanej w 1851 r. prosił redakcję o wyjaśnienie, dlaczego zwolennicy hrabiego de San Luis są znani jako polacos cho-ciaż nie żywili sympatii do habitantes de Varsovia (mieszkańców Warszawy), ta nie potrafiła dać wyczerpującej odpowiedzi8. Prawdopodobnie jednak skłaniała się ku te-zie o polskim rodowodte-zie Sartoriusa, ponieważ w jednym z wierszy zamieszczonych w „El Sueco” czytamy, że hrabia de San Luis przybył do Hiszpanii ze swoimi pola-

quillos (polaczkami) z dalekiej Warszawy9. Dwa lata później pewien anonimowy autor artykułu poświęconego hrabiemu nie ukrywał oburzenia z powodu, jego zda-niem, niedorzecznego przezwiska polaco. Twierdził, że zostało ono nadane w 1848 r. przez „jakiegoś żartownisia” wobec przyjaciół Narváeza i Sartoriusa, celem wyklu-czenia ich poza wspólnotę moderados10. Z kolei prasa katalońska podawała, że zwo-lennicy hrabiego de San Luis „przywłaszczyli” sobie imię polacos, czyli sami siebie ochrzcili tym mianem11. Przekonanie to utrwalił anonimowy autor książki poświę-conej hrabiemu i opublikowanej w 1850 r. Napisał on jakoby ludzie Sartoriusa z własnej inicjatywy nadali swej frakcji imię Joven Polonia (Młoda Polska) i niejako na podbudowanie tej tezy dodawał, że z zapałem odwołują się oni do polskich tra-dycji republikańskich. Według niego owi slavos de llanura (Słowianie z nizin) mieli zwyczaj kończyć korespondencję prywatną zwrotem: Sobieski y fraternidad (Sobieski i braterstwo), co bynajmniej nie znaczyło, iż chcieli się upodobnić do kosmopolitycz-nych republikanów walczących za „naszą i waszą wolność”12.

Sartorius kategorycznie zaprzeczał takim stwierdzeniom. W korespondencji z Narváezem zasugerował nawet, że stronnictwo Polonia nigdy nie istniało, ponie-waż on i jego zwolennicy zawsze byli moderados i należeli wyłącznie do grupy

nar-vaiztas, czyli stronników Narváeza. Utrzymywał, że nazwa ta została wprowadzona

7 Diccionario de la Lengua Española. Real Academia Española, wyd. 22, t. VIII, Madrid 2001, s. 1216.

8 „El Sueco”, 10 IV 1851, s. 63; odpowiedź w formie artykułu pt. Chorizos y polacos, ibidem, 13 IV 1851, s. 79.

9 Romance, „El Sueco”, 15 VII 1851, s. 598.

10 Defensa del Conde de San Luis contra los ataques de El Diario Español, Madrid 1853, s. 9. 11 „El Barcelonés”, 24 VIII 1854; „El Sol”, 1 VI 1851.

12 Historia periodística, parlamentaria y ministerial del exemo Sr. D. Luis José Sartorius primer

(23)

przez jego wrogów politycznych w 1847 r., na określenie fracción ardiente (zapalonej frakcji), która przyczyniła się do powstania trzeciego gabinetu Narváeza, wytrwale i bezwarunkowo wspierając go przeciwko konkurencji ze strony radykalnego skrzy-dła moderantyzmu tzw. puritanos. Chciano przez to dać do zrozumienia, że jeżeli Narváez powróci do władzy i utrzyma ją, to frakcja „polaków” będzie mu wierna tak, jak Polacy Napoleonowi podczas wyprawy na Rosję w latach 1812–181313. W ten sposób odpierał zarzut, że polacos pod płaszczykiem słowa kojarzonego przez naród hiszpański z uczciwością, poświęceniem i patriotyzmem chcieli ukryć prowadzenie podstępnej gry politycznej. Zdanie to parafrazował wspomniany już anonimowy autor biografii Sartoriusa, pisząc, że polacos łączyła z Polakami bezgraniczna ofiar-ność dla ich przywódców, za których byli gotowi oddać życie tak, jak to zrobił Józef Poniatowski za pokonanego w kampanii rosyjskiej Napoleona14.

Niewyjaśniona od ponad półtora wieku zagadka nazwy frakcji umiarkowanych liberałów skupionych wokół Luisa José Sartoriusa stała się zachętą do podjęcia niniej-szych badań nad jej przywódcą, którego z Polską powiązała barwna legenda. Dodat-kowym motywem był fakt, że rzekomy potomek naszych rodaków, jeden z najaktyw-niejszych polityków i mężów stanu umiarkowanej dekady po dziś dzień nie doczekał się swej monografii ani nawet artykułu poświęconego jego życiu i działalności publicz-nej. Czyżby w grę wchodził jedynie brak zainteresowania, a może raczej świadomość trudności w odtworzeniu obiektywnego wizerunku tego kontrowersyjnego polityka. Skąd taka obawa? Przecież inne postacie z historii Hiszpanii o wiele bardziej pole-miczne, jak chociażby niechlubnej sławy faworyt Karola IV Burbona (1788–1808), Manuel Godoy (1767–1851), wręcz pobudzały do nieustannego podtrzymywania ży-wej o nich pamięci i do podejmowania ciągłych prób dociekania prawdy na temat ich postępowania. Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy wziąć pod uwagę, że epoka izabelińska obfitowała w wyjątkową liczbę polityków, którzy mieli fundamentalny wpływ na dzieje Hiszpanii okresu trudnej i długiej transformacji z ancien régime’u do nowego porządku liberalnego. Wielu z nich, podobnie jak Sartorius, nie posiada monografii.

Opisane zjawisko wiąże się ze słabym zainteresowaniem historyków dziejami XIX-wiecznej Hiszpanii, która, podobnie jak wymazana z mapy Europy Polska, prze-żywała dramatyczne chwile. Dla Polski był to czas walki o odzyskanie niepodległości na drodze powstań narodowych, a następnie pracy organicznej. Natomiast Hiszpania szukała swego miejsca w nowej sytuacji geopolitycznej i ekonomicznej, w jakiej znala-zła się po wyniszczającej wojnie z najazdem francuskim (1808–1814) oraz po utracie imperium kolonialnego w Ameryce Łacińskiej. Na arenie międzynarodowej spadła wtedy do roli państwa podrzędnego i nie stać jej było na prowadzenie aktywnej po-lityki zagranicznej. Sytuacja wewnętrzna kraju przedstawiała się jeszcze bardziej nie-pokojąco. Hiszpania pozbawiona dostaw szlachetnych kruszców, jakie przez ponad trzy wieki napływały do niej z Nowego Świata powodując stagnację ekonomiczną,

13 ARAH, Archivo Narváez, caja 12, L.J. Sartorius do R. Narváeza, Madryt, 26 XII 1864. 14 Historia periodística, parlamentaria y ministerial..., s. 44–47.

(24)

miała poważne trudności w przystosowaniu swej zapóźnionej gospodarki do warun-ków kapitalistycznego rozwoju. Jednocześnie, w związku z zapoczątkowanym przez rewolucję francuską procesem kształtowania się społeczeństwa liberalnego, Hiszpa-nie szukali nowego modelu ustrojowego państwa. Na tym tle z biegiem lat dochodziło do coraz większego skłócenia hiszpańskiej sceny politycznej. Za panowania Józefa I Bonapartego (1808–1813) powstały dwa antagonistyczne bloki: zwolenników ancien

régime’u oraz liberałów. Ci ostatni popierali postępowe reformy wprowadzane przez

nowego króla i w 1812 r. uchwalili pierwszą w dziejach tego kraju konstytucję, uzna-waną za kamień węgielny liberalizmu hiszpańskiego, symbol nowego ładu. Po powro-cie na tron Ferdynanda VII (1814–1833) walka pomiędzy absolutystami i liberałami miała burzliwy przebieg i prowadziła do przejmowania władzy raz przez jedną raz przez drugą stronę. Na początku lat trzydziestych, dodatkowo poróżniła ich sprawa sukcesji po Ferdynandzie VII, który nie doczekał się męskiego potomka. Za namo-wą liberałów król zmienił dotychczasowe prawo dziedziczenia i na snamo-wą następczynię przewidział urodzoną w 1830 r. córkę Izabelę. Decyzji tej nie uznał brat Ferdynan- da VII, don Carlos, który po jego śmierci ogłosił się prawowitym dziedzicem Korony i wspierany przez swych popleczników, zwolenników absolutyzmu, tzw. karlistów, rozpoczął wojnę domową zwaną pierwszą wojną karlistowską (1833–1839). Karliści, którzy istnieją do dnia dzisiejszego, nigdy nie pogodzili się z przejęciem tronu przez kobietę i doprowadzili do kolejnych wojen karlistowskich, tj. drugiej (1847–1849) i trzeciej (1873–1874). W dobie regencji nad małoletnią Izabelą II (1833–1843) zde-cydowaną przewagę zdobyli liberałowie, którzy jednak nie stanowili zwartego ugru-powania, lecz byli podzieleni na radykalnych (progresistas) i umiarkowanych

(mode-rados). Każde z nich stopniowo ulegało wewnętrznemu rozbiciu na wiele kierunków

(orientacji) i frakcji. Ten sam proces występował wśród karlistów. Dziesięcioletnie rządy prawicowych liberałów przyniosły tak głębokie podziały w łonie tej partii, że nie sposób podać liczby istniejących wtedy frakcji. Na dodatek, polityków moderados cechowała niestałość poglądów i większość z nich nader często przechodziła z ugru-powania do ugruugru-powania. Tym sposobem powstał trudny do ogarnięcia zamęt na hiszpańskiej scenie politycznej, który przekładał się na rozprzężenie i nieporządek we wszystkich innych sektorach życia. Dla obecnych badaczy jest on bardzo trudny do ogarnięcia, o czym miała okazję przekonać się pisząca te słowa. Między innymi z tego powodu historycy chętniej sięgają do epok wcześniejszych i późniejszych, zwłaszcza do pomyślnego dla Hiszpanii panowania Karola III (1759–1788) lub do wieku XX.

Brak monografii Sartoriusa nie wynika zatem jedynie z kontrowersyjności jego postaci. Spośród grona czołowych polityków epoki izabelińskiej postać przywódcy

Polonii wydaje się być w szczególny sposób zaniedbana i zlekceważona. Był osobą

niepoślednią i uczynił niemało dla swego kraju, a mimo to nie został doceniony za życia ani po śmierci. Nie tylko nie ma swej biografii, ale nawet pomnika, ani ulicy, czy placu. Dotychczasowa wiedza o nim jest powierzchowna, ponieważ zasadniczo pochodzi z literatury opartej na opracowaniach i na mało wiarygodnych źródłach drukowanych. Jest ona również zawężona chronologicznie i najczęściej nie wykracza

(25)

poza datę upadku jego gabinetu w lipcu 1854 r. Niektórzy historycy twierdzą wręcz, że właśnie wtedy Sartorius zakończył działalność polityczną15. W Archiwum Kongre-su Deputowanych, w aktach osobowych oznaczonych jako Luis José Sartorius, conde

de San Luis nie ma żadnego dokumentu źródłowego, a jedynie kserokopie z jego

bio-gramów zebranych z rozmaitych słowników i encyklopedii. Podają one nieprawdzi-we dane o jego pochodzeniu, dacie oraz miejscu urodzenia i zgonu. Fragmentaryczne informacje o hrabim de San Luis znajdziemy również w biografiach polityków, z któ-rymi rywalizował lub współpracował oraz w książkach poświęconych partii liberałów umiarkowanych.

Przeciętny Hiszpan, a także przeważająca większość historyków hiszpańskich nie widzi potrzeby powstania monografii Sartoriusa. Nawet obecni potomkowie lide-ra Polonii niechętnie przyznają się do swego protoplasty, nie dbając o podtrzymanie pamięci o nim, ani tym bardziej o polepszenie jego wizerunku. Być może obawiają się ujawnienia szczegółów jego afer korupcyjnych? Poza tym bardziej interesują się oni dziejami swojej rodziny jako całości. Pewne poszukiwania w tym kierunku prowadził nieżyjący już prawnuk Luisa José Sartoriusa, José Luis Sartorius Acuña (1927–1999). Gdyby nie fakt, że aktualny hrabia de San Luis, Fernando Sartorius y Álvarez de las Asturias y Bohorques i jego brat Nicolás odziedziczyli po swym przodku zaintereso-wania polityką (pierwszy jest dyplomatą, drugi prawnikiem, dziennikarzem i aktyw-nym członkiem hiszpańskiej partii komunistycznej), zaś Isabel Sartorius y Zorraquin to była narzeczona obecnego księcia Asturii Filipa Burbona, nazwisko Sartorius za-pewne przestałoby istnieć w świadomości zbiorowej Hiszpanów.

Nie znaczy to, że w przeszłości nigdy nie planowano wydania drukiem biografii hrabiego de San Luis. W połowie XIX w., gdy nastała swoista moda na publikowanie życiorysów najbardziej znaczących polityków, w księgarniach ukazała się monografia hrabiego (Historia periodística, parlamentaria y ministerial del exemo Sr. D. Luis José

Sartorius primer Conde de San Luis) pióra wspomnianego już anonimowego autora.

Jednak nie jest to pełna biografia, ponieważ została opublikowana w roku 1850, czyli na dwadzieścia jeden lat przed śmiercią Sartoriusa. Obejmuje jedynie wycinek jego życia. Ponadto wzbudziła pewne zastrzeżenia samego hrabiego, pełniącego wówczas urząd ministra spraw wewnętrznych, skoro domagał się wycofania jej z księgarń16.

Jak wynika z krótkiej notatki przechowywanej w Archivo del Congreso de los Diputados zredagowanie biografii hrabiego de San Luis zostało zlecone przez Mi- nisterstwo Spraw Wewnętrznych historykowi, literatowi, członkowi Real Academia de la Historia, Juanowi Pérez de Guzmán (1841–1928). Nastąpiło to w listopadzie 1914 r. z zapewnieniem, że autor za wykonaną pracę otrzyma 3 tysiące peset, z cze-go połowa miała być wypłacona awansem17. Z nieznanych przyczyn Pérezowi de Guzmán nie udało się zrealizować powierzonego mu zadania. Od tego czasu politycy

15 Np. J. Vilches, op. cit., s. 375. 16 „La Patria”, 3 i 6 VIII 1850.

(26)

i historycy utrwalali negatywny wizerunek hrabiego de San Luis, jako reakcjonisty i antybohatera Hiszpanii liberalnej. Stopniowo popadał w zapomnienie.

Obraz Sartoriusa przetrwały do dziś w dużej mierze jest produktem sfabrykowa-nym przez mity, legendy i stereotypy, a nie efektem rzetelnych badań historycznych, jakich nikt jeszcze nie przeprowadził. W przypadku osób, które dzięki zajmowanym stanowiskom i posiadanej władzy miały znaczący wpływ na bieg historii niezwykle trudno jest zmienić wizerunek odziedziczony z przeszłości. Niniejsza książka pre-tenduje do rzetelnego przebadania życia i działalności hrabiego de San Luis oraz do ukazania go w nowym, obiektywnym świetle, przy jednoczesnym nieunikaniu kontrowersji i wątpliwości związanych z tą postacią. Przedstawiamy Sartoriusa na tle epoki, która warunkowała jego zachowanie i mentalność. Nie chodzi nam jed-nak o zagłębianie się w specyfikę chwili dziejowej, ani w analizę utartych opinii o Sartoriusie, lecz o uchwycenie wpływu, jaki wywarł on na tworzenie legendy o nim samym, a zarazem na rzeczywistość Hiszpanii, którą współtworzył. Czynimy to po-przez ukazanie skomplikowanej gry politycznej prowadzonej po-przez hrabiego de San Luis od momentu przybycia do Madrytu i podjęcia pracy w charakterze dziennika-rza, poprzez uzyskanie statusu deputowanego do Kortezów, urzędu ministra spraw wewnętrznych, premiera, ambasadora i u schyłku życia, funkcji przewodniczącego Kongresu Deputowanych. Jednocześnie staramy się dać odpowiedź dotyczącą mo-tywacji jego postępowania, w jakim stopniu wypływała ona z pobudek egoistycz-nych (ambicji osobistych), a w jakim podyktowana była interesem państwa i dobrem publicznym. Szukamy jej zarówno w realiach epoki, jak i w stosunkach hrabiego z członkami rodziny królewskiej oraz z czołowymi przedstawicielami moderantyzmu. Na plan pierwszy zdecydowanie wysuwa się analiza relacji Sartoriusa z księstwem de Riánsares, czyli z matką Izabeli II, Marią Krystyną i jej morganatycznym mał-żonkiem, Agustínem Fernandem Muñoz, a także z generałem Narváezem. Autorka prezentowanej książki dąży do likwidacji białych plam w kwestiach tak kluczowych, jak pochodzenie Sartoriusa, data i miejsce jego urodzenia, do prostowania błędów rzeczowych i interpretacyjnych, jak również wykazania, że był on człowiekiem trans-formacji, tj. jego myślenie i działanie noszą w sobie cechy typowe zarówno dla ancien

régime’u, jak i dla nowego porządku liberalnego i kapitalistycznego.

O wytyczeniu takich celów a zarazem o możliwościach ich realizacji zadecydo-wał materiał źródłowy. Pozwala on na ukazanie Sartoriusa w roli polityka, dyploma-ty, męża stanu i mecenasa, natomiast jest niewystarczający do pełnego odtworzenia drugiego oblicza tego człowieka, tj. męża i ojca licznej rodziny. Prywatny wizerunek hrabiego jedynie sygnalizujemy w kontekście wpływu życia rodzinnego na jego dzia-łalność polityczną. Poważne luki w dokumentacji nie pozwoliły na rozstrzygnięcie najbardziej polemicznych kwestii związanych z jego osobą, czyli, w jaki sposób do-rabiał się majątku i jak go sukcesywnie tracił. Kwerenda w Archivo y Biblioteca de la Bolsa y del Banco de España w Madrycie nie przyniosła spodziewanych rezultatów, ponieważ znaczna część zgromadzonej tam dokumentacji jest niedostępna dla ba-daczy. Nie znamy również kulisów finansowania budowy, a następnie utrzymania

(27)

Teatro Real. Powodem trudności w ostatecznym wyjaśnieniu wielu ważnych zagad-nień związanych z Sartoriusem jest nie tylko brak rzetelnej informacji, ale pełna nie-domówień treść dokumentów oraz fakt, że istniejące źródła często ukazują ważne kwestie z różnych punktów widzenia i nawet ich wzajemna konfrontacja nie daje jednoznacznego rozwiązania. W takim stanie rzeczy można jedynie stawiać problemy i wysuwać hipotezy.

Niniejsza monografia została oparta na różnorodnym materiale źródłowym. Byłby on jeszcze obfitszy i bardziej wartościowy, gdyby nie straty dokumentacji w wyniku zawieruch dziejowych, a także ewidentnych zaniedbań ze strony rodziny Sartorius, która nie zadbała o gromadzenie pamiątek po sławnym przodku. Pod tym względem hrabia de San Luis nie miał szczęścia. Istnieją poważne braki w dokumen-tacji dotyczącej jego edukacji najpierw w kolegium jezuickim, następnie na studiach. Nie zachowało się poświadczenie o uzyskaniu przez niego tytułu naukowego, a ta-kowy z pewnością posiadał skoro ukończył uniwersytet. Podczas rewolucji lipcowej 1854 r. mienie ruchome hrabiego znajdujące się w jego domu przy ulicy Prado niemal w całości zostało spalone przez uczestników zamieszek. Można się domyślać, że hra-bia tylko częściowo zdołał uratować przechowywane w domu rękopisy, notatki i listy. W ten sposób ocalała jego korespondencja z aktorem i dyrektorem Teatro Español Julianem Romea. Obecność tego rodzaju materiałów u hrabiego de San Luis poświad-cza notatka z „El Heraldo” z 20 maja 1851 r., w której czytamy, że sporządzał on brudnopisy swych listów i przechowywał je u siebie w domu. Wskazują na to również listy Sartoriusa do pisarza i polityka Juana Rico y Amat (1821–1870). Wynika z nich, że w swoim domu w Madrycie hrabia archiwizował dokumenty, listy oraz teksty mów parlamentarnych18. Również jeden z autorów biogramu Sartoriusa zredagowanego w 1867 r. podaje, że miał on zwyczaj zbierania i przechowywania rozmaitych zapi-sek19. Nie znamy losów tego rodzaju materiałów po śmierci Sartoriusa za wyjątkiem wspomnianej korespondencji z Romeą, która przeszła w ręce jego syna Fernanda Sar-toriusa y Chacón. Natomiast w zbiorach prywatnych obecnych potomków hrabiego de San Luis do dzisiaj przetrwał tylko jeden list pisany jego ręką, a reszta w nieznacz-nej postaci dotarła do archiwów państwowych. Tymczasem wiadomo, że utrzymy-wał ożywioną korespondencję z wieloma osobami. Znamienne jest, że zachoutrzymy-wało się więcej listów Sartoriusa jako nadawcy, niż odpowiedzi ze strony adresatów. Kolejne wydarzenie, które przyczyniło się do zubożenia dokumentacji to hiszpańska wojna domowa (1936–1939), zwłaszcza towarzysząca jej bitwa o Madryt (1936–1937). We-dług relacji aktualnego spadkobiercy tytułu hrabiego de San Luis, doszło wówczas do zaginięcia dziennika sporządzonego własnoręcznie przez jego pradziada. Fernando Sartorius y Álvarez de las Asturias twierdzi, że widział go w dzieciństwie, ale nie

po-18 BN, ms. 12938/15 (kolekcja Pintor Manuel Castellano), L.J. Sartorius do J. Rico y Amat, Zarauz, 19 IX 1861 oraz Madryt, 12 XI 1861.

19 Galeria universal de biografías de los personajes mas distinguidos en política, armas, religión,

letras, ciencias y artes y de las familias reinantes en las cinco partes del globo desde 1848 hasta nuestros días, Madrid 1867, s. 70.

(28)

trafi powiedzieć nic bliższego na temat jego zawartości ani ram chronologicznych. W 1937 r. miał bowiem zaledwie trzy lata, a żadna z osób dorosłych z jego rodziny nie przekazała mu takich informacji. Zachowało się tylko jedno zdanie przepisane z dziennika przez historyka i polityka hiszpańskiego Antonia Pirala (1824–1903), które cytujemy na początku rozdziału trzeciego. Podczas tej wojny doszło również do spalenia całej dokumentacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z okresu, gdy szefem tego resortu był Sartorius.

Zachowane i analizowane źródła, zwłaszcza archiwalne, są tym cenniejsze, że w historiografii zostały wykorzystane w znikomym wymiarze. Uwaga ta dotyczy szczególnie materiału epistolograficznego pióra Sartoriusa, który niemal w całości pozostaje dostępny w rękopisach. Największy zbiór listów pochodzi z Archivo Histó-rico Nacional w Madrycie (adresowane do księcia de Riánsares z lat 1849–1870) oraz z Archivo de la Real Academia de la Historia (do Narváeza z lat 1843–1867 i kilku innych polityków, a także do Izabeli II). Na pojedyncze listy hrabiego do polityków, literatów, przedstawicieli nauki i kultury natknęliśmy się m.in. w zbiorach archiwal-nych Biblioteca de Catalunya w Barcelonie, Biblioteca Nacional w Madrycie, Archivo Histórico Nacional, Nobleza w Toledo oraz w Biblioteca-Archivo de la Fundación Lázaro Galdiano w Madrycie.

Wykorzystaliśmy także listy traktujące o bohaterze niniejszej biografii. Pocho-dzą one z wymienionych archiwów oraz z opracowań. W tym miejscu warto odnoto-wać wydane drukiem w języku francuskim listy Wielkopolanina Atanazego hrabiego Raczyńskiego (1788–1874), ambasadora króla Prus na dworze Izabeli II do Donosa Cortésa. Obejmują one lata 1850–1852 i zawierają szczegółowe informacje dotyczące walki o władzę pomiędzy stronnictwami moderados oraz pojedynczymi politykami. Niestety, relacje Raczyńskiego nie są wolne od nieścisłości, chociaż nadawca zapew-niał, że czerpał je z wiarygodnych źródeł. Należy także wspomnieć o listach dyplo-maty, polityka, a zarazem jednego z czołowych przedstawicieli romantyzmu hisz-pańskiego Juana Valery (1824–1905) adresowanych do rodziców, w których pisze o swoich spotkaniach z Narváezem i z Sartoriusem.

Bardzo wartościowym źródłem są raporty dyplomatyczne pisane przez hrabiego podczas sprawowania funkcji ambasadora w Rzymie (1866–1867). Chodzi o depesze jawne oraz poufne wysyłane pocztą dyplomatyczną, a także o informacje przekazy-wane przy użyciu telegrafów. Natomiast dokumenty archiwalne sporządzone przez dyplomatów zagranicznych na temat osoby hrabiego de San Luis jako ministra spraw wewnętrznych, premiera lub ambasadora stanowią jedynie uzupełnienie. Mamy tu na myśli zwłaszcza korespondencję ambasadora Francji w Madrycie Louis Félix Étienne’a, markiza Turgot do francuskiego ministra spraw zagranicznych Édouar-da Drouyna de Lhuys z lat 1853–1854 przechowywaną w Archives du Ministère des Affaires Étrangères w Paryżu oraz dokumenty z Archivio Vaticano (1866–1867).

Do sprostowania wielu błędów oraz do wyjaśnienia białych plam z życia Sarto-riusa niezbędne okazały się dokumenty z archiwów parafialnych kościołów: garni-zonowego w Kadyksie, San Lorenzo w Sewilli, San Sebastian w Madrycie, z

(29)

Archi-vo Municipal w Sewilli, z ArchiArchi-vo Histórico Nacional oraz dokumentacja spadko-wa hrabiego, a także jego żony, przechowyspadko-wana w Archivo Histórico de Protócolos w Madrycie. Za szczęśliwe osiągnięcie należy uznać dotarcie po siedmiu latach mo-ich poszukiwań do metryki chrztu Sartoriusa, która do roku 2007 znajdowała się z kościele garnizonowym w San Fernando, a następnie została przekazana do Archi-vo del Museo Naval w Madrycie. Trudność w dotarciu do tej dokumentacji wynikała m.in. z powszechnego przekonania o tym, że hrabia przyszedł na świat w Sewilli, co sugerowało szukanie metryki chrztu właśnie w tym mieście. Dokument ten rozwiewa wątpliwości w trzech kwestiach: miejsca i daty urodzin Sartoriusa oraz narodowości jego przodków. Cennych danych dostarczyły także materiały o przebiegu studiów uniwersyteckich z Archivo de la Universidad de Sevilla.

Prawdziwą kopalnią wiedzy o Sartoriusie i hiszpańskiej scenie politycznej jest prasa. Gazety spełniały nie tylko rolę informacyjną, ale stanowiły forum wymiany poglądów politycznych, ułatwiając prowadzenie polemiki oraz walki pomiędzy rzą-dem a opozycją. Dla uzyskania jak najbardziej obiektywnego obrazu minionej rze-czywistości powołujemy się na prasę różnych orientacji politycznych, zawsze ma-jąc na uwadze fakt, że część zamieszczanych tam artykułów była pisana na zlecenie i grzeszyła stronniczością. Szczególną uwagę zwracamy na organy prasowe dwóch rywalizujących ze sobą partii liberalnych, tj. moderados i progresistas, jako że wła-śnie one odgrywały czołową rolę w dobie apogeum kariery politycznej hrabiego de San Luis. Najważniejsze z nich to „El Heraldo” i „El Clamor Público”. Korzystamy także z prasy polskiej publikowanej w trzech zaborach oraz z dzienników rzymskich „L’Osservatore Romano” i „Giornale di Roma”.

Poza dziennikami o charakterze ściśle informacyjnym sięgamy do gazet satyrycz-nych, których liczba wzrastała w okresach zaostrzania cenzury. Wtedy prowadzenie otwartej krytyki rządu na łamach prasy było możliwe jedynie w sposób metaforycz-ny, np. pod płaszczykiem humoru. Taką właśnie taktykę przyjął m.in. dziennik „El Sueco”, który pisał z ironią o wszystkich ugrupowaniach politycznych, ale największą awersję żywił do Polonii i jej przywódcy.

Powstanie monografii hrabiego de San Luisa byłoby niemożliwe bez analizy jego licznych przemówień wygłaszanych na forum niższej izby parlamentu hiszpańskiego, czyli Kongresu Deputowanych. Nie zachował się żaden rękopis takiego przemówie-nia, ale zostały one w całości opublikowane w Diarios de las Sesiones del Congreso de

los Diputados oraz w niektórych dziennikach.

Postać hrabiego de San Luis pojawia się na kartach pamiętników i wspomnień, zwłaszcza polityków umiarkowanego skrzydła liberalizmu, z którymi współpracował lub rywalizował, takich jak Fernando Fernández de Córdova (1809–1883), Ramón Mesonero Romanos (1803–1882), Ramón de Santillán (1791–1863), Manuel Pando Fernández de Pinedo, markiz de Miraflores (1792–1872), Miguel Tenorio de Castilla (1818–1916).

Rozmaitych ciekawostek o Sartoriusie jako polityku, mecenasie, miłośniku teatru i życia towarzyskiego dostarczają wspomnienia anonimowego dyplomaty

(30)

niemiec-kiego, napisane i opublikowane w języku niemieckim w roku 1854. Dwa lata później zostały przetłumaczone na angielski i w 1904 r. z angielskiego na hiszpański20.

Ważnym materiałem poddanym analizom była literatura satyryczna i anegdo-tyczna. Chociaż znajdujące się tam informacje i komentarze nie zawsze w pełni od-powiadają rzeczywistości, to tę formę przekazu cechuje ogromna siła opiniotwórcza. Tego źródła nie można bagatelizować, ponieważ miało ono kapitalny wpływ na odno-szenie się społeczeństwa hiszpańskiego do całej sceny politycznej doby izabelińskiej. Ludzie żyjący w tamtych czasach, a także kolejne pokolenia, w dużej mierze widziały i nadal widzą Sartoriusa oraz jego polacos tak, jak chcieli autorzy mitów, anegdot, czy satyrycznych wierszy i artykułów. Sięgamy do poniekąd bardzo trafnych, humo-rystycznych definicji rozmaitych pojęć i zjawisk związanych z hiszpańską transfor-macją społeczno-ustrojową, a pośrednio także z osobą Sartoriusa, zamieszczonych w Diccionario pióra Juana Rico y Amata oraz w pracy barona de Parla Verdades pod-pisującego się jako primer chismógrafo de la corte (pierwszy plotkarz dworu).

Dawkę humoru, a także legendy zawierają niektóre XIX-wieczne publikacje traktujące o dziejach politycznych Hiszpanii izabelińskiej. Do naszych badań przy-datne okazały się prace Natalio Rivas Santiago, a zwłaszcza La Estafeta de Palacio pióra Ildefonsa Antonia Bermejo. To obszerne, trzytomowe dzieło zostało wpraw-dzie zredagowane w formie listów autora do księcia Amadeusza Sabaudzkiego, w la-tach 1870–1873 króla Hiszpanii, ale jego treść stanowi stosunkowo rzetelna historia polityczna epoki izabelińskiej doprowadzona do roku 1868. Zawiera ono mnóstwo szczegółów zaprezentowanych w przystępny sposób, z uwzględnieniem zabawnych sytuacji i rozmaitych anegdot o dużym stopniu wiarygodności. Na uwagę zasługu-je również historia Hiszpanii autorstwa Antonia Pirala, mająca po trosze charakter osobistych wspomnień autora, ale o wysokiej wiarygodności. Sam Pirala przyznaje, że zredagował ją bardzo ostrożnie. Sprawy drażliwe i niejasne pominął lub jedynie zasygnalizował, aby nikogo nie urazić ani nie prowokować do złośliwych komenta-rzy. Podobny charakter ma praca republikanina, masona i historyka Miguela Villalba Hervás (1837–1899) Recuerdos de cinco lustros 1843–1868. Nie sposób pominąć lite-rackiej wizji dziejów Hiszpanii zaprezentowanej po mistrzowsku przez wspomnia-nego na początku niniejszego wstępu, powieściopisarza, dramaturga i kronikarza Benita Pérez Galdós w formie cyklu powieściowego Episodios Nacionales. Autor osobiście darzył hrabiego de San Luis sympatią, ale krytkował moderados oraz ich przywódców, a zatem i pośrednio hrabiego. Wykorzystano także klasyczne dzie-je Hiszpanii. Wśród nich priorytetowe znaczenie ma wielotomowa praca Modesta Lafuente, który prezentuje Sartoriusa w krytycznym, ale nie negatywnym świetle. Jest przy tym bardzo ostrożny w sądach.

Sięgamy również do tekstów konstytucji hiszpańskich z 1834, 1837, a zwłaszcza tej z 1845 r., której gorącym zwolennikiem był Sartorius.

Ważnym materiałem poddanym analizom jest literatura piękna, przede wszyst-kim dramatyczna. Odwołanie się do niej ma głębokie uzasadnienie. Dla wielu pisarzy

(31)

inspiracja twórcza wypływała z bacznej obserwacji sceny politycznej. Pomimo istnie-jącej cenzury, sporo dzieł o podtekście politycznym ukrytym pod płaszczykiem roz-maitych metafor dopuszczano do wystawienia na deskach teatrów. Tym sposobem do publiczności docierały ważne informacje, których nie można było komunikować wprost. Sztuki teatralne wskazywały na sprawców niezgodnych z obowiązującym pra-wem posunięć politycznych i ekonomicznych, czyli na członków rządu, parlamentu i dworu królewskiego. Pojawienie się tego fenomenu potwierdza typowe dla wieku XIX ścisłe zespolenie świata polityki z literaturą i generalnie z kulturą i sztuką. Wy-pływało to m.in. z faktu, co staramy się udowodnić w niniejszej monografii, że ów-cześni politycy zachowywali się niczym aktorzy na scenie. Jednoów-cześnie polityka była w centrum zainteresowania niemal wszystkich warstw społecznych, a znaczna część polityków sama parała się piórem i pełniła rolę mecenasów. W naturalny sposób pro-wadziło to do powstania obok właściwego teatru, drugiego, politycznego. Ten ostatni przenikał do literatury, a stamtąd na prawdziwą scenę teatralną kształtując w określo-nym duchu świadomość widzów, a za ich pośrednictwem, szerokiej opinii publicznej. Z naszych badań wynika, że w dobie década moderada szczególną siłę oddziaływania zdobyła komedia autorstwa poety protegowanego przez Satoriusa Tomása Rodríguez Rubí, pt. El arte de hacer fortuna (Sztuka robienia fortuny) opublikowana w 1845 r. Popularnością musiała się cieszyć także komedia Ildefonsa Antonia Bermejo,

Cor-tesanos de chaqueta (Dworacy w przebraniu) skoro od czasu jej premiery w 1869 r.

osoby o niestałych poglądach politycznych, nagminnie zmieniające przynależność do ugrupowań i frakcji zaczęto nazywać po prostu chaqeteros. Także w powszechnym użyciu słowo chaquetear oznaczało tyle, co „przejść do innego stronnictwa”21.

Hiszpańska literatura piękna odnotowuje obecność jeszcze jednego „teatru”, tj. społecznego, czyli zachowań zwykłych ludzi, które, podobnie jak zachowania polity-ków, stanowiły kapitalny materiał do redagowania sztuk scenicznych, powieści i po-ezji. Dla zrozumienia postaci Sartoriusa oraz realiów w jakich działał uwzględnienie tego źródła informacji było nieodzowne. Sięgamy do prac literackich takich mistrzów w odtwarzaniu psychiki i charakterów ludzkich, jak Fray Gernudio, czy wspomniani już Modesto Lafuente, Mesonero Romanos, Pérez Galdós i inni.

Osobne, ważne znaczenie przypisujemy źródłom ikonograficznym, które nie tylko uatrakcyjniają pracę, ale przede wszystkim służą jako materiał do analizy. Pre-zentujemy podobizny Luisa José Sartoriusa z różnych etapów jego kariery politycz-nej po schyłek życia. Są to zarówno portrety, jak i ryciny. Niestety nie dysponujemy fotografią Sartoriusa. Nie znaleźliśmy jej w żadnym archiwum, ani w zbiorach pry-watnych. Zamieszczamy także wizerunki postaci, które wywarły największy wpływ na działalność polityczną hrabiego, czyli Marii Krystyny, jej męża Muñoza, generała Narváeza i Juana Bravo Murillo oraz królewej Izabeli II. Dla lepszego zrozumienia

21 Zob. B. Obtułowicz, Hiszpański teatr polityczny w dobie kształtowania się społeczeństwa

liberalnego, [w:] Człowiek w teatrze świata. Studia o historii i kulturze dedykowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu z okazji osiemdziesiątych urodzin, pod red. B. Popiołek, Kraków 2010,

(32)

hiszpańskiej sceny politycznej, na jakiej występował hrabia de San Luis, odwołuje-my się do rysunków satyrycznych, zawierających uszczypliwe aluzje do konkretnych zjawisk (np. zachłanności na pieniądze), stanowisk, osób i grup politycznych. Dzięki nim możemy poznać np. karykatury członków Polonii oraz odniesienia do samego Sartoriusa i jego frakcji. Rysunki te pojawiały się bardzo obficie na łamach czasopism, książek oraz w postaci druków ulotnych. Unikatowy charakter posiadają pierwsze w Hiszpanii i drugie w Europie znaczki pocztowe wyemitowane za sprawą Sartoriusa.

Wprawdzie prezentowana książka powstała na podstawie rozlicznych źródeł i one stanowiły zasadniczy materiał do analizy, to prawidłowe ich odczytanie by-łoby wręcz niemożliwe bez pomocy opracowań. Fundamentalne znaczenie miały dzieje polityczne Hiszpanii epoki izabelińskiej oraz biografie. W grupie pierwszej na specjalne wyróżnienie zasługują dwie monografie: El partido moderado Franci-sca Cánovas Sánchez oraz Los moderados en el poder Joségo Luisa Comellas, które bardzo rzetelnie ukazują hiszpańską scenę polityczną doby década moderada. Przede wszystkim naświetlają rozmaite niuanse związane ze złożoną specyfiką młodego systemu partyjnego w Hiszpanii, zwłaszcza kwestię zawiłych podziałów na liczne ugrupowania dokonujące się w łonie partii moderado. Z biografii należy wymienić monografię Izabeli II pióra Isabel Burdiel, a także Juana Bravo Murillo, autorstwa Juana Pro Ruiz. Są one oparte na solidnej bazie źródłowej, a jednocześnie uświada-miają istnienie paralelizmów pomiędzy dziejami Hiszpanii, Izabeli II, Bravo Muril-lo i Sartoriusa. Obydwie książki ukazują środowisko, w jakim obracał się Sartorius, a przez to pozwalają na lepsze zrozumienie jego działalności politycznej.

Praca niniejsza ma układ chronologiczno-problemowy, czyli taki, jaki zwykle przyjmuje się przy redagowaniu biografii. W przypadku Sartoriusa wydaje się on szcze-gólnie uzasadniony i korzystniejszy od ujęcia czysto problemowego. Wprowadzamy bowiem do historiografii polskiej zupełnie nową postać. Również czasy, w jakich żył są w Polsce bardzo słabo znane. W tej sytuacji czytelnika należy zapoznawać ze specyfiką epoki oraz z kolejami życia bohatera stopniowo i w sposób uporządkowany.

Rozdział pierwszy jest poświęcony młodości i początkom aktywności publicz-nej Sartoriusa w roli dziennikarza i deputowanego oraz współtwórcy i dyrektora „El Heraldo”, naczelnego organu prasowego partii moderado. Ponadto prostuje błęd-ne informacje dotyczące tajemniczego pochodzenia, daty i miejsca urodzenia oraz przebiegu studiów uniwersyteckich rzekomego potomka naszych rodaków. Okres ten był decydujący dla jego kariery politycznej, ponieważ właśnie wtedy związał się na trwale z ugrupowaniem umiarkowanych liberałów i wszedł w kontakt z czołowymi postaciami moderantyzmu, które miały największy wpływ na jego karierę. W pierw-szych latach udziału Sartoriusa w życiu publicznym ukształtowały się trzy zasadnicze kierunki jego działalności, które sukcesywnie rozwijał do końca życia, tj. polityczny, kulturalny (głównie teatr i literatura) oraz ekonomiczny (robienie fortuny).

Okres, w którym Hiszpanią rządził trzeci gabinet Narváeza, a hrabia de San Luis sprawował w nim urząd ministra spraw wewnętrznych, chociaż trwał nieco ponad

Cytaty

Powiązane dokumenty

zawarła ze swoją siostrą Natalią S. umowę, na mocy której zezwoliła jej na nieodpłatne używanie należącego do Marioli S. W tym czasie wyjeżdżała bowiem na wakacje i

Według koncepcji klasyfikacji gleb miejskich, jako integralnej części Systematyki gleb Polski [Greinert 2003], badane gleby należą do działu gleb antropogenicznych,

We Francji mówi się o „korporacyjnym” charakterze syndykalizmu rolniczego, poniewaŜ – w przeciwieństwie do prawa pracy, które kładzie nacisk na relacje między

Dla Aranguren kwestia stałego powiązania prawdy i wolności jest kolejnym argumentem przemawiającym za słusznością proponowanego przez niego modelu relacji między etyką i religią,

13 września 2012 roku zmarł w wieku 83 lat profesor Griffith Edwards, założy- ciel National Addiction Centre – jednego z najlepszych na świecie ośrodków badań nad

Należy dodać, że treść nazwy jest jej znaczeniem, gdy między nazwą a jej treścią zachodzi relacja synonimiczności, natomiast treść nazwy wyznacza jej

Jednak w roku 2440 narrator dowiaduje się z gazet, że mieszkańcy wyspy po ­ stanowili zaniechać tej praktyki mając świadomość, że Europejczycy przestali już być

Zdaniem Thomasa Szlezáka rozpoczynając lekturę pism Platona trzeba przede wszystkim dokładnie zdać sobie sprawę z własnych oczekiwań, jakie wiąże się z tym