Widok Dahrendorfa teoria konfliktu w społeczeństwie industrialnym

R O C Z N IK I N A U K S P O Ł E C Z N Y C H T o m V III — 1980

PIOTR SK ER IS

DAHRENDORFA TEORIA K O N FLIK TU W SPO ŁEC ZEŃ STW IE INDU STRIA LNY M

TEORIA K O N F L IK T U A FU N K C JO N A L IZ M

P ró b y opisu zjaw isk społecznych n ieodm iennie b o ry k a ją się z t r u ­ dnościam i zw iązanym i z pew ną dw oistością ich o bjaw ian ia się członkom danej zbiorowości: często jednocześnie b y w a ją u jm o w an e od stro n y s ta ­ łości i zmienności, jednorodności i zróżnicow ania, w zajem nego zh arm o ­ nizow ania i konfliktu. Czasam i te rozbieżności opisu odnoszą się do p re ­ ferencji sam ych badaczy, czasam i zaś uzasad n ian e są przew ażający m i w łaściwościam i sam ych zjaw isk. Mówi się, że bądź to in te re sy jed n o stek nakazu ją dostrzegać i w ydobyw ać pew ne a sp ek ty zjaw isk społecznych, bądź też sam e zjaw iska na zm ianę p rze jaw ia ją te przeciw staw n e cechy. Można też m niem ać, że te sposoby opisu stanow ią egzem plifikację zasad potocznego postrzegania, pozw alających w sposób m ożliw ie p ro sty m ó­ wić o rzeczyw istości społecznej. B udow ane wokół ty c h zasad „ te o rie ” zyskują ostre k o n tu ry , przejrzystość, odrębność, a dzięki zaprzeczeniu pew nych wcześniej eksponow anych zasad, pozw alają rów nież „wnosić nowe spo jrzen ie” i „dokonać postępu w n au ce” . S tąd p rześledzenie n a ­ rastan ia teorii wokół pew nych sposobów opisu społeczeństw a m oże po­ głębić nasz w gląd w jego podstaw ow e właściwości. Sądzim y bowiem , że język nie je s t b iern y m tylko środkiem o d tw arzan ia rzeczyw istości, gdyż stanow i rów nież podstaw ow e n arzędzie k o n sty tu o w a n ia jej atry b u tó w .

Poniew aż m am y zajm ow ać się teo rią k o n flik tu w społeczeństw ach industrialnych, w arto wskazać, że stan o w iły one rea k c ję na d o m in ujący w latach pięćdziesiątych funkcjonalizm , teo rię n o rm a ty w n e j in te g rac ji społeczeństwa. Choć koncepcja sam orzu tnie zintegrow anych zbiorowości zrodziła się na tere n ie antropologii k u ltu ro w e j, w k rótce jed n a k została zastosowana do analizy w spółczesnych społeczeństw in d u stria ln y c h w pracach m .in. T. Parsonsa. Z akładano, że i one m ogą być b ad an e jako

w zględnie stałe, zin tegro w an e stru k tu ry , złożone z elem entów (ról spo­ łecznych) sp ełn iający ch określone fun k cje, czyli przyczy niający ch się do p o d trzy m an ia sy stem u jako całości. N iem al rów nolegle do rozprze­ strz e n ia n ia się ty c h poglądów zarysow ała się opozycja w sto sunk u do nich, w ykazu jąca, że szereg zjaw isk w społeczeństw ach in d u strialn y ch nie uzyskuje zadow alającego w yjaśnienia w schem acie funkcjonalnym , przede w szystkim zaś te zjaw iska, k tó re nak ierow an e są nie na a d a p ta ­ cję, a na n asilenie k o n fliktu , na zasadniczą zm ianę społeczeństw a. Ich analiza w ym aga przystosow ania w cześniejszych teorii k o n flik tu i p rzy ­ m usu społecznego.

Je d n ą z prób n aw iązania do X IX -w iecznych m odeli ko n flik tu spo­ łecznego i ich p rzystosow ania do potrzeb analizy w spółczesnych społe­ czeństw in d u stria ln y c h podjął R. D ah ren d o rf k P re z e n tu ją c swój model s ta r tu je on od tez y ogólnej, że k o n flik t je s t rów nie pow szechną i ele­ m e n ta rn ą cechą s tr u k tu r społecznych ja k ich in teg racja. W ynika to z po­ w szechnej zm ienności społeczeństw i z pow szechnie w ystępujących sprzeczności w ich łonie. T ak ja k w schem acie fu n k cjo n aln y m każdy ele m en t sy stem u przyczynia się do jego p odtrzym ania, tak tu ta j w y­ w ołuje on zm ianę społeczną i d e z in teg ru je do m inu jący układ stosunków społecznych. S tąd życie społeczne zawsze jest regulow ane w pew nym zak resie poprzez środki p rzy m u su 2. Na podstaw ie ty ch założeń D ahren­ d orf k o n stru u je siatkę pojęć, za pom ocą k tó ry ch zam ierza analizow ać p rzem ian y s tr u k tu r społecznych zaaw ansow anych społeczeństw indu­ strialn y ch .

Teoria k o n flik tu społecznego znalazła swój dobitny w yraz w p ra ­ cach M arksa pośw ięconych analizie X IX -w iecznych społeczeństw in d u ­ strialn y c h . D okonująca się rew o lucja in d u stria ln a i tow arzyszące jej zm iany społeczne d oprow adziły do kon flik tów o niespotykanej dotąd skali i gw ałtow ności. Spow odow ały one załam anie się usankcjonow anych w ielow iekow ą tra d y c ją s tr u k tu r w ładzy oraz w ytw o rzenie się nowych podziałów społecznych na bazie zm ienionych w arunków w y tw arzan ia i odpow iadających im stosunków w łasności. T eoria lokalizow ała konflikt w s tru k tu rz e klasow ej m iędzy zbiorow ościam i jed no stek zdefiniow anych w oparciu o k ry te ria ekonom iczne, w spólną sy tuację życiową, przeciw ­ staw n e in teresy . K o n flik t z teoretycznego p u n k tu w idzenia w y stępu je jed y n ie m iędzy dw om a zbiorow ościam i, stronam i, z w yłączeniem sy tu ­ acji pośrednich. N a ra sta n ie różnic m iędzy ty m i zbiorow ościam i i p o lary ­ zacja stanow isk w y ra ż ają się nasileniem k o n flik tu i — dodajm y — b a r­ 1 Cla ss an d Class C onflict in I n d u s tr i a l S oc ie ty . London 1972. P ierw sze w y d a ­ n ie d zieła uk azało sie w język u n iem ieck im w r. 1957. D zieło to zostało n astęp n ie rozszerzone i p rzetłu m aczon e przez autora.

dzo często k on flikt te n tra k to w a n y je st w łaśnie jak o m iara tego zróżni­ cowania. W czesne etap y rew o lu cji p rzem ysłow ej n iew ątp liw ie do starcza­ ły dośw iadczeń przem aw iający ch za użytecznością m odelu u w zględ nia­ jącego konfliktow y c h a ra k te r zm ian społecznych.

W IZERUNEK SPO ŁECZEŃSTW IN D U ST R IA L N Y C H

D ahrendorf naw iązuje do m odelu k o n flik tu klasow ego w sw ojej teorii kształtow ania się zaaw ansow anych społeczeństw in d u stria ln y c h (przede w szystkim Anglii, RFN i S tan ó w Zjednoczonych). A nalizując szereg współczesnych teo rii klas społecznych, D a h re n d o rf p ró b u je przed staw ić zasadnicze cechy rozw oju ty ch społeczeństw i u jąć je w ra m y bard ziej ogólnej teorii kon fliktu. A u to r p o d ejm u je próbę u kazania p rzem ian s tr u ­ k tu ra ln y ch i tow arzyszących im kon flik tó w w pow iązaniu z całok ształ­ tem stosunków społecznych w dziedzinie w y tw a rz an ia przem ysłow ego. E lim inuje w ten sposób z rozw ażań szereg in n y ch aspektów życia spo­ łecznego, a zwłaszcza specyfikę ku ltu ro w ą, całą sferę aktyw n ości poza­ produkcyjnej.

A utor zw raca uwagę, że k o n flik t w e w czesnych fazach rozw oju spo­ łeczeństw in d u stria ln y c h był utożsam iany ze sto sunkam i w łasności i ze zdeterm inow anym i przez nie sprzecznym i in te resa m i robotnikó w p rze ­ m ysłow ych oraz przedsiębiorców . P raw o w łasności w m odelu gospodarki w olnokonkurencyjnej plasow ało przedsiębiorcę w sy tu a c ji u p rzy w ile jo ­ w anej. Zapew niało rów ność p raw publicznych, nie zabezpieczając pozo­ stałym row ności szans życiow ych. Przedsiębiorca, z ty tu łu posiadania, dysponow ał rów nież p rero g aty w am i w zalkresie p odejm ow ania decyzji dotycząc>ch zasadniczych sp raw życiow ych pracow ników . W łasność p ry ­ w atna uzasadniała nie tylko przyw ilej dysponow ania rzeczam i, ale ró w ­ nież spraw ow anie w ładzy nad ludźm i. K o n flik t tra k to w a n o jako w y p ad ­ kową różnicow ania się szans życiow ych zbiorow ości defin iu jący ch swoje położenie w sto su nku do zajm ow anej pozycji w sy stem ie p ro ­ dukcji.

D ahrendorf, rozw ażając czyn n ik i w p ły w ające na c h a ra k te r k o n flik tu , w yodrębnia pew ne tre n d y p rzem ian społeczeństw in d u stria ln y c h . W ska­ zuje na w ykształcenie się form w spółw łasności środków produkcji, p rze ­ de w szystkim zaś na rozwój przed sięb io rstw działający ch na zasadzie spółek akcyjnych, ja k rów nież spółdzielczych form gospodarow ania oraz na stały rozrost sektora państw ow ego. Oznacza to poszerzanie się k ręg u osób m ających pew ien udział w posiadaniu środków w y tw a rz an ia oraz

przechodzenie od in dyw idu aln ej lub rodzinnej w łasności przedsiębiorstw do form posiadania kolektyw nego. P rzem ian y te w in n y jednocześnie po­ wodować osłabienie k o n flik tó w zrodzonych z odm iennego stosunku w ła­ sności, przeciw staw iająceg o posiadających środki produkcji pracow nikom n ajem n y m .

W raz z tw o rzeniem się coraz w iększych i coraz bardziej w ew nętrznie zróżnicow anych przedsiębiorstw w zrasta jednocześnie rola w ysokokw a­ lifikow anego p erso n elu p rzejm u jąceg o fu n k cje zarządzające. N astępuje częściow e rozdzielenie fu n k cji posiadania i kierow ania p rzedsiębiorstw a­ mi, Rozdział te n nie je s t zupełny, albow iem in te resy kierow ników p rze­ m ysłu w w ielu p u n k tac h są zbieżne z in te resa m i w łaścicieli (te kategorie osób są pow iązane poza ty m licznym i stosunkam i nieform alnym i), to je ­ d n ak zaznaczają się w ty m zakresie isto tn e różnice 3. K adra kierow nicza zazw yczaj r e k r u tu je się spośród osób uzy skujących odpow iedni cenzus w ykształcenia; je s t bard ziej a k ty w n a w organizacjach społecznych i po­ lityczny ch. W praw dzie istn ieje rozbieżność zdań co do stopnia w yodrę­ b n ien ia się k ateg o rii ludzi bezpośrednio k ieru jący ch procesam i w y tw a­ rzania, to je d n a k zdaniem a u to ra w y stęp u je zgodność poglądów co do pojaw ienia się nowego tre n d u w zarządzaniu przem ysłem , oznaczającego re la ty w n e rozproszenie w ładzy p ierw o tn ie skupionej w rękach właścicieli

Zarów no po stro n ie pracow ników najem nych, jak i robotników p rze­ m ysłow ych zaszły pew ne zm iany rz u tu ją c e na c h a ra k te r konflików w społeczeństw ie in d u stria ln y m . Po początkow ej fazie upraszczania i u je ­ d n o sta jn ia n ia czynności p ro d u k cy jn y ch , rodzącej zapotrzebow anie na n isk ow yk w alifiko w an y ch pracow ników fizycznych, zarysow ała się te n ­ den cja odw rotna. A u to m aty zacja w w ielu dziedzinach w ypiera prostą pracę fizyczną stw a rz a ją c m iejsca p rac y dla średn io- i w ysokow ykw ali- fikow anego p erso n elu technicznego. T ym sam ym n a stę p u je w ew nętrzne zróżnicow anie się k ateg o rii pracow ników przem ysłow ych w zakresie k w alifik acji, uposażenia, pow ierzonej odpow iedzialności, a poniekąd i in­ teresó w

P rzed m io tem pew nego ro d zaju k o n tro w ersji pozostaje tzw. nowa klasa ś r e d n ia 4, do k tó re j zaliczone są ogrom nie zróżnicow ane kategorie „ p ra ­ cow ników u m y sło w y ch ” na w szystkich szczeblach organizacji przem y ­ słow ej i państw ow ej, a tak że przedstaw iciele „w olnych zawodów”. „K la­ sa ś re d n ia ” posiada pew ne cechy łączące ją z obu stro n am i kon fliktu przem ysłow ego: są to pracow nicy n a je m n i p rzeciw staw ieni właścicielom z a jm u ją c y pozycje n ad rzęd n e w h iera rc h ii władzy. Z tego p u n k tu w i­ dzenia b y w a ją tra k to w a n i jako n arzędzie in teresó w tychże właścicieli. D a h re n d o rf ro z p a tru je teo rie d o p a tru jąc e się orzew agi c h a rak tery sty k

pozw alających zaliczyć tą „now ą klasę ś re d n ią ” po jed n ej lub d ru g iej stronie kon fliktu . Dochodzi do w niosku, że k ateg o rie te n ależy rozdzielić na zajm ujący ch określoną pozycję w h ie ra rc h ii urzędniczej (b u reau - crats), zw iązanej ze spraw ow aniem w ładzy i ty m sam ym p rzeciw sta­ w iającej ich „białym k o łnierzy k om ”, tak im ja k pracow n icy sek to ra usług, w ysokow ykw alifikow ani robotnicy, b rygadziści itp. k tó ry c h s y tu ­ acja życiowa zbliżona je s t do kateg o rii robotników p rz e m y s ło w y c h 5. Przedstaw iciele h iera rc h ii urzędniczej, m im o że m ogą o trzy m yw ać n iż­ sze dochody niż w ysokow ykw alifikow ani pracow nicy, w sw oich p osta­ wach i sty lu życia częściej id e n ty fik u ją się z w a rstw am i w yższym i. K a­ tegoria „klasy śre d n ie j” w zrasta liczebnie i m im o dokonanego podziału w obu podklasach — zdaniem D ah ren d o rfa — różni się znacznie od t r a ­ d ycyjn ych stro n w konflikcie ro bo tn icy — przedsiębiorcy.

K olejn ą cechę przem ian społeczeństw in d u stria ln y c h stan o w ią pod­ wyższone w skaźniki ruchliw ości społecznej. Z m iany w sposobach w y tw a ­ rzania i organizacji p racy pociągają za sobą konieczność obsadzania s ta ­ now isk osobami kw alifikow anym i. Rozwój szkolnictw a, k tó ry m ógłby pretendow ać do m iana kolejn ej rew o lu cji społecznej, stano w i jednocze­ śnie główny czynnik tej ruchliw ości. O sta tu sie społecznym coraz czę­ ściej decydują nie cechy przyp isania (posiadanie), lecz osiągnięcia je d n o ­ stek. Stopień tej ruchliw ości społecznej k o re lu je znacznie z in d u stria li­ zacją k raju . Ze w zględu na konsek w en cje w zakresie ko n flik tó w społecz­ nych D ah ren d crf odróżnia ruchliw ość m iędzypokoleniow ą od w e w n ą trz - pokoleniowej. Stw ierdza, iż w y n iki b ad ań w ty m zakresie n ie są jed n o ­ znaczne (m.in. z rac ji tru d n o ści m etodologicznych zw iązanyęh z koniecz­ nością odw oływ ania się do d an y ch o d tw arzan y ch w pam ięci resp o n d e n ­ tów), niem niej częściej su g e ru ją ruchliw ość m iędzypokoleniow ą, zw ią­ zaną często z kształceniem dzieci, k tó ra w praw dzie red u k u je , ale nie eli­ m inuje całkow icie praw dopodobieństw a tw o rzen ia się g ru p in te re s u re ­ p rezen tu jący ch stronę w p o ten cjaln y m konflikcie. N atom iast spodziew a­ ne przesunięcia w statu sie w sk ali życia jednostkow ego są, zdaniem D ah- rendorfa, czynnikiem m in im alizu jącym k o n flik ty społeczne. Pom im o zwiększonej ruchliw ości społecznej istn ie ją jeszcze w a rstw y społeczne, najw yższe i najniższe w h iera rc h ii statu su , gdzie n ad al u trz y m u je się ten d en cja do re k ru ta c ji członków w ich w łasnym obrębie. Rów nież r u ­ chliwość przestrzen n a nie pozostaje bez w pływ u na proces k ształto w an ia się grup zaangażow anych w konflikcie. W zrost ruchliw ości p rze strz e n n ej u tru d n ia form ow anie się i fun k cjo n ow an ie tak ich grup, stw a rz a rów nież szansę indyw idualnego rozw iązania sy tu a c ji konflik tow ej.

D ah ren d o ri w skazuje jeszcze na szereg in n y ch cech społeczeństw in ­ 8 Tam że s.

d u strialn y c h , k tó re m a ją zw iązek ze sposobem przejaw iania się konfli­ któw . P e w n ą rolę w ty m względzie odgryw a postępująca in sty tu cjo n a ­ lizacja k o n flik tu polegająca na obopólnym u znaniu „zasad g ry ”, sposo­ bów jego a rty k u ło w a n ia i rozw iązyw ania przez zorganizow ane grupy pracow ników oraz pracodaw ców (praw o stra jk u , in sty tu cje arbitrażow e). R osnąca in te rw e n c ja państw a w dziedzinie łagodzenia sk ra jn y c h nie­ rów ności udziału w dochodzie narodow ym oraz rozw ój ubezpieczeń spo­ łecznych oddziały w uja w ty m sam ym k ieru n k u . W reszcie m asow a pro­ d u k cja dób r k o n su m p cy jn y ch i k u ltu ra ln y c h w pływ a niw elująco na styl życia i a sp ira cje szerokich kręgów ludności. W szystkie te zjaw iska zm ie­ n ia ją w znacznym stopniu w a ru n k i tw orzenia się konflik tów społecz­ nych, zary so w ane w teo riach X IX -w iecznych, nie elim in u ją jednak , zda­ niem D a h ren d o rfa, zasadniczych przyczyn, tkw iących w sam ej o rg an iza­ cji życia w spółczesnych społeczeństw in d u strialn y ch .

M ODEL K O N F L IK T U

D a h re n d o rf a n alizu jąc p rzem ian y zaaw ansow anych społeczeństw in ­ d u stria ln y c h pod k ą te m pow staw ania i p rzejaw ian ia się konfliktów roz­ waża w aru n k i, jakim m odel kon fliktó w m usiałby odpowiadać, aby po­ zw alał te zm iany w sposób sp ójn y w yjaśniać. M usiałby uw zględniać w szystkie te czynniki, k tó re doprow adziły do względnego obniżenia n a ­ pięć społecznych w sferze stosunków pracy. N iektóre z nich zostały już przytoczone: w y kształcenie się fo rm w spółudziału w e w łasności przed ­ siębiorstw , oddzielanie się fu n k cji zarządzania od posiadania, zm niejsza­ nie się p ro po rcji robo tn ik ó w p rzem ysłow ych w stosu nk u do zróżnico­ w anych k ateg o rii pracow ników w sferze usług i zarządzania, nasilenie się ruch liw ości społecznej, in sty tu cjo n a liz ac ja konfliktów , w reszcie p rze­ m ian y zw iązane ze w zrostem znaczenia ak ty w n o ści pozazaw odowych i p rzem ian w zak resie sty lu konsum pcji. D ah ren d o rf p o stulu je budow ę ogólnego m odelu k o n flik tu pozw alającego u jąć bardziej złożone sy tu ­ a cje społeczne w sto su n ku do tych, jak ie w y kształciły się w e wczesnych etapach in du strializacji.

Z asadnicze m o d y fik acje m odelu k o n flik tu w ynikałyby, zdaniem D a­ h ren d o rfa, z p o trzeb y uw zględnienia przem ian zachodzących w sferze stosunków w łasności i w ładzy w in d u stria ln y c h społeczeństw ach k a p ita ­ listycznych. A u to r przy ty m re p re z e n tu je tezę, że z analitycznego p u n k tu w idzenia stosun ki w ładzy są pierw o tn e w zględem stosunków własności. W łasność stanow i jed y n ie szczególny p rzy p ad ek stosunków władzy.

„Stosunki w ładzy (power and a u th o rity ) stanow ią czynniki podstaw ow e, z któ ry ch m ożna w yw ieść sto su n ki zw iązane zarów no z p raw n ie zagw a­ ran tow an ą w łasnością p ry w a tn ą , ja k rów nież społeczną. [...] G dziekol­ w iek z n ajd u jem y własność, zn a jd u jem y rów nież w ładzę, lecz nie każda form a w ładzy zakłada istn ien ie w łasności [...]. W ładza stanow i bard ziej ogólną form ę stosunku społecznego” 6.

Przytoczone przez D ahren d o rfa p rzy k ład y zm ian zachodzących w spo­ łeczeństw ach in d u strialn y ch zdają się św iadczyć o w zględnym zaw ężeniu sfery stosunków w ładzy (dom inacji i podporządkow ania się), w y n ik a ją ­ cych z ty tu łu posiadania oraz o w zroście znaczenia uzależnień zrodzonych w sferze stosunków politycznych, w ty m także działań w ytyczonych przez w yspecjalizow ane działy w iedzy i re p re z e n tu ją c e je in sty tu cje . Tym sam ym podlega zm ianie zasada w y o d ręb niania elem entó w s tr u k tu ry społecznej. S tru k tu ra ta w coraz m n iejszy m stopniu w yznaczana je s t przez stosunki posiadania, k tó re w ty m w zględzie w y p ie ra n e są przez szerszą k ategorię stosunków władzy.

Zatem zasadniczym k ry te riu m tw o rzen ia się elem entów s tr u k tu ry społecznej są — zdaniem D ahren d o rfa — rela cje m iędzyludzkie w y zn a­ czone przez stosunki władzy: ,,[...] posiadanie lub pozbaw ienie w łasności p ry w atn ej zastęp ujem y udziałem w sp raw o w aniu w ładzy lu b w yłącze­ niem z niego jako k ry te riu m tw o rzen ia się klas społecznych” 7. D a h re n ­ dorf u siłu je przeprow adzić rozróżnienie m iędzy sto su n k am i posiadania i w ładzy w skazując, że posiadanie je s t cechą stopniow alną, nie pozw ala zatem w yróżnić n a tu ra ln y c h k ateg o rii społecznych, n a to m ia st stosunki władzy z analitycznego p u n k tu w idzenia w y raźn ie p rzeciw staw iają g ru p y sprawmjących w ładzę grupom podporządkow anym 8. „Bogactw o nie je s t i nie może byc utożsam iane z koncepcją su m y z e ro w e j9. Jed n akże, w od­ niesieniu do w ładzy p rzy n ajm n iej w teorii, m ożem y przeprow adzić w y ­ raźny rozdział na tych, k tó rz y p a rty c y p u ją w7 jej sp raw ow an iu w o rg a­ nizacjach fo rm alny ch (associations) oraz na podporządkow anych ro zk a­ zom in n y ch ” ,0. Ten rozdział na uczestniczących w spraw ow aniu w ładzy i będących jed y n ie przedm iotem oddziaływ ania w ram ach danej o rg an i­ zacji h ierarchiczn ej stanow i, zdaniem D ah rend orfa, n ajp ew n iejsze k r y te ­ rium podziałów społecznych, a zarazem czynnik rodzący k o n flik t. W yłą­ czenie pew nych grup z m ożliw ości spraw ow ania w ładzy rodzi opozycję

6 Tam że s. 137. 7 Tam że s. 136. 5 Tam że s, 170.

9 P o ję c ie stosow an e w teorii gier, gdzie w y g ra n a jed n ej stron y jest ró w n o ­

znaczna z przegraną drugiej. 10 Tam żę.

interesó w , k tó ra m oże doprow adzić do uform ow ania się zorganizow anych g ru p dążących do k o n fro n tacji.

D a h re n d o rf nie uzasadnia jed n a k przekonyw ująco form alnej różnicy m iędzy u działem w posiadaniu a w ładzą. Nie wiadomo, w jak i sposób m ożna b y przeprow adzić rozdział m iędzy sp raw u jący m i władzę, a pozba­ w ionym i tej w ładzy. K ażda pozycja w organizacji hierarchicznie pod­ porządk ow an ych ról społecznych 11 m oże być rów nocześnie rozpatryw ana z p u n k tu w idzenia pozycji podporządkow anych i nadrzędnych. N aw et pozycje najn iższe nie są pozbaw ione pew nej szansy m odyfikow ania de­ cyzji in n y ch osób, ja k też pozycje n ajw yższe w danej h ierarch ii władzy są poddane pew nym w aru n k o m ograniczającym zakres decyzji. N a jp ra ­ w dopodobniej D a h re n d o rf u p a tru je zasadniczą różnicę m iędzy posiada­ niem a w ładzą w bardziej bezpośrednim oddziaływ aniu na decyzje je d ­ n o stek w p rz y p a d k u stosunków władzy.

W ty m m iejscu w ypada zwrócić uw agę na sam ą kategorię pojęciowy w ładzy, jak ą po sługuje się D ahrendorf. Za M. W eberem p rzy jm u je on d efin icję w ładzy po jętej jako m ożność rozkazyw ania p o p artą społecznym uzasadnieniem . ,,[...] w ładza (H errsch aft) oznacza praw dopodobieństw o, że rozkaz o k o n k re tn e j tre śc i zostanie w yko nan y przez daną g ru p ę”12. ,,[...] w ładza oznacza u sank cjo n o w any stosunek dom inacji i podporząd­ ko w an ia” 13.

Z atem stosun ek dom inow ania b y łb y w yznaczony przez oczekiwanie spełn ien ia rozkazów , zaś podporządkow anie się oznaczałoby konieczność w y p ełn ian ia rozkazów . A u to r ogranicza się p rzy ty m jed yn ie do aktów’ w ładzy zw iązanych z pełn ien iem ról społecznych w danej organizacji. S ta ra się w ydobyć „o b ie k ty w n e ” przyporządkow anie ról społecznych, sprow adzalne jego zdaniem do pew nych aktów prawmych. a pozw alają­ cych odtw orzyć to przyporządkow anie bez odw oływ ania się do intencji osób działających. D efinicja ta, choć szeroko akceptow ana, stanowa w istocie jed y n ie skrótow y opis pew nej sy tu a c ji nie wnoszący do niej no­ w ych treści.

Opis działań, w ty m tak że definiow an ych w kategoriach dom inacji i podporządkow ania, w odw ołaniu się do ról społecznych byw a tra k to ­ w an y jak o w y sta rc z a ją c y w sy tu a c jac h „ n o rm a ln y c h ” , nie w yjaśnia jed n ak że na czym ta „n o rm aln o ść” polega ani dlaczego pojaw ia się zja­ wisko dew iacji. P ojęcie roli społecznej pozw ala w yelim inow ać nam w opisie jed y n ie pewme elem en ty , k tó re nie m ają istotnego zw iązku z

defi-51 D a h r e n d o r f a n a liz u je ty lk o w ła d z ę z in s ty tu c jo n a liz o w a n ą , u s a n k c jo n o w a n ą g ru p o w o .

12 T a m ż e s. 166.

nicją sy tu acji osoby działającej, nie może jed n ak że tej d e fin icji zastąpić. Tak, ja k samo istn ien ie przepisu praw nego nie przesądza o jego zastoso­ w aniu, tak i pojęcie roli społecznej nie w y starcza do sch ara k te ry zo w a n ia czyjegoś działania w danej sytuacji.

„ROLA SPO Ł E C Z N A ” JA K O N A R ZĘD ZIE A N A L IZ Y

T rudność m etodologiczna uw idacznia się jeszcze w y raźniej p rz y p ró ­ bie konstruow ania m odelu k o n flik tu na podstaw ie in te resó w zrodzo­ nych ze zróżnicow anych pozycji społecznych. Idąc śladem tra d y c ji m a rk - sowskiej D ah rendo rf widzi potrzebę odw oływ ania się do pojęć niepsycho- logicznych celem opisania elem en tów s tru k tu ra ln y c h w a ru n k u ją c y c h konflikt. A u to r p o d trzy m u je rozróżnienie in teresó w u zew n ętrzn io n y ch (m anifest) oraz „ o b iek ty w n y ch ” in te resó w w y n ik ający ch ze w zajem nego przyporządkow ania ról społecznych (latent interests) u . A u to r u św ia d a ­ mia sobie trud n ość zw iązaną z po stulow aniem in teresó w obiek tyw n ych , nie m ających odpow iednika w św iadom ości jednostk ow ej. W idzi je d n a k potrzebę — zam arkow aną rówmież w analizach F re u d a — zdystansow ania się od ak tu a ln y ch przejaw ów św iadom ości stro n będący ch w konflikcie. M anifestow ane a k tu a ln ie in te re sy g ru p społecznych nie~ stanow ią w y ­ starczającego uzasadnienia ich działań, a ty m b ardziej są n iew y sta rcz a ­ jące dla przew idyw ania. Tym , ja k się zdaje, celom m iałaby służyć a n a ­ liza interesów obiektyw nych. W ty m m om encie je d n a k przen osim y się na odm ienną płaszczyznę analizy. K ro k te n je s t nie bez znaczenia dla c h a ra k te ru wniosków, do jak ic h na tej drodze a u to r dochodzi.

A naliza w kategoriach ról społecznych d o ty k a niew ątp liw ie isto tn y ch doświadczeń działających jednostek. P rz y k ła d e m m oże być k o n flik t w e­ w n ętrzn y dośw iadczony przez ro bo tn ika aw ansow anego do stanow iska kierowniczego, przeniesionego na „d ru g ą s tro n ę ” b a rie ry interesów . K o n ­ flik t ten m ożem y nazw ać k on flik tem p oprzedniej id e n ty fik a c ji i now ej roli społecznej. M ożem y rów nież przew idyw ać, że w w ielu podobnych przypadkach k o nflik t ta k i w ystąpi. T ak je d n a k postępując nie p ro w a ­ dzim y analizy w katego riach ról społecznych, p o sługujem y się jed y n ie tym i term in am i dla skrótow ego i retro sp ek cy jn eg o uzasadn ien ia działań. Samo pojęcie roli społecznej w o d erw an iu od „psychologicznych” sposo­ bów definiow ania sy tu acji je s t jed y n ie a b stra k c ją pozostającą w n ieo k re ­ ślonym stosu nku do działającego podm iotu. Je śli n ato m iast pojęcie roli społecznej tra k tu je m y nie jako p u n k t dojścia, lecz hipotezę czy p rze w i­

dyw an ie, sta je m y wobec niebezpieczeństw a zastąpienia, ,,pojęć psycho­ logicznych” w łasną d efin icją sy tu acji.

A naliza k o n flik tó w in d u stria ln y c h w k ategoriach ról społecznych może być tra k to w a n a je d y n ie jako w yeksponow anie reg u ły m ów ienia o konfli­ kcie. N ie stano w i odtw orzenia defin icji sy tu a c ji działających jednostek, p re z e n tu je raczej p ew n ą regułę, za pom ocą k tó re j ko n flik t jest „opisy­ w a n y ” , a ty m sam ym k o n sty tu o w an y jako zjaw isko społeczne. Oznacza c h a ra k te ry z o w a n ie działań poprzez p rzy p isyw anie im przeciwstawmyeh in teresó w zrodzonych z o dm iennych sy tu a c ji życiow ych danych kategorii jedno stek . In te re sy te są p rzy p isyw an e jednolicie w szystkim członkom danej k ateg o rii społecznej. Jednocześnie przy p isu je się świadomość tych in te resó w rów nież opozycyjnej k ateg o rii społecznej, k tórej członkowie m ają k u lty w o w ać in te re sy przeciw staw ne. D rugi elem ent tej reguły, c h arak tery zo w an ia k o n flik tu w k atego riach ról społecznych, sprow adza się do ograniczenia zasięgu tego k o n fliktu . Pojęcie roli społecznej służy do defin io w ania d ziałań ty lk o w o kreślonych sytu acjach , uznanych za m a­ jące zw iązek z d an ą rolą. To ograniczenie zasięgu k o n flik tu w p rzyp ad­ k u eksponow ania ról społecznych odnosi się rów nież do sfe ry osobowości. O znacza to, :e skłonni jeste śm y uzależniać wagę k o n flik tu od stopnia zw iązku, jaki zachodzi m iędzy rodzącą k o n flik t rolą, a s tru k tu rą osobo-- ’ wości. W ty m sensie k o n flik t będzie o ty le silniejszy, o ile dana rola będzie b ard ziej utożsam iana z c e n tra ln y m i dążeniam i jednostki. Zw iązku tego jed n ak że nie m ożem y zakładać bez odw ołania się do doświadczeń jednostki. D latego sądzim y, że proponow ana przez D ahrendorfa an ali­ tyczn a koncepcja k o n flik tu in d u strialn eg o n abiera sensu empirycznego, gdy p o tra k tu je m y ją jako egzem plifikację społecznie stanow ionych r e ­ guł m ów ienia o k o n flik c ie 15.

K ateg o ria interesó w u k ry ty c h (latente) stanow i tym czasem podsta­ w ow y elem ent, wokół którego fo rm u je się — zdaniem D ahrendorfa — s tr u k tu ra społeczna. „Obok w łaściw ych zorganizow anym grupom in te re ­ sów uzew n ętrznion y ch w y d aje się celow e posługiw anie się kategorią o b ejm u jącą szersze zbiorowości jedn o stek w yodrębnionych na p o d sta ­ w ie ich w spólnej sy tu a c ji społecznej w yznaczającej ich dążenia, cele i w yobrażenia. Na g ru n cie psychologicznym przedstaw ienia te byłyby tru d n e do uchw ycenia. C echują się one ąuasi-obiektyw m ym c h a ra k te ­ rem w stopniu, w jakim m ożna je w ydedukow ać z obiektywmej, tj. spo­ 15 P o tra k to w a n ie „roli sp o łeczn ej” jako reg u ły m ów ien ia lik w id u je jednocze­ śn ie a n ty n o m ie wo-lności i d eterm in izm u , ca ło ści i fragm en taryczn ości natu ry lu d z­ k iej, z k tó ry m i boryka się D ah ren d orf p rzy ok azji a n a lizy statusu m etodologicznego tego p ojęcia. Por. t e n ż e . H o m o Sociologicus: V e rsu c h zu r Geschic hte, B edeu tu n g

u n d K r i t i k d e r K a t e g o r i e d e r soz ialen Rolle. W: Pfa d e aus Utopia. A r b e it e n zur T h e o rie u n d M e t h o d e d e r Soziolo gie. M ünchen 1968 s. 188 n.

łeczno-gospodarczej, sy tu acji mas, a nie u d a je się ich ustalić n a p o d sta ­ wie bezpośrednich w ypow iedzi danych jed n o ste k ” 16. „[...] Różnią się one od interesów uzew nętrznionych tym , że 1. jeszcze nie doczekały się ści­ słego sform ułow ania i że 2. c h a ra k te ry z u ją bliżej nie określone zbioro­ wości, nie zaś jedynie zorganizow ane g ru p y ” 17.

Powyższe frag m en ty u jaw n iają m etodę D ahren do rfa form ułow ania pojęć, a jednocześnie sposób prow adzonej analizy. Oto p o stu lu je się is­ tnienie interesów nieuśw iadam ianych, w yznaczonych jako by poprzez pozaśw iadom ościowe elem en ty sy tu a c ji położenia społecznego. T erm in „interesów u k ry ty c h ”, k o n stru ow an y analogicznie do R. K. M ertona koncepcji „funkcji u k r y te j” 18 czy S. F re u d a analizy nieuśw iadam ianych treści m arzeń sennych, nabiera w rozw ażaniach jed n a k innego w ydźw ię­ ku. A nalizy M ertona zm ierzają do w y k ry cia nieuśw iadom ionych s k u t­ ków działań ludzkich, zaś F reu d m ów i o sposobie „p rze k ła d a n ia ” sy m p ­ tomów zachow ań na potoczny język tera p eu ty . D ahendorf n ato m ia st u- siłuje powiązać pojęcia oznaczające zjaw isko spoza sfe ry doznań je d n o ­ stki (jak stru k tu ra w ładzy w o rganizacjach przem ysłow ych) z zachow a­ niam i tychże jednostek. Tym czasem są to dw ie odrębne sfe ry znaczenio­ we i b rak u je członu analizy um ożliw iającego przejście od jed n ej sfery do drugiej. Z etknięcie się ty ch sfe r znaczeniow ych m oże dokonać się niejako w tó rnie i stanow ić dodatkow ą trud n ość z p u n k tu w idzenia d ro ­ gi obranej w analizie D ahrendorfa. Pojęcie k o n flik tu rodzącego się na tle dotąd nieuśw iadam ianej nierów nom ierności rozdziału w ładzy i s p rz e ­ czności interesów może zostać włączone do słow nika jed no stek w danej zbiorowości i stanow ić o ich zm ienionej d e fin icji sy tu acji. Z jaw isko to już M erton określił m ianem sam ospełniającej się p rz e p o w ie d n i'(s e lf-fu l - Ifilling prophecy) 19.

M etoda w nioskow ania o p o ten cjaln y ch k onfliktach, na pod staw ie u- tajonego k o n flik tu w sferze s tru k tu ry w ładzy, je s t m y ln a jeszcze z je d ­ nego powodu, choć czasam i doprow adzić może do przew idzenia k o n flik ­ tu. A utor m ówiąc o ob iektyw nych i niezw erbalizow anych jeszcze in te r e ­ sach zbiorowości p rez e n tu je w istocie w łasną definicję sy tu a c ji i d o stę­ pnych alte rn a ty w działania nie an alizu jąc b y n ajm n iej procesu oddzia­ ływ ań g ru p o w y c h 2n. Zdolność przew idzenia k o n fliktów dośw iadczanych w grupie św iadczy jedynie o bezw iednym posługiw aniu się w spólnym i zdrow orozsądkow ym i sposobam i k ateg o ry zacji sy tu a c ji życiow ych.

111 R. D a h r e n d o r f . K o n f l i k t und Freih eit. A u f d e m W e g z u r D i e n s t k la s s e n ­

gese llschaft. M ünchen 1972 s. 59.

17 Tam że.

18 Por. M anife st and L a te n t Functions. W: R. K. M e r t o n . Social T h e o r y and

Social Str uctu re. W yd. uzup. G len coe 1957 s. 19—84.

TEO RIA K L A S SPOŁECZNYC H

Je d n o stk i zajm ujące podobne m iejsce w s tru k tu rz e społecznej i peł­ niące podobne ro le — zdaniem D ahren d o rfa — podzielają jednocześnie podobne in te re sy nieujaw nione. Taka kateg oria jednostek nie stanow i w praw dzie g ru p y społecznej, lecz tw o rzy bazę dla form ow ania się okre­ ślonych g ru p in te resü . Z now u w idzim y, iż ta kateg o ria pojęciowa ma ograniczone zastosow anie, gdyż a u to r sam przyznaje, że kategoria jed ­ nostek o w spólnych in te resa c h n ieu jaw nion y ch może być polem re k ru ­ ta c ji ró żny ch g ru p in teresu , np. różnych p a rtii politycznych czy w spół­ zaw odniczących zw iązków zaw odow ych. Te dopiero m niej liczne grupy in te re su posiadają w ykształconą s tru k tu rę , sform ułow ane cele i są stro ­ ną w konflikcie społecznym .

W łaśnie te g ru p y in te re su D ah ren d o rf jest skłonny nazyw ać klasam i społecznym i. „K lasy są to g ru p y k o n flik tu społecznego, w yróżnione (di­ ffe re n tia specifica) ze w zględu na uczestnictw o lub w yłączenie ze sp ra­ w ow ania w ładzy w zbiorow ościach zorganizow anych hierarhicznie. W ty m znaczeniu k lasy w y o d ręb n iają się spośród innych grup k onfliktu b azu jący ch na różnicach relig ijn y ch , etnicznych, czy p raw n y c h ” 21. K on­ w en cja term inologiczna k rzy ż u je się z k ry te ria m i stra ty fik a c ji społecz- nej (w yróżnikam i ekonom icznym i) i pozw ala — zdaniem auto ra — po­ szukiw ać w analizie stosunków w ładzy czynników zaostrzających lub elim in u jący ch k o n flikty . „T eoria klas pośw ięcona jest system atycznem u w y jaśn ian iu tej szczególnej fo rm y k o n flik tu , przekształcającego s tru k ­ tu rę społeczną, k tó ry rodzi się m iędzy koalicjam i (aggregates) grup spo­ łecznych tw orzących się na bazie s tr u k tu ry w ładzy w organizacjach społecznych” 22. W te n sposób stosunki w ładzy podniesione zostają do ra n g i zasadniczego czynnika k ształtu jącego s tru k tu rę społeczną.

W obec zaprezentow anego pow yżej stanow iska m ożna w ysunąć zas­ trzeżen ia, że a b s tra h u je się w nim od tre śc i stosunków w ładzy. Jeden k ie ru n e k k ry ty k i n aw iązuje do stanow iska M arksa, w ykazując, że w ła­ dza w organizacjach przem ysłow ych nie jest celem w sobie, służy jed y ­ nie zag w aran to w an iu w łasności p ry w a tn e j i in teresó w ekonom icznych 20 N ieb ezp iec zeń stw a teg o u n ik a S. O ssow sk i, k tó ry n a jp ierw p ostu lu je k ategorie za leżn o ści o b ie k ty w n y c h m ięd zy grupam i, n a stęp n ie jej zn aczen ie sprow adza do m a so w o ści w y stę p o w a n ia z w ią zk ó w m ięd zy jed n ostk am i, a o sta teczn ie do ich po­ sta w . „S tosu n ek z a leż n o ści m ięd zy jed n ą grupą i drugą, p o jm o w a n y w sen sie k o lek ­ ty w n y m , o d n a jd u jem y w p o sta w a ch osob n ik ów , k tórych łączą in d y w id u a ln e sto­ su n k i z a leż n o ści z osob n ik am i d ru giej g ru p y”. S. O s s o w s k i . Z zagadn ień s t r u k ­

t u r y s p o ł e c z n e j. W arszaw a 1968 s. 29.

21 C la ss an d C la ss C o n flic t s. 138.

poszczególnych gru p 23. Inni w ykazują, że łączne ujm ow anie stosunków władzy w wysoce zróżnicow anych organizacjach społeczeństw u p rzem y ­ słowionych nie stw arza jed n o litej p odstaw y do opisyw ania s tru k tu ry społecznej, zaciera różnice jakościow e konfliktów , ich k o n k retn e u w a­ runkow ania i ich wagę dla zachodzących zm ian społecznych 2i. Z tego samego p u n k tu w idzenia k ry ty k o w n y je s t m odel stosunków władzy, k tó ry u D ahrend orfa zw iązany je st z koncepcjam i fun k cjo n alistó w i przypom ina rozw iązania stosow ane w teo rii gier.

Teoria gier zakłada w spólny k on tek st sy tu acji podzielana przez stro n y znajdujące się w konflikcie, ak cep tację reg u ł rozw iązyw ania k o n flik tu , usankcjonow anych przez nad rzęd n e s tr u k tu ry w ładzy oraz dy chotom i- czny rozdział stro n znajd u jący ch się w konflikcie, k tó ry c h b ilan s w ładzy jest zerowy. W społeczeństw ach przem y sło w y ch oznaczałoby to w y o d rę­ bnienie się grup in te resu pozostających w e w zajem nej opozycji, dążą­ cych do u regulow ania k o n flik tu na drodze d ziałań zin sty tu cjo n alizo w a­ nych, usankcjonow anych przez państw o, np. praw o do s tra jk u , in sty ­ tu cje a rb itra ż u w kon fliktach m iędzy praco w n ikam i a pracodaw cam i. W ówczas k o n flik t prow adziłby do o ptim u m rozw iązań. A naliza k o n fli­ któw w yk azu je — zdaniem n iek tó ry ch au to ró w — że te w a ru n k i m o­ delu k o n flik tu nie są spełnione. I ta k np. N. P o u lan tzas p o d trz y m u je tezę o wiełopłaszczyznow ości k o n flik tu, w ystęp ującego w sferze ekono­ m icznej, politycznej i ideologicznej. W obec tego u tra ta pozycji, jed n o ­ znacznie dom inującej w sferze ekonom icznej przez daną grupę, nie oznacza podobnej sy tu a c ji w in ny ch płaszczyznach. N adto tru d n o p rze ­ prowadzić dychotom iczny rozdział in teresó w w społeczeństw ie, gdzie u tra ta pozycji przez grupę d o m inującą (lub jej frakcję) nie je s t rów no­ znaczna ze zw iększeniem u działu w e w ładzy k lasy podporządkow anej. Również rola państw a nie ogranicza się do fu n k cji a rb itra w ko nflikcie 2S. Tak samo klasy podporządkow ane nie podzielają tej sam ej defin icji sy ­ tuacji i b y n ajm n iej nie dążą do po d trzy m an ia dotychczasow ych reg uł gry 26.

23 F. P a r k i n . Social S tr a tifica tio n . W: A H i s t o r y o j Socio logic al A n a ly sis. Eds. T. B o tto m o ie, R. N isbet. London 1979 s. 611 nn.

24 C. W a r n k e. D ie a b s t r a k t e G esellsch aft. S y s t e m w i s s e n s c h a f t e n als H e i ls b o t­

schaft in den G e se ll s c h a ft s m o d e l le n Parson s, D a h re n d o rfs u n d L u h m a n s. Berlin 1974 s. 79.

25 N. P o u l a n t z a s . P o u v o ir p o litiq u e e t cla sses sociale s de l ’è t a t c a pitaliste. Paris 1970 s. 124 nn,

D Y N A M IK A K O N F IJK T Ö W

D a h re n d o rf p o d ejm u je rów nież próbę przeanalizow ania przebiegu ko n flik tó w w społeczeństw ach uprzem ysłow ionych. W skazuje na ich szybkie n a ra sta n ie i g w ałto w n y p rzebieg w e w czesnej fazie in d u stria li­ zacji oraz ich um iarkow ane złagodzenie w okresie pow ojennym . Zasadni­ czy czynnik n asilen ia się objaw ów k o n flik tu a u to r u p a tru je we w zaje­ m ny m n ak ła d a n iu i w zm acnianiu efektów k o n flik tu w różnych sferach życia: gospodarczej, politycznej, a niekiedy i relig ijn ej 27. Jeśli te same stro n y k o n flik tu sp o ty k ają się w różnych rolach na odm iennych pła­ szczyznach, to n a ra sta jego intensyw ność. P łaszczyzny te w ykazują te n ­ den cję do w zajem nego oddzielania się, przez co k on flik t przy b iera b a r­ dziej w ielo stro n n y c h a ra k te r, linie podziału interesów k rzy żu ją się, a in ­ tensyw ność k o n flik tu m aleje. W śród in n ych czynników łagodzących k o n flik t w ym ienia D a h re n d o rf zorganizow anie się pracow ników i w konsek w encji w iększy udział w spraw ach zarządzania przedsiębiorstw em , różne fo rm y in sty tu cjo n a liz ac ji przejaw ów i sposobów rozw iązyw ania konfliktów , w zrost ruchliw ości społecznej i p rzestrzen n ej. Nie bez w pły­ wu zapew ne i na te n tok rozw ażań pozostało przekonanie au to ra o trw a ­ łości w zro stu gospodarczego w sk u tek postępującego um iędzynarodow ie­ nia życia gospodarczego 28, na rzecz którego zaangażow ał się aktyw nie. Dopóki notow ano w zrost stopy życiow ej m ożna było spodziewać się złagodzenia k o n flik tó w społecznych.

D ah rend orf nie był odosobniony w sw ojej diagnozie przebiegu konfli­ któ w w zachodnich społeczeństw ach przem ysłow ych okresu powojennego. Podobne tezy (lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte) podtrzym yw ali: S. Lipset, A. S. Bell, T. P arso n s w S ta n ac h Z jednoczonych, R. A ron i T ouraine w E uropie 29. S p o ty k ały się one z k ry ty k ą w raz z w ystąpieniem nowej fali niepokojów społecznych pod koniec la t sześćdziesiątych. T. B. Bot- tom ore w ykazuje, że b y ły one w y n ik iem p rzeceniania trw ałości trendów zaobserw ow anych w k ró tk im odcinku c z a s u 30. W ym ienione przez Da- h ren d o rfa zm iany s tru k tu ra ln e , ograniczające konflikt, w istocie zacho­ dziły w znacznie bardziej ograniczonym zakresie. O ddzielenie własności od zarządzania nie zaaw ansow ało się nad to (uspołecznione gałęzie prze­ m ysłu stanow ią jed y n ie fra g m e n t gospodarki narodow ej), a m ów ienie o o drębnej klasie urzędników i zarządzających procesam i produkcji

po-27 C la ss an d Cla ss Conflict, s. 214.

2S R. D a h r e n d o r f . P lä d o y e r f ü r die Europäsche Union. M ünchen 1973. 29 A. G i d d e n s . C e n tr a l P r o b le m s in Socia l T h eory. A ction, S tr u c tu r e and

C o n tra d ic io n in Social A na lysis. L ondon 1979 s. 235.

m ija rozliczne związki perso n aln e i podobieństw o sy stem u w arto ści z d a­ w niejszym i elitam i. R uchliw ość społeczna b ard ziej zarysow ała się w ram ach klasy niż pom iędzy nimi, jak o ty m św iadczą proporcje k sz ta ł­ cących się w danych środow iskach społecznych. Z m iany te jeszcze nie stanow ią urzeczyw istnienia zrodzonych w społeczeństw ach in d u stria l­ nych ten d en cji e g a lita rn y c h 31.

Jednocześnie u tw orzy ły się now e obszary konfliktów , ja k w p rz y ­ padku ruchów stud en ck ich i n a ra stają cy c h rozdźw ięków etnicznych. Zjaw isk tych nie m ożna zrozum ieć bez odw ołania się do specyficzności s tru k tu ry grup społecznych, czego D a h re n d o rf nie uw zględnia w sw ym schem acie analizy 32.

Niezależnie od niedostatków an alizy D ahren d o rfa zrozum ienie jak o ­ ściowych przem ian konflik tó w społeczeństw uprzem ysłow ionych w y m a­ ga uw zględnienia szerszego k o n tek stu znaczeń i sposobów posługiw ania się nimi. W ydaje się, że przem ian y te wiążą się z rea k c ją przeciw sam ym wartościom , wokół k tó ry c h społeczeństw a te się k ształtow ały. D otych­ czasowe teorie „m odernizacji” ko n cen trow ały się w okół w artości eko­ nom icznych i racjonalności działania zakładając, że stanow ią one jed n o ­

cześnie podstaw ow e m otyw acje działań. N iedostatecznie natom iast

uw zględniały „p ro d u k ty uboczne” realizacji ty c h w artości, w postaci rozbicia podstaw ow ych s tru k tu r społecznych, fra g m e n ta ry z a c ji ról i rozpadu całościow ych system ów znaczeń, um ożliw iających d o strzeże­ nie sensu egzystencji i działań jednostkow ych 33. Rodzi to poczucie w y ­ obcowania i reakcję przeciw bezosobow ym m echanizm om reg u lacji życia społecznego. Idzie za ty m dążenie do p rzy w rócen ia poczucia p rz y n a le ­ żności, p a rty c y p ac ji i p a rtn e rstw a . Siedzenie k o nfliktów pow stających na tle realizacji tych dążeń w ym aga zastosow ania odm iennego sposobu analizy.

11 Już T ocq u eville na początku X I X w ., m ów iąc o ten d en cja ch e g a lita ry sty czn y ch w sp o łeczeń stw ie k on cen tru jącym się n a d zia ła ln o ści gospodarczej, d ostrzegł za­ rodki p rzeciw staw n ego trendu: w y ła n ia n ie się n ow ej w a r stw y elita rn ej zarządza­ jącej procesam i produkcji. Por. A. de T o c q u e v i l l e . O d e m o k r a c j i w A m e r y c e . W arszaw a 1976 s. 362 nn.

32 B o t t o m o r e , jw . s. 174.

33 B. L u c k ma n n . The S m a l i L if e - W o r l d s of M o d e r n Man. W: P h e n o m e n o ­ lo g y and Socio logy. Ed. T. L uckm ann. H erm on d sw orth 1978 s. 278 n.

W N IO SK I

D ah ren d o rf obrazując w spółczesne społeczeństw o in d u strialn e podej­ m u je próbę łączenia m arksow skiej tra d y c ji analizy socjologicznej w te r ­ m inach k o n flik tó w społecznych z w eberow skim m odelem analizy sto­ sunków w ładzy w h ierarch iczn y m ap aracie b iu ro k raty czn y m . A utor sta ra się w ykazać, że p ostęp u jący podział p racy oraz w zrost zorganizo­ w ania życia gospodarczego i społecznego przenosi akcen t z ostrej form y konfliktów , rodzących się n a podłożu ekonom icznym do sfe ry sprzecz­ ności w sferze stosunków w ładzy. W dziedzinie stosunków społecznych przejaw ia się to tw orzen iem się g ru p in teresu , pozostających w w ielo­ stro n n e j opozycji, k tó ry c h członkow ie w y k azują słabsze poczucie p rzy ­ należności p rzy w zm ożonej k o n k u ren c ji w zajem nej. D ah ren d o rf mówi, że k o n flik ty in d u stria ln e nie są jed y n y m i w społeczeństw ach rozw inię­ ty ch , jed n a k skłon ny je s t p rzy zn ać im p ry m a t w k ształtow an iu stru k ­ tu ry społecznej.

W zakresie m eto d y an alizy D ah ren d o rf przeciw staw ia się funkcjo- nalizm ow i w ykazując, że k o n flik t je s t ta k sam o nieodłączną cechą grup społecznych, ja k i ich n o rm a ty w n e zintegrow anie. Nie w ychodzi jednakże poza jego szersze ra m y su g eru jąc, że w sk u tk ach k o n flik ty doprow a­ d zają do lepszego dostosow ania się w zajem nego in sty tu c ji i stw arzają szersze m ożliw ości realizacji d ążeń jednostkow ych. A u to r podziela sto­ sow aną przez fu n k cjo n alistó w pozyty w istyczn ą m etodę konstruow ania pojęć. P o sług ując się k a te g o ria m i a b stra k c y jn y c h interesów , zrodzonych z ról społecznych od ry w a on analizę od rzeczyw istych doświadczeń i p ra k ty c z n y c h sposobów zachow ania się ludzi znajd u jący ch się w obli­ czu k o n k retn y c h sy tu a c ji życiow ych. W ikła się jednocześnie w niedające się rozw iązać, na g ru ncie p rz y ję ty c h założeń, an ty n o m ie zaw arte w po­ jęciu roli społecznej. P om ija ty m sam y m zasadniczy fakt, że zjaw iska społeczne k o n s ty tu u ją się w sferze znaczeń, a języ k opisu nie stanow i w zględem niej zjaw isko autonom iczne, lecz jej część składową. O brana przez D ah ren d o rfa m etoda nie pozw ala w y jaśn ić zm ian w treści k on ­ flik tó w społecznych, przez co pozbaw ia nas m ożności śledzenia m echa­ nizm ów zm iany s tr u k tu ry społecznej.

D A H R E N D O R F ’S T H E O R Y O F C O N F L IC T IN T H E IN D U S T R IA L S O C IE T Y

S u m m a r y

T h e a rtic le sets o u t to p r e s e n t D a h r e n d o r f ’s th e o r y of c o n flic t a n d sh o w som e d iffic u ltie s in in te r p r e tin g it as r e g a r d s b o th c o n te n t a n d m e th o d . In p r e s e n tin g th e c h a ra c te ris tic fe a u r e s of in d u s tr ia l so cieties D a h r e n d o r f d e m o n s tr a te s th e ina ■ d e q u a c y of fu n c tio n a l th e o rie s , w h ic h do n o t ta k e s u f fic ie n t a c c o u n t of th e ro le of c o n flicts t h a t a r e so co m m o n in th o s e so cieties. A n a n a ly s is of th e c o n flic ts re q u ire s m o d ific a tio n of th e m o d el t h a t lo c a te s th e m in th e s p h e r e of p ro p e r ty . A cco rd in g to D a h re n d o rf, p r o p e r ty is a s p e c ia l c a se of p o w e r r e la tio n s , w h ic h a re th e u ltim a te c o n flic t a re a . T h e o rg a n iz a tio n of life in in d u s tr i a l so c ie tie s is b a se d on sp ecialized ro les b e in g p la y e d in h ie r a r c h ic a l p o w e r s tr u c tu r e s . T h a ro les a r e th e b asis on w h ic h m u tu a lly o p p o sin g in te r e s t g ro u p s a r e fo rm e d . T h e g ro u p s, h o w e v e r, d iffe r fro m c la sse s a s d e fin e d b y p r o p e r ty c r ite r ia , sin ce p o w e r r e la tio n s fend to b eco m e a u to n o m o u s. F u r th e r m o r e , th e c o n flic t b eco m e s in s titu tio n a liz e d as re g a rd s b o th its o u tw a rd fo rm s a n d th e m e th o d s of re s o lv in g it.

M eth o d o lo g ically , th is m o d el of c o n flic t p ro v e s to b e too g e n e r a l fo r th e p r o ­ p e rtie s of c o n flic t to be d if f e r e n tia te d o r fo r its d y n a m ic s to b e a n a ly z e d . In p a r tic u la r , th e p o s tu la te d c a te g o ry of c o v e rt in te r e s ts t h a t a ris e fr o m th e o b je c tiv e s itu a tio n of a n in d iv id u a l p la y in g a sp e c ific ro le in a g iv e n so cial s t r u c tu r e s e p a ra te s sociological a n a ly s is fro m th e e v e ry d a y e x p e rie n c e of in d iv id u a ls , w h o a r e th e g e n u in e a n im a to r s of co n flict. A s r e g a r d s th e m e th o d of a n a ly s is , D a h r e n ­ d o rf does n o t go b e y o n d th e b ro a d f r a m e w o r k of a fu n c tio n a lis tic a n d p o s itiv is tic m odel of science. H e u n d e re s tim a te s th e f a c t t h a t so cial s t r u c tu r e is c o n s titu te d in th e s p h e re of m e a n in g s, on th e b a s is of so c ia lly fo rm e d r u le s o f la n g u a g e use.