• Nie Znaleziono Wyników

Widok Funkcjonowanie świadomości moralnej w aspekcie rozwojowym (przegląd literatury)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Widok Funkcjonowanie świadomości moralnej w aspekcie rozwojowym (przegląd literatury)"

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

ROCZNIKI NAUK SPOŁECZNYCH Tom XIII, zeszyt 2 - 1985

D O R O T A K O R N A S -B IE L A

FUNKCJONOWANIE ŚWIADOMOŚCI MORALNEJ

W ASPEKCIE ROZWOJOWYM

(PRZEGLĄD LITERATURY) R o z w ó j ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j u j m o w a n y j e s t w p s y c h o l o g i i j a k o p r o c e s w z g l ę d n i e u p o r z ą d k o w a n y c h i p r o g r e s y w n y c h z m i a n , d o p r o w a d z a j ą ­ c y c h p r z y z a i s t n i e n i u o d p o w i e d n i c h w a r u n k ó w r o z w o j o w o - w y c h o w a w c z y c h do d o j r z a ł o ś c i w jej z a k r e s i e . P r z e g l ą d k i e r u n k ó w b a d a ń p o d e j m o w a n y c h w r a m a c h p s y c h o l o g i i m o r a l n o ś c i p o z w a l a n a d o s t r z e ż e n i e f a k t u , że s e k w e n c y j n o ś ć r o z w o j u m o r a l n e g o j e s t j e d n ą z j e g o i s t o t n y c h c e c h ^ . D o t y c z y to r ó w n i e ż ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j , do k t ó r e j s t a r a n o s i ę d o t r z e ć p o p r z e z b a d a n i a p o g l ą d ó w , o c e n m o r a l n y c h i s ą d ó w o r a z p o j ę ć p r z e z te 2 s ą d y w y r a ż a n y c h . B a d a n i a w t y m z a k r e s i e m o ż n a u j ą ć w 9 g r u p p r o b l e m o -3 4 w y c h , k t ó r e T. L i c k o n a za L. K o h l b e r g i e m u j ą ł w p o s t a c i d w u b i e g u n o ­ w y c h w y m i a r ó w , c h a r a k t e r y z u j ą c y c h r o z w ó j d a n e g o a s p e k t u ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j od h e t e r o n o m i i (H) d o a u t o n o m i i ( A ) : W y m i a r 1 H: p r z e k o n a n i e o i s t n i e n i u j e d n e g o s ł u s z n e g o p o g l ą d u w d z i e d z i n i e m o ­ r a l n e j . A: ś w i a d o m o ś ć i s t n i e n i a r ó ż n y c h p u n k t ó w w i d z e n i a na d a n ą k w e s t i ę m o r a I n ą . W y m i a r 2 H: r o z u m i e n i e r e g u ł y j a k o r z e c z y w i s t o ś c i n i e z m i e n n e j . A: t r a k t o w a n i e r e g u ł y w s p o s ó b b a r d z i e j e l a s t y c z n y . W y m i a r 3 H: p r z e k o n a n i e o i s t n i e n i u i m m a n e n t n e j s p r a w i e d l i w o ś c i , z a k ł a d a j ą c e n i e u n i k n i o n ą k a r ę za z ł y c z y n . A: p r z e ś w i a d c z e n i e o m a t e r i a l i s t y c z n y m c h a r a k t e r z e k a r y . W y m i a r 4 H: u w z g l ę d n i a n i e o b i e k t y w n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i w u s t a l a n i u w i n y . A: u w z g l ę d n i a n i e w o c e n i e c z y n u i n t e n c j i o s o b y d z i a ł a j ą c e j . W y m i a r 5 H: r o z u m i e n i e z ł a m o r a l n e g o j a k o p r z e k r o c z e n i a z a k a z u A: r o z u m i e n i e z ł a m o r a l n e g o j a k o z i n t e r i o r y z o w a n e j z a s a d y w s p ó ł ż y c i a

(2)

s p o ł e c z n e g o . W y m i a r 6 H: p r z e k o n a n i e o a r b i t r a l n o ś c i l u b e k s p i a c y j n y m c h a r a k t e r z e k a r y . A: p r z e k o n a n i e o r e s t y t u c y j n o śc i kary.- W y m i a r 7 H: a p r o b o w a n i e k a r w y m i e r z o n y c h p r z e z o s o b ę z n a c z ą c ą r ó w i e ś n i k o m d z i e c k a za i c h a g r e s j ę w o b e c n i e g o . A: a p r o b o w a n i e z a s a d y „ o k o z a o k o " p r z e z o s o b ę p o s z k o d o w a n a . W y m i a r 8 H: a k c e p t o w a n i e a r b i t r a l n o ś c i , n i e r ó w n e j d y s t r y b u c j i d ó b r lub n a g r ó d p r z e z o s o b ę z n a c z ą c ą . A: p r z e s t r z e g a n i e z a s a d y r ó w n e g o p o d z i a ł u d ó b r . W y m i a r 9 H: r o z u m i e n i e o b o w i ą z k u j a k o p o s ł u s z e ń s t w a w o b e c a u t o r y t e t u . A: r o z u m i e n i e o b o w i ą z k u j a k o w i e r n o ś c i z a s a d z i e r ó w n o ś c i lub z a s a ­ d z i e d z i a ł a n i a n a r z e c z d o b r a i n n y c h . S p r ó b u j m y o b e c n i e p r z e ś l e d z i ć p r o b l e m r o z w o j u ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j w ś w i e t l e d o s t ę p n y c h p r a c . W y m i a r 1 W y n i k i b a d a ń J. P i a g e t a i B. I n h e l d e r ^ d o t y c z ą c e a b s o l u t n e g o c h a r a k t e r u p e r s p e k t y w y m o r a l n e j d z i e c i m ł o d s z y c h z o s t a ł y c a ł k o w i c i e p o t w i e r d z o n e m . i n . p r z e z A. P i n a r d a i M. L a u r e d e a u ^ , k t ó r z y w y k a z a l i , że d z i e c k o w w i e k u 6 l a t j e s t p r z e k o n a n e , iż w s z y s c y l u d z i e o c e n i a j ą w t a k i s a m s p o s ó b d a n y c z y n . Z w c z e ś n i e j s z y c h b a d a ń n a d a b s o l u t y z m e m p e r s p e k t y w y m o r a l n e j m o ż n a o d n o t o w a ć p r a c e : E. L e r n e r a ^ , b a d a j ą c e g o p e r s p e k t y w ę m y ś l e n i a m o r a l n e g o d z i e c i w r ó ż n y m w i e k u , M. H. F e f f e r a g i V. G o u r e v i t c h a , t e s t u j ą c y c h u m i e j ę t n o ś ć u j ę c i a k o n t e k s t u m o r a l n e g o d a n e j s y t u a c j i z p u n k t u w i d z e n i a o s ó b p e ł n i ą c y c h w n i e j r ó ż n e r o l e , 9 o r a z K o h l b e r g a p r z e p r o w a d z a j ą c e g o b a d a n i a n a d s a m o k r y t y c y z m e m . S z c z e g ó l n ą u w a g ę t e m u w y m i a r o w i p o ś w i ę c i l i w s w y c h b a d a n i a c h c i p s y c h o l o g o w i e m o r a l n o ś c i , k t ó r z y z a j m o w a l i s i ę r o z w o j e m u m i e j ę t ­ n o ś c i u w z g l ę d n i a n i a s p o ł e c z n e j p e r s p e k t y w y w s ą d a c h i r o z u m o w a n i u d z i e c i , m . i n . R. S e l m a n i W. D a m o n p r z e d s t a w i l i o p i s o w o i s y m b o l i ­ c z n i e c z t e r y s t a d i a r o z w o j u w t y m z a k r e s i e , w s k a z u j ą c , iż są o n e p a r a - l e l n e d o r o z w o j u u d z i e c k a o b r a z u s a m e g o s i e b i e i i n n y c h l u d z i o r a z p o d e j m o w a n i a r ó ż n y c h r ó l s p o ł e c z n y c h : 0. S t a d i u m e g o c e n t r y z m u - c h o c i a ż d z i e c k o m o ż e o d r ó ż n i a ć p r o s t e e m o c j e u i n n y c h l u d z i , c z ę s t o d z i w i si ę , że p u n k t w i d z e n i a k o g o ś j e s t i n n y n i ż j e g o w ł a s n y . N i e j e s t w s t a n i e p r z y j ą ć , że i n n i m o g ą m i e ć

(3)

o d m i e n n e z d a n i e w d a n e j k w e s t i i s p o ł e c z n e j l u b m o r a l n e j . 1. S t a d i u m p o d m i o t o w e - d z i e c k o z a c z y n a r o z u m i e ć , że i n n i l u d z i e n i e m u s z a m y ś l e ć i o d c z u w a ć t a k s a m o j a k o n o , m a j a w ł a s n y p u n k t w i d z e n i a , g d y ż z n a j d u j ą s i ę w i n n e j s y t u a c j i , o d g r y w a j ą i n n e r o l e , m a j a i n n e i n f o r m a c j e . 2. S t a d i u m s a m o r e f l e k s j i - d z i e c k o j e s t z d o l n e d o k r y t y c z n e j r e f l e k s j i n a d w ł a s n y m i m y ś l a m i i d o z n a n i a m i . M o ż e a n t y c y p o w a ć w p ł y w s w o i c h p r z e k o n a ń i u c z u ć n a i n n y c h l u d z i , a t a k ż e w p ł y w c u d z y c h p r z e k o n a ń i u c z u ć n a s i e b i e . Z d a j e s o b i e s p r a w ę , że t a k j a k o n o u j m u ­ j e i n n y c h j a k o o d r ę b n e p r z e d m i o t y , t a k i i n n i w i d z a j e j a k o o d d z i e l n e i n d y w i d u u m . 3. S t a d i u m w z a j e m n o ś c i - d z i e c k o m o ż e o b j ą ć p u n k t w i d z e n i a k i l k u o s ó b . R o z u m i e , że w o s o b o w y c h i n t e r a k c j a c h k a ż d a z o s ó b r ó w n o ­ c z e ś n i e m o ż e p o s t a w i ć s i ę w m i e j s c u d r u g i e j i z k o r z y s t n e g o d l a n i e j p u n k t u w i d z e n i a r o z w a ż a ć d a n a k w e s t i ę m o r a l n a l u b p o d e j m o w a ć d e c y z j e m o r a I n a . A u t o r z y c i w s k a z a l i , że z d o l n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a p u n k t u w i d z e n i a i n n y c h o s ó b i u j m o w a n i a go j a k o r ó ż n e g o o d w ł a s n e g o , l e c z p o z o s t a j ą ­ c e g o z n i m w o k r e ś l o n y m z w i ą z k u m o ż e b y ć u w a ż a n a za r d z e ń s p o ł e c z n e j i n t e l i g e n c j i . P r o c e s u c z e n i a s i ę p e r s p e k t y w y s p o ł e c z n e j z n a j d u j e s i ę w c e n t r u m u w a g i b a d a c z y ' ' , g d y ż o d g r y w a w a ż n a r o l ę w r o z w o j u z d o l n o ­ ś c i s p o ł e c z n o - m o r a l n y c h ( m . i n . w r o z w o j u p o j ę ć m o r a l n y c h ) o r a z s t a n o ­ w i k o n i e c z n y w a r u n e k p o w s t a n i a a u t o n o m i c z n e j m o r a l n o ś c i . S t y m u l o w a n i e z d o l n o ś c i u j m o w a n i a a l t e r n a t y w n y c h r o z w i ą z a ń p r o b l e m ó w m o r a l n y c h w y k o r z y s t y w a n e j e s t r ó w n i e ż j a k o e l e m e n t p r o g r a -12 m u r e s o c j a l i z a c j i p r z e s t ę p c ó w . S. D u g u i d p r z e d s t a w i ł b a d a n i a 65 p r z e s t ę p c ó w p o l e g a j ą c e n a w d r o ż e n i u p r o g r a m u e d u k a c j i , m a j ą c e j na c e l u z m n i e j s z e n i e k r y m i n a l n y c h z a c h o w a ń . P r o g r a m t e n p o p r z e z m . i n . s z t u k ę , t w o r z e n i e s t r u k t u r d e m o k r a t y c z n y c h , d y s k u s j e m i a ł z w i ę k s z y ć ś w i a d o m o ś ć p o t e n c j a l n y c h p r o b l e m ó w , j a k i e p o w s t a j ą w r e l a c j a c h m i ę d z y ­ l u d z k i c h , r o z w i n ą ć u m i e j ę t n o ś ć w y s u w a n i a a l t e r n a t y w n y c h r o z w i ą z a ń , w e r b a l i z o w a n i a i c h z n a c z e n i a o r a z r o z w a ż e n i a k o n s e k w e n c j i d z i a ł a ń . T r z y l e t n i e b a d a n i a w y k a z a ł y e f e k t y w n o ś ć t e g o p r o g r a m u w z a p o b i e g a ­ n i u p r z e s t ę p c z o ś c i (14 r e c y d y w i s t ó w , w g r u p i e k o n t r o l n e j - 5 0 % ) . W y m i a r 2 J e ś l i c h o d z i o r o z u m i e n i e r e g u ł , za n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a -1 3 t y w n e m o ż n a u z n a ć b a d a n i a P i a g e t a , k t ó r e w y k a z a ł y , z e ś w i a d o m o ś ć p o c h o d z e n i a r e g u ł m o r a l n y c h i s p o s ó b i c h u z a s a d n i a n i a z m i e n i a s i ę z w i e k i e m . M ł o d s z e d z i e c i , z d a n i e m P i a g e t a , t r a k t u j ą n o r m y j a k o

(4)

ś w i ę t e i n i e n a r u s z a l n e , g d y ż z o s t a ł y u s t a l o n e p r z e z k o m p e t e n t n e a u t o r y t e t y , np, p r z e z B o g a , r o d z i c a . To m i s t y c z n e p o s z a n o w a n i e r e g u ł j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą m o r a l n o ś c i d z i e c k a w f a z i e e g o c e n t r y -1 4 c z n e j , h e t e r o n o m i c z n e j . U d z i e c i s t a r s z y c h p r z e ś w i a d c z e n i e o t e o - k r a c j i l u b g e r o n t o k r a c j i n o r m u l e g a o s ł a b i e n i u - d z i e c k o d o p u s z c z a m o ż l i w o ś ć z m i a n y r e g u ł p o d w a r u n k i e m , że b y ł y b y o n e p r z y j ę t e p r z e z w i ę k s z o ś ć c z ł o n k ó w s p o ł e c z n o ś c i , u z n a j e t e ż m o ż l i w o ś ć u s t a l a n i a p r z e z s a m e d z i e c i r e g u ł o b o w i ą z u j ą c y c h w g r u p i e i w c z a s i e z a b a w y ' . T e z a 0 p r z e j ś c i u o d a b s o l u t y s t y c z n e g o d o r e l a t y w i s t y c z n e g o t r a k t o w a n i a r e ­ g u ł m o r a l n y c h z o s t a ł a p o t w i e r d z o n a w w i e l u b a d a n i a c h , k t ó r e w y k a z a ł y j e d n a k o g r a n i c z e n i e t e g o z j a w i s k a w p ł y w a m i s p o ł e c z n o - k u l t u r o w y m i 1 r o d z a j e m norm'*'. P r a w i d ł o w o ś ć ta d o t y c z y s z c z e g ó ł o w y c h , tzw. k o n ­ w e n c j o n a l n y c h n o r m p o s t ę p o w a n i a , n i e u w z g l ę d n i a j ą c y c h m o ż l i w o ś c i k o n f l i k t u m i ę d z y w y t y c z n y m i r ó ż n y c h n o r m . W m i a r ę r o z w o j u d z i e c i n a ­ b y w a j ą u m i e j ę t n o ś c i r o z r ó ż n i a n i a n o r m k o n w e n c j o n a l n y c h i m o r a l n y c h o r a z o d m i e n n e j o c e n y p r z e k r o c z e ń t y c h n o r m , n p . w r e a k c j i n a p r z e k r o ­ c z e n i e n o r m y m o r a l n e j d z i e c i w w i e k u s z k o l n y m z w r a c a j ą b a r d z i e j u w a g ę n a k o n s e k w e n c j e w y n i k a j ą c e\z t e g o z a c h o w a n i a d l a i n n y c h o s ó b (np. z a d a ­ n i e k o m u ś f i z y c z n e g o l u b p s y c h i c z n e g o b ó l u , n i e s p r a w i e d l i w o ś ć ) , w p r z y p a d k u z a ś p r z e k r o c z e n i a n o r m k o n w e n c j o n a l n y c h k o n c e n t r u j ą się n a a s p e k c i e n a r u s z o n e g o p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o , n a n i e s p e ł n i e n i u n o r ­ m a t y w n y c h o c z e k i w a ń , k t ó r e o k r e ś l a d a n a r e g u ł a ', O g ó l n e n o r m y m o ­ r a l n e w r a z z n a r a s t a n i e m d o ś w i a d c z e n i a i w i e d z y ( d o d a t n i a k o r e l a c j a z w y k s z t a ł c e n i e m ) sitają s i ę c o r a z b a r d z i e j b e z w z g l ę d n i e a k c e p t o w a n e , 1 8 c o w y r a ż a s i ę w p r z y j m o w a n i u tz w . p o s t a w y z a s a d n i c z e j . B a d a n i a 19 , . . w n u r c i e p i a g e t o w s k i m k o n t y n u o w a ł R. E p s t e i n , k t ó r y s t w i e r d z i ł , ze t y l k o 2 5 % c z t e r o l a t k ó w d o p u s z c z a ł o z m i a n ę r e g u ł g r y , l e c z ż a d e n z n i c h n i e w i d z i a ł t a k i e j e w e n t u a l n o ś c i , g d y c h o d z i ł o o r e g u ł y s z k o l ­ n e i p r a w n e , p o d c z a s g d y w i ę k s z o ś ć s i e d m i o l a t k ó w u z n a w a ł a m o ż l i w o ś ć z m i a n y w s z y s t k i c h t r z e c h r o d z a j ó w r e g u ł . A u t o r t e n n a p o d s t a w i e s w o i c h b a d a ń o d k r y ł p i ę ć n a s t ę p u j ą c y c h e t a p ó w r o z w o j u p o j ę c i a r e g u ł y u d z i e c i w w i e k u 4 - 7 lat: 1. D z i e c k o i n t e r p r e t u j e „ z m i a n ę r e g u ł y " j a k o p e w i e n r o d z a j o d s t ę p s t w a o d u s t a l o n e j p r a k t y k i * 2. D z i e c k o p o t r a f i o d r ó ż n i a ć z m i a n ę r e g u ł y od jej ł a m a n i a , p r z y c z y m s t w i e r d z a , ż e l e p i e j j e s t z m i e n i ć r e g u ł ę , n i ż ja p o g w a ł c i ć . 3. D z i e c k o z a c z y n a u ś w i a d a m i a ć s o b i e , że m o ż e s a m o z m i e n i ć r e g u ł ę w g r z e , p o d o b n i e j a k n a u c z y c i e l w k l a s i e m o ż e z m i e n i ć j a k a ś z a s a d ę s z k o l n a

(5)

-4. D z i e c k o j e s t w s t a n i e o c e n i ć , k t ó r e z m i a n y r e g u ł s ą „ f a i r " , a k t ó r e s ą n i e d o p u s z c z a l n e , s z k o d l i w e l u b d y s k r y m i n u j ą c e . 5. D z i e c k o m a p e w n e w y o b r a ż e n i e o p o t r z e b i e u z y s k a n i a z g o d y w i ę k s z o ś c i c z ł o n k ó w g r u p y s p o ł e c z n e j j a k o w a r u n k u z m i a n y r e g u ł y g r y c z y p r a w a o r a z j e s t w s t a n i e u w z g l ę d n i a ć r a c j e n a u c z y c i e l a o d n o ś n i e d o n i e k t ó r y c h z a s a d w s p ó ł ż y c i a w k l a s i e . B a r d z o i s t o t n ą o b s e r w a c j ą b y ł o z w r ó c e n i e u w a g i p r z e z E p s t e i n a n a f a k t , c z y d z i e c k o o d r ó ż n i a w y r a ź n i e z m i a n ę z a s a d y o d jej ł a m a n i a . A u t o r t e n s t w i e r d z i ł , że d z i e c i , k t ó r e n i e o s i ą g n ę ł y d r u g i e g o e t a p u r o z w o j u w tej s k a l i , u t o ż s a m i a j ą w r ę c z ł a m a n i e r e g u ł y z n i s z c z e n i e m p r z e d m i o t ó w f i z y c z n y c h . W y m i a r 3 W i e l e p r a c b a d a w c z y c h p o ś w i ę c o n o r ó w n i e ż p r o b l e m o w i p o c z u c i a „ s p r a w i e d l i w o ś c i i m m a n e n t n e j ", k t ó r e w y n i k a z p r z e k o n a n i a o a u t o m a ­ t y z m i e w y m i e r z a n i a k a r i i c h b e z o s o b o w y m ź r ó d l e . W e d ł u g P i a g e t a m a ł e d z i e c k o , n i e o d r ó ż n i a j ą c p o g w a ł c e n i a r e g u ł s p o ł e c z n y c h od n a r u s z e n i a p r a w f i z y k a l n y c h , u j m u j e r z e c z y w i s t o ś ć j a k o s y n k r e t y c z n ą j e d n o ś ć . W i e r z y , że i s t n i e j e n a t u r a l n y , b e z p o ś r e d n i z w i ą z e k p r z y c z y n o w y m i ę d z y p o p e ł n i o n ą w i n ą a k a r ą , k t ó r ą w y m i e r z a d o r o s ł y , l u b z j a w i s k i e m f i z y c z ­ n y m s p e ł n i a j ą c y m f u n k c j ę s a n k c j i . I s t o t ę t e g o p o w i ą z a n i a d z i e c k o w i d z i w t y m , że n a t u r a j e s t w s p ó l n i c z k ą d o r o s ł e g o ; n i e j e s t o n a s y s t e m e m ś l e p y c h s i ł , a l e h a r m o n i j n ą c a ł o ś c i ą , k i e r o w a n ą p r a w a m i o c h a r a k t e r z e f i z y c z n y m i m o r a l n y m ( k t ó r y c h t w ó r c ą i r a c j ą i s t n i e n i a j e s t d o r o s ł y ) , p r z e n i k n i ę t ą w k a ż d y m s z c z e g ó l e c e l o w o ś c i ą a n t r o p o c z y n a w e t e g o -20 . . . c e n t r y c z n ą . J e ś l i w i ę c o p o w i e m y d z i e c k u h i s t o r i ę o c h ł o p c u , k t ó r y u k r a d ł p i e n i ą d z e i i d z i e z n i m i p o s t a r y m , d r e w n i a n y m m o ś c i e , to z g o d n i e ze s w o j ą s y n k r e t y c z n ą w i z j ą ś w i a t a p o w i e ono, ż e m o s t z a ł a m i e 21 . 2 2 s i ę p o d z ł o d z i e j e m . D z i e c i c z t e r o l e t n i e w b a d a n i a c h K o h l b e r g a w y k a z y w a ł y w i ę k s z ą n i ż s i e d m i o l a t k i t e n d e n c j e d o d e w a l u a c j i o s o b y , k t ó r ą s p o t k a ł o n i e s z c z ę ś c i e , n i e z a l e ż n i e o d k o n t e k s t u , w j a k i m s i ę t e n n i e s z c z ę ś l i w y p r z y p a d e k w y d a r z y ł . P o n i e w a ż w i a r a w i m m a n e n t n ą s p r a w i e d l i w o ś ć j e s t w ł a ś c i w o ś c i ą u m y s ł u d z i e c i ę c e g o , z w i ą z a n ą z m y ś l e ­ n i e m a r t y f i c j a l i s t y c z n y m i a n i m i s t y c z n y m , z a n i k a o n a w m i a r ę w z r o s t u p o z i o m u i n t e l i g e n c j i d z i e c k a o r a z j e g o d o ś w i a d c z e n i a m o r a l n e g o . K l a s y ­ c z n ą t e z ę P i a g e t a o i s t n i e n i u t e g o r o d z a j u p o c z u c i a s p r a w i e d l i w o ś c i w e w c z e s n y m o k r e s i e r o z w o j o w y m p o t w i e r d z i ł o w i e l u b a d a c z y , j a k I. H. C a r u s o ( 1 9 4 3 ) , W. D e n n i s ( 1 9 4 3 ) , C. L i u ( 1 9 5 0 ) , D. J. M a c R a e ( 1 9 5 4 ) , .23 G. J a h o d a ( 1 9 5 8 ) , P. H. N a j a r i a n - S w a j i a n ( 1 9 6 6 ) i i n n i , a t a k ż e G. R. M e d i n n u s ^ , R. C. J o h n s o n ^ o r a z B. P o r t e n s , R. C. J o h n s o n ^ .

(6)

N i e k t ó r z y b a d a c z e w s k a z y w a l i n a z w i ą z e k m y ś l e n i a k i e r u j ą c e g o s i ę z a s a d a „ i m m a n e n t n e j s p r a w i e d l i w o ś c i " z i n n y m i e l e m e n t a m i s f e r y 2 7 m o r a l n e j , n p . R. K a r n i o l w d w u k r o t n y c h b a d a n i a c h d z i e c i s z k o l n y c h o t r z y m a ł w y n i k i w s k a z u j ą c e n a u j e m n ą k o r e l a c j ą m i ą d z y w y j a ś n i e n i a m i o d w o ł u j ą c y m i s i ą d o z a s a d y „ i m m a n e n t n e j s p r a w i e d l i w o ś c i " a r e a k c j ą p o c z u c i a w i n y i p r z y z n a w a n i a s i ą d o n i e j p o p r z e k r o c z e n i u n o r m , d o d a t n i ą z a ś z p o w s t r z y m y w a n i e m s i i o d o s z u s t w a . S t w i e r d z o n o p r z y tym, że w i e k ż y c i a n i e j e s t j e d y n y m c z y n n i k i e m w p ł y w a j ą c y m n a p o j ę c i e 2 8 s p r a w i e d l i w o ś c i u j m o w a n e j j a k o r e g u l a t o r d z i a ł a n i a m o r a l n e g o 29 G. R. M e d m n u s w y k a z a ł , ze u j a w n i e n i e s i ą p o c z u c i a „ i m m a n e n t n e j s p r a w i e d l i w o ś c i " z a l e ż y n i e t y l k o o d w i e k u d z i e c k a , l e c z r ó w n i e ż od r o d z a j u s y t u a c j i ( c z y n n i k t r e ś c i s y t u a c j i ) . I n n i b a d a c z e w s k a z a l i t a k ż e n a i s t o t n ą z a l e ż n o ś ć t e g o p o c z u c i a o d c z y n n i k ó w k u l t u r o w y c h 30 (np. o d s y s t e m u w a r t o ś c i l u b s p o s o b u r o z u m o w a n i a ). R. J. H a v i -3 1 g h u r s t i B. L. N e u g a r t e n , b a d a j ą c m y ś l e n i e m o r a l n e w d z i e s i ę c i u r ó ż n y c h g r u p a c h I n d i a n a m e r y k a ń s k i c h , t y l k o w s z e ś c i u g r u p a c h s t w i e r ­ d z i l i z a l e ż n o ś ć p o c z u c i a „ s p r a w i e d l i w o ś c i i m m a n e n t n e j " o d w i e k u 32 d z i e c i i m ł o d z i e ż y w p r z e d z i a l e 1 2 - 1 8 la t . J. C u r d i n z w r a c a r ó w n i e ż u w a g ą n a z n a c z e n i e c z y n n i k a r e l i g i j n e g o w e w o l u c j i p o c z u c i a s p r a w i e ­ d l i w o ś c i . W w y c h o w a n i u r e l i g i j n y m a k c e n t u j e s i ą b o w i e m i d e ą k a r y za g r z e c h , k t ó r a m o ż e o d e g r a ć w o k r e s i e r o z w o j o w y m r o l ą c z y n n i k a „ r e g r e s j i " , o i l e n i e j e s t o n a o d p o w i e d n i o z i n t e r p r e t o w a n a . 3 3 B a d a n i a D. T h o r n t o n i R. L. R e i d u j a w n i ł y c i e k a w y f a k t , iz w i ę k s z o ś ć m ł o d y c h p r z e s t ę p c ó w n i e t y l k o n i e w i e r z y w „ i m m a n e n t n ą s p r a w i e d l i w o ś ć " , a l e j e s t r ó w n i e ż p r z e k o n a n a , że z d o ł a u n i k n ą ć k a r y za p r z e k r o c z e n i e n o r m , co p r z y p r y m i t y w n y m p o z i o m i e r o z u m o w a n i a m o r a l n e g o u ł a t w i a z a c h o w a n i e p r z e s t ę p c z e . P o d s u m o w u j ą c w y n i k i b a d a ń n a d w y m i a r e m 3, m o ż n a s t w i e r d z i ć , że p o c z u c i e „ i m m a n e n t n e j s p r a w i e d l i ­ w o ś c i " j e s t u n i w e r s a l n ą c e c h ą r o z w o j u m o r a l n e g o , l e c z r o z w ó j ten o d b y w a s i ą w k o n k r e t n y c h w a r u n k a c h s o c j o k u ł t u r o w y c h , k t ó r e k s z t a ł t u j ą „ n a t u r a l n o ś ć " l u b „ t y p o w o ś ć " d a n e g o p r o c e s u r o z w o j o w e g o . W y m i a r 4 N a j b a r d z i e j e m p i r y c z n i e u z a s a d n i o n y j e s t w y m i a r m t e n c j o n a l - n o ś c i c z y n ó w . P i a g e t z a k ł a d a ł , że d z i e c k o w o k r e s i e h e t e r o n o m i i n i e p o t r a f i o d r ó ż n i ć d z i e d z i n y s u b i e k t y w n e j o d r z e c z y w i s t o ś c i z e w n ę t r z n e j ś w i a t a f i z y c z n e g o . T a c e c h a m e n t a l n o ś c i d z i e c i ę c e j j e s t p r z y c z y n ą t e g o , że m a ł e d z i e c k o o c e n i a m o r a l n e k o n s e k w e n c j e d z i a ł a n i a b a r d z i e j w k a t e g o r i i ^ w i e l k o ś c i s t r a t y n i ż i n t e n c j i d z i a ł a j ą c e g o , b i e r z e p o d u w a g ę j e d y n i e z e w n ę t r z n y a s p e k t c z y n u , j e g o m a t e r i a l n e s k u t k i l u b

(7)

n i e p r a w d o p o d o b n o ś ć , np. „ t o j e s t b r z y d k i e k ł a m s t w o , d l a t e g o że n i e 34 m o ż n a w to u w i e r z y ć " . W m i a r ę s w e g o r o z w o j u d z i e c k o c o r a z c z ę ś c i e j o d r ó ż n i a w y k r o c z e n i e (np. k ł a m s t w o ) j a k o d z i a ł a n i e p s y c h i c z n e „ o d 35 d a n y c h z e w n ę t r z n y c h w y n i k ó w a k t u , j a k i m u t o w a r z y s z y ł " , s z k o d ę i n t e n c j o n a l n a o d a k c y d e n t a l n e j , s z k o d ę c a ł k o w i c i e n i e p r z e w i d y w a l n ą 3 6 od w y n i k ł e j np. z n i e d b a ł o ś c i . T r e n d y r o z w o j o w e w k i e r u n k u z w i ę k ­ s z a n i a s i ę u d z i a ł u c z y n n i k a i n t e n c j o n a l n e g o s t w i e r d z o n o n a p r ó b k a c h b a d a ń d z i e c i z w i e l u k r a j ó w , z u w z g l ę d n i e n i e m r ó ż n y c h k l a s s p o ł e c z ­ n y c h . T e p r a w i d ł o w o ś c i r o z w o j o w e p o t w i e r d z i ł y m . i n . b a d a n i a T. W. R u b c o w e j , k t ó r a w y k a z a ł a , że s ą d y m o r a l n e d z i e c i w w i e k u 7 - 1 1 l a t m a j ą j e s z c z e c h a r a k t e r s y t u a c y j n y , j e d n o s t r o n n y i k a t e g o r y c z n y . D o p i e r o g d y d z i e c k o o s i ą g n i e w i e k 1 2 - 1 4 l a t , z a c z y n a g ł ę b i e j r o z u ­ m i e ć n i e t y l k o te c e c h y , k t ó r e z n a j d u j ą w y r a z w c z y n a c h z e w n ę t r z n y c h , a l e i te, k t ó r e ś w i a d c z ę o w e w n ę t r z n e j a k t y w n o ś c i o s o b y , o m o t y w a c h 37 jej p o s t ę p o w a n i a . W i e k p r z e ł o m o w y w r o z w o j u m y ś l e n i a i n t e n c j o n a l n e g o 3 8 ( 1 1 - 1 2 l a t ) z o s t a ł r ó w n i e ż p o t w i e r d z o n y w b a d a n i a c h J. Z b o r o w s k i e g o D z i e c i w t y m w i e k u z d o b y w a j ą u m i e j ę t n o ś ć r o z u m i e n i a , d l a c z e g o za p o d o b n e w y s t ę p n e c z y n y k a r z e s i ę n i e j e d n a k o w o , o r a z u w z g l ę d n i a n i a „ o k o l i c z n o ś c i ł a g o d z ą c y c h " w m o r a l n y m w a r t o ś c i o w a n i u d z i a ł a ń . O d s t r o n y t r e ś c i o w e j w i e l e b a d a ń d o t y c z y ł o d w ó c h t y p ó w s y t u a c j i : o c e n y m o r a l n e j r ó ż n y c h p r z y p a d k ó w k ł a m s t w a o r a z o c e n y s z k o d y w y w o ł a ­ n e j p r z e z d z i a ł a n i e k i e r o w a n e r ó ż n ą i n t e n c j ą . R e z u l t a t y o w y c h b a d a ń w s k a z u j ą n a i s t n i e n i e p a r a l e l n e j z a l e ż n o ś c i : i n t e n c j o n a I n o ś ć ( u m i e j ę t n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a i n t e n c j i w o c e n i e m o r a l n e j c z y n u ) w z r a s t a w r a z z w i e k i e m , n a t o m i a s t w i e l k o ś ć s z k o d y o r a z w i e l k o ś ć k ł a m s t w a są c z y n n i k a m i o d g r y w a j ą c y m i c o r a z m n i e j s z ą r o l ę w k w a l i f i k a c j i m o r a l n e j 39 c z y n u . I n t e n c j o n a l n o s c w o c e n a c h m o r a l n y c h d z i e c i t e s t o w a l i r ó w n i e ż m . i n . : L. B o e h m ( 1 9 6 2 ) , R. L. K r e b s ( 1 9 6 5 ) , R. E. G r i n d e r ( 1 9 6 4 ) , M. L. N a s s ( 1 9 6 4 ) , P. H. W h i t e m a n , K. P. K o s i e r ( 1 9 6 4 ) , E. D w o r k i n 4 0 ( 1 9 6 6 ) , T. L i c k o n a ( 1 9 6 7 , 1 9 7 6 ) , P. C o v a n i i n . ( 1 9 6 9 ) , R. E. 41 42 4 3 44 A r m s b y , P. H e b b l e , M. K i n g , J. P. B u c h a n a n , S. E. T h o m p s o n , 45 46 B. G. R u l e , P. D u k e r , G. E. G r u e n , J. D o h e r t y , A. S. C o h e n , 47 48 J. S u l s , R. J. K a l l e , M. M. B r a n d t , G. M. S t r a t t n e r , B. P. A c k e r -49 5 0 51 m a n , T. R. S h u l t z , K. C l o g h e s y , W. S. M i l l a r 5 2 N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą w y n i k i u z y s k a n e p r z e z K r e b s a , k t ó r y w y o d r ę b n i ł t r z y n a s t ę p u j ą c e e t a p y r o z w o j u u m i e j ę t n o ś c i r o z p o z ­ n a n i a i n t e n c j i i p o c z u c i a s u b i e k t y w n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i za c z y n : 1. u m i e j ę t n o ś ć r o z p o z n a n i a r o l i i n t e n c j i w s y t u a c j i , g d y k o n s e ­ k w e n c j e c z y n ó w s ą r ó w n e ;

(8)

2. z d o l n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a r o l i r ó ż n y c h i n t e n c j i w p r z y p a d k u , g d y s t a n o w i ą o n e c z y n n i k d e c y d u j ą c y o o c e n i e k o n s e k w e n c j i c z y n ó w ; 3. z d o l n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a i n t e n c j i w p o z y t y w n e j k w a l i f i k a c j i m o r a l n e j c z y n u , k t ó r y s p o w o d o w a ł n e g a t y w n e k o n s e k w e n c j e . J e d n y m z k i e r u n k ó w b a d a ń n a d i n t e n c j o n a l n o ś c i ą j e s t p r ó b a s t o s o w a n i a e k s p e r y m e n t a l n e g o t r e n i n g u c e l e m r o z s t r z y g n i ę c i a p r o b l e m u ..53 p r z y ś p i e s z e n i a r o z w o j u m o r a l n e g o (np. w d y s k u s j i ). ' W y n i k i b a d a n w t y m w z g l ą d z i e n i e s ą j e d n a k j e d n o z n a c z n e . L i c k o n a , s t o s u j ą c c z t e r y r o d z a j e t r e n i n g u - a ) t r e n i n g w i z u a l n y , p o l e g a j ą c y n a o g l ą d a n i u p r z e d ­ s t a w i o n y c h n a r y s u n k a c h s y t u a c j i m o r a l n y c h , b) i n t e r a k c j ą r ó w i e ś n i k ó w , c) s y t u a c j ę k o n f l i k t u d o r o s ł y c h , d) t r e n i n g d y d a k t y c z n y , p o l e g a j ą c y n a w y j a ś n i a n i u z a s a d y o c e n y m o r a l n e j u w z g l ę d n i a j ą c e j i n t e n c j e - s t w i e r d z i ł w z r o s t u m i e j ę t n o ś c i f o r m u ł o w a n i a o c e n y m o r a l n e j p o d w p ł y ­ w e m w s z y s t k i c h r o d z a j ó w t r e n i n g u z w y j ą t k i e m t e g o , k t ó r y d o t y c z y ł k o n f l i k t u o s ó b d o r o s ł y c h , g d z i e d z i e c i po b a d a n i a c h w t e ś c i e k o n t r o l ­ n y m z a m i a s t p o d w y ż s z e n i a w y k a z a ł y w y r a ź n y s p a d e k s p r a w n o ś c i w o c e n a c h m o r a l n y c h . O b s e r w o w a n i e w i ę c p r z e z d z i e c k o k o n f l i k t u d o r o s ł y c h m o ż e s p o w o d o w a ć r e g r e s w j e g o r o z w o j u m o r a l n y m , g d y ż n i e j e s t o n o w s t a n i e , ze w z g l ę d u n a b r a k o d p o w i e d n i c h s t r u k t u r o p e r a c y j n y c h u m y s ł u , ś l e d z i ć p r z e b i e g u d y s k u r s u m o r a l n e g o . U c z s t n i c z e n i e d z i e c k a w k o n f l i k c i e m o r a l n y m d o r o s ł y c h m o ż e s p o w o d o w a ć „ z a ł a m a n i e s i ę " i s t n i e j ą c y c h w j e g o u m y ś l e s t r u k t u r m o r a l n y c h . P o t w i e r d z e n i e m t e g o r o d z a j u i n t e r p r e t a c j i 54 m o g ą b y ć m . i n . b a d a n i a F. S i m i o n , M. C. L e v o r a t o i G. di S t e f a n o , a p o ś r e d n i o M. R u f f y L . Z. B u c k , W. P. W a l s h , G. R o t h m a n ^ , k t ó r e w y k a z a ł y , ż e e f e k t m o d e l u d o r o s ł y c h z a l e ż y o d p o z i o m u o d w r a c a I n o ś c i o p e r a c j i u m y s ł o w y c h d z i e c k a . P r z e g l ą d b a d a ń d o k o n a n y p r z e z J. M. D a r l e y i M. P. Z a n n a ’' i l u s t r u j e f a k t , iż d z i e c i w m i a r ę r o z w o j u n a b y ­ w a j ą p r z e ś w i a d c z e n i a , że i s t n i e j ą w a r u n k i ł a g o d z ą c e o c e n ę m o r a l n ą z a ­ c h o w a ń s z k o d z ą c y c h d r u g i e j o s o b i e , t z n . że k r z y w d z e n i e i n n y c h m o ż e b y ć m o r a l n i e u s p r a w i e d l i w i o n e , j e ś l i s t a n o w i o d p o w i e d ź n a s p o w o d o w a n ą p r z e z k o g o ś f r u s t r a c j e l u b u j a w n i o n ą a g r e s j ę . P r z y z n a n i e s i ę p r z e z k o g o ś d o w i n y j e s t c z y n n i k i e m u s p o s a b i a j ą c y m d z i e c i do u w z g l ę d n i a n i a w o c e n i e m o r a l n e j c z y n u j e g o i n t e n c j i , n a t o m i a s t f a k t p r z e ż y w a n i a p r z e z tę o s o b ę w y r z u t ó w s u m i e n i a l u b w e w n ę t r z n e j w a l k i n i e a k t y w i z u j e m y ś l e n i a i n t e n c j o n a l n e g o d z i e c k a ( b a d a n i a d z i e c i w w i e k u 6 - 7 lat 58. p r z e p r o w a d z o n e p r z e z M. L e o n ). D z i e c i , f o r m u ł u j ą c s ą d y m o r a l n e , u w z g l ę d n i a j ą r ó w n i e ż p e r c e p ­ c j ę c h a r a k t e r u o c e n i a n e j p r z e z n i e o s o b y o ile m ł o d s z e d z i e c i b a

(9)

-ż u j ą w o c e n i e n a k o n s e k w e n c j a c h c z y n u , o t y l e d z i e c i w ś r e d n i m w i e k u s z k o l n y m u w z g l ę d n i a j ą t z w . p r z e s z ł a i n t e n c j ę ( j a k k t o ś p o s t ę p o w a ł p o ­ p r z e d n i o ) . P e r c e p c j a o s o b y d e c y d u j e o m a r a l n e j k w a l i f i k a c j i j e j p o s ­ t ę p o w a n i a . D o p i e r o s t a r s z e d z i e c i (ok. 10 r o k u ż y c i a ) w o c e n i e m o r a ł -. 59 nej c z y n u z w r a c a j ą w i ę k s z ą u w a g ę na j e g o a k t u a l n ą i n t e n c j ę L i c k o n a w y s u w a p o d a d r e s e m t e o r i i P i a g e t a d w i e n a s t ę p u j ą c e u w a g i k r y t y c z n e : n i e d o c e n i a n i e r o l i j ę z y k a w r e o r g a n i z a c j i s t r u k t u r p o z n a w c z y c h d z i e c k a o r a z p r z e c e n i a n i e z n a c z e n i a i n t e r a k c j i r ó w i e ś n i ­ k ó w w j e g o r o z w o j u m o r a l n y m . Z a s t r z e ż e n i e c o d o r o l i g r u p r ó w i e ś n i ­ c z y c h w r o z w o j u m o r a l n y m d z i e c k a p o d z i e l a j ą r ó w n i e ż J. S. C a r l s o n ^ , J. B. E d w a r d s ^ , M. S i e g a l ^ . I s t o t n y w p ł y w t r e n i n g u n a z m i a n ę o r i e n ­ t a c j i m o r a l n e j w o c e n a c h d z i e c i p o t w i e r d z i l i t a k ż e i n n i b a d a c z e : M. S c h l e i f e r i V. D o u g l a s ^ , L. C. J e n s e n , G. E. H a f e n ^ o r a z D. L. M c M a n i s . N i e k t ó r z y n a t o m i a s t p o d j ę l i p r o b l e m r o z w o j u i n t e n c j o n a l - n o ś c i w o c e n a c h m o r a l n y c h d z i e c i , s t o s u j ą c b a r d z i e j p r e c y z y j n ą n i ż w m e t o d z i e k l i n i c z n e j P i a g e t a k o n t r o l ę p o d s t a w o w y c h z m i e n n y c h e k s ­ p e r y m e n t a l n y c h ( w i e l k o ś ć s z k o d y , p o z i o m i n t e n c j o n a I n o ś c i ) o r a z d o ­ k ł a d n i e j s z y p o m i a r o c e n d z i e c i t e c h n i k a m i s k a l a r n y m i ^ . S t w i e r d z o n o , że z d o l n o ś c i u w z g l ę d n i a n i a i n t e n c j i w o c e n a c h m o r a l n y c h c z y n u są z a ­ l e ż n e od s p o s o b u z a p r e z e n t o w a n i a d z i e c i o m s y t u a c j i p o d l e g a j ą c y c h o c e n i e - u ż y c i e w i d e o t a ś m y w y z w a l a m y ś l e n i e k o n k r e t n e , z w i ą z a n e z p r z e d s t a w i o n ą s y t u a c j ą i u ł a t w i a o d c z y t a n i e i n t e n c j i , n p . n a p o d ­ s t a w i e m i m i k i o s ó b . H i p o t e t y c z n e s y t u a c j e m o r a l n e p r z e d s t a w i o n e d z i e ­ c k u w e r b a l n i e a k t y w i z u j ą j e g o t e o r e t y c z n e m y ś l e n i e m o r a l n e . E g o c e n ­ t r y z m t e g o m y ś l e n i a u t r u d n i a d z i e c k u u c h w y c e n i e i n t e n c j i c z y n u d r u -. . . 67 g i e j o s o b y S p o ś r ó d w i e l u b a d a ń w a r t o o d n o t o w a ć te, k t ó r e w y k r y ł y p o z y t y w ­ n y z w i ą z e k p o m i ę d z y p o z i o m e m r o z w o j u i n t e n c j o n a I n o ś c i a p o c z u c i e m 68 h u m o r u d z i e c k a , o r a z p r a c e a u t o r ó w p o d e j m u j ą c y c h p r o b l e m z w i ą z k u m i ę d z y i n t e n c j o n a l n o ś c i ą d z i a ł a ń , o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą za n i e i z a k r e ­ s e m k o n s e k w e n c j i a o c e n ą m o r a l n ą d o k o n y w a n ą p r z e z d z i e c i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m i s z k o l n y m o r a z r o d z a j e m f o r m u ł o w a n y c h p r z e z n i e p r z e ­ p r o s z e ń ^ . I n n i a u t o r z y z a j m o w a l i s i ę k o n s e k w e n c j a m i m o d e l o w a n i a , w s k a z u j ą c m . i n . , że w i ę k s z y w p ł y w n a w z r o s t i n t e n c j o n a l n o ś c i w o c e ­ n a c h d z i e c k a m a m o d e l d o r o s ł e g o n i ż r ó w i e ś n i k a ^ , o r a z t z w . e f e k t e m p r o w o k a c j i w d o k o n y w a n e j p r z e z d z i e c i o c e n i e w a r t o ś c i m o r a l n e j c z y n u . B a d a c z e t e s t u j ą c y t e n e f e k t s t w i e r d z a j ą , ż e d z i e c i s t o s u n k o w o ł a g o d ­ n i e o c e n i a j ą z a c h o w a n i e m o r a l n i e z ł e , j e ż e l i z o s t a ł o o n o „ s p r o w o k o -72 . . . . , . . w a n e " . Ł a g o d n i e j o c e n i a j ą n i e u m y ś l n e z n i s z c z e n i e c z e g o ś p r z e z

(10)

s w o i c h r ó w i e ś n i k ó w n i ż p r z e z d z i e c i w i n n y m w i e k u o r a z u m y ś l n e z n i s z ­ c z e n i e d o k o n a n e p r z e z m a ł e d z i e c i ( z a p e w n e j e s t to w p ł y w c z ę s t e j ich o b r o n y p r z e z d o r o s ł y c h ) . W y n i k i te w s k a z u j ę n a to, że w a ż n y m d e t e r m i ­ n a n t e m w s ą d a c h m o r a l n y c h d z i e c i j e s t n i e t y l k o i n t e n c j a , a l e i w i e k 73 . . o s o b y o c e n i a n e j . I n n y m c z y n n i k i e m , k t ó r y m o d y f i k u j e m y ś l e n i e i n ­ t e n c j o n a l n e w b a d a n i a c h e k s p e r y m e n t a l n y c h , j e s t k o l e j n o ś ć p o d a w a n i a i n f o r m a c j i (o i n t e n c j a c h i k o n s e k w e n c j a c h z a c h o w a n i a b o h a t e r ó w h i s t o ­ r y j e k ) , k t ó r e z a l e ż n i e o d w i e k u d z i e c k a są j a k o ś c i o w o r ó ż n i e i n t e g r o - 74 w a n e R ó ż n i c e z a o b s e r w o w a n e w w y n i k a c h b a d a ń i n t e n c j o n a l n e g o a s p e k t u o c e n m o r a l n y c h d z i e c i t ł u m a c z y s i ę m . i n . r ó ż n y m i r o d z a j a m i i n t e n c j i z a s t o s o w a n y m i p r z e z b a d a c z y (np. c a ł k o w i c i e n i e p r z e w i d y w a l n y i n i e ­ z a m i e r z o n y w y p a d e k , a w y n i k ł y z b r a k u u w a g i c z y z p r z e k r o c z e n i a z a k a z u ) o r a z o d m i e n n y m r o z u m i e n i e m o d p o w i e d z i a l n o ś c i m o r a l n e j , k t ó r a j e s t tu j e d n o c z e ś n i e p o d e j m o w a n a , a k t ó r e j p o z n a w c z o - w e r b a l n e u j ę c i e p r z e z d z i e c i p o d l e g a r ó w n i e ż s p e c y f i c z n e j d y n a m i c e r o z w o j u ' " ’.

W y m i a r

5

. J e ś l i c h o d z i o p r z e k r a c z a n i e z a k a z ó w d o r o s ł y c h o r a z p o g w a ł c e ­ n i e z a s a d y w s p ó ł d z i a ł a n i a , m o ż n a m . i n . w y m i e n i ć b a d a n i a M. H a r r o - w e r a ^ o r a z G. R. M e d i n n u s a ' w s k a z u j ę c e , że w r a z z w i e k i e m d z i e c i w o c e n i e m o r a l n e j k ł a m s t w a i o s z u s t w a c o r a z m n i e j k o n c e n t r u j ę s i ę n a z a k a z a c h i k a r a c h , a b a r d z i e j n a z a u f a n i u i p r z e s t r z e g a n i u z a s a d w s p ó ł ż y c i a ( z a s a d y „ f a i r " ) . M a ł e d z i e c k o u t o ż s a m i a z ł o m o r a l n e z p r z e ­ k r o c z e n i e m z a k a z u , a w a r t o ś ć m o r a l n ą c z y n u z w i e l k o ś c i ą k a r y , n a j ­ c z ę ś c i e j r o z u m i a n e j j a k o k a r a f i z y c z n a . D l a n i e c o s t a r s z y c h d z i e c i z m i e n i a s i ę c h a r a k t e r k a r y - k a r ą i n a g r o d ą j e s t a p r o b a t a l u b d e z ­ a p r o b a t a d o r o s ł y c h , a z w ł a s z c z a g r u p y r ó w i e ś n i c z e j . D o p i e r o w o k r e s i e d o r a s t a n i a (ok. 12 r o k u ż y c i a ) n a s k u t e k w z r o s t u i n t e l i g e n c j i t e o r e ­ t y c z n e j i w s p ó ł d z i a ł a n i a z i n n y m i l u d ź m i n a s t ę p u j e i n t e r i o r y z a c j a n o r m , a ź r ó d ł e m u z a s a d n i e ń o b o w i ą z k u p r z e s t r z e g a n i a n a k a z ó w m o r a l n y c h s t a j e s i ę w z a j e m n y s z a c u n e k i w e w n ę t r z n e p r z e k o n a n i e o w a r t o ś c i m o r a l n e j 78 n o r m 7 9 T. A. F u l d a i R. K. J a n t z n a p o d s t a w i e s w o i c h b a d a n s t w i e r ­ d z i l i , że c z y n n i k i e m s t y m u l u j ą c y m „ p r z e j ś c i e " d z i e c k a z m o r a l n o ś c i p - r z y m u s u d o m o r a l n o ś c i w s p ó ł p r a c y j e s t u m o ż l i w i e n i e m u o s o b i s t e g o d o ś w i a d c z e n i a s y t u a c j i k o n f l i k t ó w m o r a l n y c h . Z n a c z e n i e k o n f l i k t ó w m o ­ r a l n y c h d l a r o z w o j u ś w i a d o m o ś c i w t y m z a k r e s i e p o d k r e ś l a l i r ó w n i e ż 80 81 82 E, T u r i e l , L. G u n s b e r g , L. J. W a l k e r . W r a z z w i e k i e m d z i e c i c o r a z l e p i e j r o z u m i e j ą m o ż l i w o ś c i w s p ó ł p r a c y i w a r u n k i o k r e ś l a j ą c e

(11)

8 3 w ł a ś c i w ą k o o p e r a c j ę w s t o s u n k a c h m i ę d z y l u d z k i c h W y m i a r 6 , W a ż n y m p r z e o b r a ż e n i e m s f e r y m o r a l n e j j e s t z m i a n a p o g l ą d u n a n a t u r ę k a r y . U k s z t a ł t o w a n a p r z e z p r z y m u s d o r o s ł y c h h e t e r o n o m i c z n a m o r a l n o ś ć c z y s t e g o o b o w i ą z k u r o d z i p r z e k o n a n i e o s ł u s z n o ś c i s a n k c j i e k s p i a c y j n y c h . M a j ą o n e f c h a r a k t e r a r b i t r a l n y - n i e i s t n i e j e ż a d e n z w i ą z e k m i ę d z y t r e ś c i ą a i s t o t ą k a r a n e g o c z y n u . C h o d z i t y l k o o z a c h o ­ w a n i e p r o p o r c j i m i ę d z y w a g ą p r z e w i n i e n i a a w y m i e r z a n y m c i e r p i e n i e m ( k a r y s ą b a r d z o s u r o w e , a b y d a ć o d c z u ć c i ę ż a r w y k r o c z e n i a ) . W r a z z z a n i k a n i e m j e d n o s t r o n n e g o s z a c u n k u t r a c i w a r t o ś ć i d e a e k s p i a c j i , a s a n k c j e s ą c o r a z c z ę ś c i e j r e g u l o w a n e p r z e z p r a w o o d w z a j e m n i e n i a . S a n k c j e p r z e z o d w z a j e m n i e n i e m u s z ą b y ć m o t y w o w a n e , a w i ę c i s t n i e j e z w i ą z e k m i ę d z y p r z e w i n i e n i e m a r o d z a j e m k a r y . P i a g e t n a p o d s t a w i e b a d a ń ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j d z i e c i w y k r y ł n a s t ę p u j ą c e r o d z a j e s a n k c j i p r z e z o d w z a j e m n i e n i e : 1 . w y k l u c z e n i e z g r u p y s p o ł e c z n e j ; 2 . p o n o s z e ­ n i e m a t e r i a l n e j k o n s e k w e n c j i c z y n u , k t ó r a j e s t j e d n o c z e ś n i e k o n s e ­ k w e n c j ą s p o ł e c z n ą ; 3. p o z b a w i e n i e w i n n e g o r z e c z y , k t ó r ą p o s ł u ż y ł s i ę , d o k o n u j ą c c z y n u z ł e g o m o r a l n i e ; 4. p o w t ó r z e n i e w o b e c s p r a w c y z ł e g o c z y n u d o k ł a d n i e t e g o s a m e g o , co o n z r o b i ł ; 5. z a p ł a t a l u b z a s t ą p i e ­ n i e s k r a d z i o n e g o l u b z n i s z c z o n e g o p r z e d m i o t u ; 6 . n a g a n a , a b y w i n n y 84 z r o z u m i a ł , że z e r w a ł w i ę ź s o l i d a r n o ś c i z g r u p ą . Z b a d a n p r z e p r o w a ­ d z o n y c h p r z e z w i e l u i n n y c h a u t o r ó w w y n i k a r ó w n i e ż , że w w i e k u o k o ł o 7 lat d z i e c i o d r z u c a j ą a r b i t r a l n o ś ć k a r y o r a z jej e k s p i a c y j n y c h a r a k ­ te r , a z w r a c a j ą c o r a z w i ę k s z ą u w a g ę n a j e j f u n k c j e r e s t y t u t y w n ą , z a -, . 85 k ł a d a j ą c ą w j a k i m ś s e n s i e r e l a c j ę w z a j e m n o ś c i W y m i a r 7. J e ś l i c h o d z i o z a s a d ę w z a j e m n o ś c i w w y m i e r z a n i u k a r y , i s t n i e j e p e w n a r o z b i e ż n o ś ć w w y n i k a c h b a d a ń p s y c h o l o g i c z n y c h , u w a r u n k o w a n a z a p e w n e r ó ż n i c a m i k u l t u r o w y m i w b a d a n y c h g r u p a c h d z i e c i . B a d a n i a 86 P i a g e t a d z i e c i s z w a j c a r s k i c h w y k a z a ł y , że m i ę d z y 6 a 12 r o k i e m ż y ­ c i a z a z n a c z a s i ę b a r d z o w y r a ź n y t r e n d r o z w o j o w y w p r e f e r e n c j a c h s p o ­ s o b u w y m i e r z a n i a k a r y r ó w i e ś n i k o m za i c h z a c h o w a n i e a g r e s y w n e . W r a z z w i e k i e m d z i e c i c o r a z r z a d z i e j i n f o r m u j ą n a u c z y c i e l a o z a i s t n i a ł e j s y t u a c j i , a k a r ę w o l ą w y m i e r z a ć s a m e ( z a s a d a w z a j e m n o ś c i ) . T e n d e n c j a 8 7 ta z o s t a ł a p o t w i e r d z o n a p r z e z K r e b s a n a p r ó b c e p o p u l a c j i d z i e c i 8 8 w w i e k u 4 - 6 l a t , n a t o m i a s t n i e p o t w i e r d z i ł a j e j D. D u r k i n , k t ó r a b a d a ł a d z i e c i a m e r y k a ń s k i e w w i e k u s z k o l n y m , W y m i a r 8 . R o z w ó j p o j ę c i a s p r a w i e d l i w o ś c i u w a ż a n y j e s t za w ę z ł o w y d l a

(12)

r o z w o j u m o r a l n e g o j e d n o s t k i , a p r z e z n i e k t ó r y c h b a d a c z y j e s t w r ę c z z n i m u t o ż s a m i a n y , t z n . k a ż d e s t a d i u m r o z w o j u p o j ę c i a s p r a w i e d l i ­ w o ś c i s t a n o w i e t a p u ś w i a d o m i e n i a s o b i e i w e r b a l i z a c j i s p e c y f i c z n y c h p r o b l e m ó w m o r a l n y c h , r o z u m o w a n i a m o r a l n e g o n a o k r e ś l o n y m p o z i o m i e i p o d e j m o w a n i a c o r a z b a r d z i e j d o j r z a ł y c h d e c y z j i m o r a l n y c h , co j e d n o ­ c z e ś n i e o d z w i e r c i e d l a p a r a l e l n e s t a d i u m r o z w o j u w z a k r e s i e n a b y w a n i a r ó l s p o ł e c z n y c h W p i a g e t o w s k i m n u r c i e b a d a ń n a d r o z w o j e m m o r a l n y m w i e l e m i e j s c a z a j m u j ę p r o b l e m y z w i ą z a n e z d y s t r y b u c j ę d ó b r l u b n a g r ó d , w c h o d z ą c e w z a k r e s p o j ę c i a s p r a w i e d l i w o ś c i d y s t r y b u t y w n e j . P r a c e b a d a w c z e i d ę m . i n . w k i e r u n k u p o s z u k i w a ń c z y n n i k ó w m a j ą c y c h w p ł y w n a r o z w ó j p o j ę -90 c i a s p r a w i e d l i w o ś c i d y s t r y b u t y w n e j , o p a r t e j n a r ó w n o ś c i i s p r a w i e ­ d l i w o ś c i r e t r y b u t y w n e j , u w z g l ę d n i a j ą c e j w w i ę k s z y m s t o p n i u i n t e n c j e , . 91 o r a z o s o b i s t e i ł a g o d z ą c e o k o l i c z n o ś c i c z y n u n i ż s a m ą m a t e r i ę c z y n u C z y n n i k a m i t y m i s ą m . i n . k o r e l a t y o s o b o w o ś c i o w e , n p . e k s t r a w e r s j a , - 92 . 9 3 m t r o w e r s j a . S. B a l e y i i n . n a p o d s t a w i e b a d a ń d z i e c i p r z e d s z k o l ­ n y c h z w r ó c i l i u w a g ę , że s p o s ó b d y s t r y b u c j i d ó b r i jej u z a s a d n i e n i e ( m o t y w a c j a ) m o g ę b y ć w s k a ź n i k a m i n i e t y l k o p o z i o m u m y ś l e n i a , a l e i c e c h c h a r a k t e r o l o g i c z n y c h . U k a z a n o t e ż r o l ę , j a k ą p e ł n i z a z n a j a m i a n i e d z i e c k a z m o r a l n y m i s t a n d a r d a m i o r a z i c h b i e g u n o w o o d r ę b n y m i e g z e m - p l i f i k a c j a m i (np. p r e z e n t a c j a b o h a t e r ó w o r a z o m ó w i e n i e z a c h o w a ń u c z ­ c i w e g o i n i e u c z c i w e g o , c h c i w e g o i s z c z o d r e g o ) w r o z b u d z e n i u e m p a t i i o r a z z m i a n i e ś w i a d o m o ś c i i z a c h o w a n i a m o r a l n e g o w d z i e d z i n i e d y s t r y - 94 b u c ji d o b r Z g o d n i e z k o n c e p c j ę p a r a l e l i z m u p o z n a w c z o m o r a l n e g o b a d a n o m . i n . z w i ą z e k m i ę d z y p o z i o m e m r o z w o j u p o j ę c i a s p r a w i e d l i w o ś c i a s p r a w n o ś c i ą o p e r a c j i l o g i c z n y c h w z a k r e s i e t r z e c h d z i e d z i n :: k1 a s y f i k o w a n i a , k o m p e n s 95 c j i i i m y ś 1 e n i a p e r s p e k t y w i c z n e g o . S t w i e r d z o n o r ó w n i e ż w y s t ę p o w a n i e i s t o t n e g o z w i ą z k u p o m i ę d z y o c e n a m i w s k a z u j ą c y m i n a w y s o k i p o z i o m r o z ­ w o j u p o j ę c i a s p r a w i e d l i w o ś c i d y s t r y b u t y w n e j a p o s t a w ą s z l a c h e t n o ś c i , h o j n o ś c i i s z c z o d r o ś c i 1* , B a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e z o s o b a m i o p ó ź n i o n y ­ m i u m y s ł o w o , k t ó r y c h ś r e d n i w i e k r o z w o j u f u n k c j i i n t e l e k t u a l n y c h w y ­ n o s i ł 6 l a t , a w i e k ż y c i a - 26 l a t , w y k a z a ł y , że p o z i o m d o k o n y w a n y c h p r z e z n i e o c e n m o r a l n y c h c h a r a k t e r y z u j e s i ę p o d o b n ą t e n d e n c j ą r o z w o ­ j o w ą j a k w p r z y p a d k u d z i e c i n o r m a l n y c h , k t ó r y c h ś r e d n i w i e k u m y s ł o w y 97 i w i e k ż y c i a w y n o s i ł 6 lat W y m i a r 9. W i e l u a u t o r ó w r o z w ó j d z i e c k a u j m u j e j a k o p r o c e s p r z e j ś c i a od e g o c e n t r y z m u d o s o c j a l i z a c j i , k t ó r a z w i ą z a n a j e s t z z a u f a n i e m a u t o r y ­

(13)

t e t o w i . S z a c u n e k d l a a u t o r y t e t u i p o s ł u s z e ń s t w o w o b e c n i e g o s ę u w a ­ ż a n e (na r ó w n i z k o l e ż e ń s t w e m ) z a n a j w a ż n i e j s z y s p o s ó b o r g a n i z o w a n i a p r z e z d z i e c k o j e g o i n t e r p e r s o n a l n y c h z w i ą z k ó w . W m i a r ę r o z w o j u z m i e ­ n i a s i ę u j ę c i e a u t o r y t e t u - d z i e c k o u ś w i a d a m i a s o b i e s w o j e w ł a s n e p r a w a , m o ż l i w o ś ć p r z e c i w s t a w i a n i a s i ę n i e w ł a ś c i w y m z a d a n i o m , z a u w a ż a 98 r ó ż n e o g r a n i c z e n i a , j a k i m p o d l e g a a u t o r y t e t . D a l s z y r o z w o j m o r a l n y p o l e g a n a o s i ą g n i ę c i u p r z e z d z i e c k o z d o l n o ś c i do e m p a t i i . M u s i o n o p r z e j ś ć w s w y m r o z w o j u od b e z w z g l ę d n e g o z a u f a n i a a u t o r y t e t o w i do s a ­ m o d z i e l n e g o r o z w a ż a n i a i n d y w i d u a l n y c h p o t r z e b d r u g i e j o s o b y i g r u p y , m u s i n a b y ć s p o ł e c z n a p e r s p e k t y w ę . W z a j e m n a z a l e ż n o ś ć m i ę d z y p o z i o m e m 99 r o z w o j u m o r a l n e g o a s t o s u n k i e m d o a u t o r y t e t u m . i n . E. C. D e v e r e u x B a d a n i a M. S i ę g a ł a i J. R a b l i n a ^ ^ u j a w n i ł y , iż d z i e c i w w i e k u 5 - 9 lat p o t r z e b u j ą a u t o r y t e t u m o r a l n e g o . N i e r o z u m i e j ą j e s z c z e r a c j o n a l ­ n o ś c i n a r z u c a n y c h i m z a s a d i r e g u ł m a j ą c y c h n a c e l u z a p o b i e g a n i e z ł e ­ m u z a c h o w a n i u . N i e z a l e ż n i e od w i e k u , p ł c i , k l a s y s p o ł e c z n e j , z k t ó r e j si ę w y w o d z ę , p r e f e r u j ę m a t k i „ i n t e r w e n c y j n e " , k t ó r e d o s t a r c z a j ę i m i n f o r m a c j i , c o w o l n o , a c z e g o n i e w o l n o r o b i ć . D z i e c k o w t y m w i e k u p o t r z e b u j e w y t y c z n y c h d o r o s ł e g o . Z d a j e s o b i e p r z y t y m s p r a w ę , ż e d a n e z a c h o w a n i e j e s t z ł e n i e z a l e ż n i e od t e g o , c z y m a t k a i n t e r w e n i u j e c z y n i e , d l a t e g o s u r o w i e j o c e n i a n i e w ł a ś c i w e p o s t ę p o w a n i e d z i e c k a , k t ó r e ­ go m a t k a j e s t l i b e r a l n a , d o b r o t l i w i e p o z w a l a j ę c a n a w s z y s t k o . T. A. W i l d e r ^ ^ s p r a w d z a ł s k u t e c z n o ś ć o p r a c o w a n e g o p r z e z s i e b i e p r o g r a m u ( d y s k u s j a , g r a n i e r ó l , o b n i ż a n i e n a p i ę c i a ) p o d n i e s i e n i a p o z i o m u m y ś l ę n i a m o r a l n e g o d z i e c i . O k a z a ł o si ę , ż e r ó ż n i c e w s p o s o b i e u j m o w a n i a o b o w i ę z k u m o r a l n e g o d o t y c z ę n i e t y l k o z m i e n n e j w i e k u , a l e i ś r o d o w i ­ sk a , np. m i e s z k a ń c y w s i c z ę ś c i e j n i ż m i e s z k a ń c y m i a s t w y k a z u j ę t e n d e n c j ę do u z a s a d n i a n i a s w y c h d e c y z j i m o r a l n y c h w i e r n o ś c i ę n o r m o m i p o d p o

.

102 r z ę d k o w a n i e m s i ę a u t o r y t e t o w i B a r d z o w a ż n y m p r z y c z y n k i e m w b a d a n i a c h n a d r o z u m i e n i e m o b o w i ą z -103 k u m o r a l n e g o sę i n t e r k u 1 t u r o w e b a d a n i a M. M a ą s u d a , k t ó r y w y k a z a ł , że c z ę s t o w i ę k s z y w p ł y w n a r o z w ó j m o r a l n y w t y m z a k r e s i e m a j ę w a r t o ś ­ ci k u l t u r o w e n i ż w i e k ż y c i a . A u t o r n a p o d s t a w i e s w o i c h b a d a ń s t w i e r ­ d z i ł , że m ł o d z i e ż i s l a m s k a j e d n e j z t r z e c h g r u p e t n i c z n y c h w N i g e r i i n a w e t w w i e k u 16 lat p r z e j a w i a m o r a l n o ś ć ś l e p e g o p o s ł u s z e ń s t w a w o b e c a u t o r y t e t u , t y p o w ę w e d ł u g P i a g e t a d l a m ł o d s z e g o w i e k u s z k o l n e g o . W y n i 104

. .

. .

ki b a d a ń i n t e r k u l t u r o w y c h n i e p o d w a z a j ę , a l e u z u p e ł n i a j ą t e o r i ę P i a g e t a , w s k a z u j ę c , ż e o p r ó c z w i e k u d z i e c k a i s t o p n i a j e g o r o z w o j u u m y s ł o w e g o z n a c z e n i e d l a r o z u m i e n i a o b o w i ę z k u m o r a l n e g o m a j ę k o n k r e t ­ ne w a r u n k i s o c j o k u ł t u r o w e , w j a k i c h o n o p r z e b y w a .

(14)

* P r z y j ę t y w a r t y k u l e s c h e m a t o p r a c o w a n i a l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u j e s t o c z y w i ś c i e a r b i t r a l n y i p o z w o l i ł n a u j ę c i e t y l k o p e w n y c h a s p e k ­ t ó w r o z w o j u ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j - n i e z a j m o w a n o s i ę n p , jej r o z w o ­ j e m w w i e k u d o r o s ł y m , c z y n n i k a m i s z c z e g ó l n i e w a ż n y m i w t y m z a k r e ­ s i e , j a k n p . p o c h o d z e n i e e t n i c z n e ' ^ c z y w p ł y w r o d z i c ó w 'Ł ^ . Ze w z g l ę ­ d u n a r o z l e g ł o ś ć t e m a t y c z n ą p o m i n i ę t o r ó w n i e ż o m ó w i e n i e p e d a g o g i c z ­ n y c h m e t o d s t y m u l u j ą c y c h r o z w ó j ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j , j a k n p . d y s k u ­ s j ę w g r u p a c h r ó w i e ś n i c z y c h ' " , d y s k u s j ę w r o d z i n i e ' " " , u d z i e l a n i e z w r o t n y c h i n f o r m a c j i c z y z a z n a j a m i a n i e d z i e c k a z w y ż s z y m o d t e g o , j a k i o n o r e p r e z e n t u j e , p o z i o m e m r o z u m o w a n i a m o r a l n e g o ' 1 *. N a l e ż y r ó w n i e ż z d a w a ć s o b i e s p r a w ę , ii p r z y j ę t y m o d e l r o z w o j u ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j j e s t z d e t e r m i n o w a n y k u l t u r o w o i s t a n o w i o d b i c i e e u r o - a m e r y k a ń s k i e g o s p o s o b u w i d z e n i a c z ł o w i e k a , w e d ł u g k t ó r e g o d o j ­ r z a ł a o s o b a - to w o l n e , r a c j o n a l n e i a u t o n o m i c z n e i n d y w i d u u m . W i n ­ n y c h k u l t u r a c h m o ż l i w e j e ą t o d m i e n n e r o z u m i e n i e m o r a l n e j d o j r z a ł o ś c i 1 1 2 i p r o c e s u r o z w o j u c z ł o w i e k a , n p . D. S. D i e n w s k a z u j e , n z p u n k t u w i d z e n i a k o n f u c j a ń s k i e g o c z ł o w i e k z w r o d z o n y m m o r a l n y m z m y s ł e m o r a z d ą ż e n i e m d o u t r z y m a n i a h a r m o n i i j e s t i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą u n i w e r s u m . S t ą d n p . d o j r z a ł e r o z w i ą z y w a n i e k o n f l i k t ó w p o l e g a n*ie n a i n d y w i d u a l ­ n y m , a l e n a k o l e k t y w n y m w y b o r z e i o d p o w i e d z i a l n o ś c i m o r a l n e j . S a m o r o z u m i e n i e k r y t e r i ó w r o z w o j u ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j j e s t w i ę c o k r e ś l a n e p r z y j ę t ą w d a n y m k r ę g u k u l t u r o w y m o g ó l n ą k o n c e p c j ą c z ł o w i e k a i j e g o r o z w o j u . R o z w ó j ś w i a d o m o ś c i r o z u m i e s i ę j a k o p r o c e s z ł o ż o n y , w i e l o w y m i a r o w y i d ł u g o t r w a ł y , z a l e ż n y m . i n . od s o c j o k u l t u -. . . 1 1 3 . r o w y c h c z y n n i k ó w ś r o d o w i s k a . J e s t o n r ó w n i e ż w r ó ż n y m s t o p n i u z i n t e g r o w a n y z p o z a p o z n a w c z y m i e l e m e n t a m i m o r a l n o ś c i j e d n o s t k i ' * o r a z w p r z ę g n i ę t y w c a ł o ś ć j e j r o z w o j u o s o b o w e g o . P R Z Y P I S Y ' D. K o r n a s - B i e 1 a. P s y c h o l o g i c z n e k o n c e p c j e r o z w o j u m o r a l n e g o . „ R o c z n i k i F i l o z o f i c z n e " 3 1 : 1 9 8 3 z. 4 2 T a i. Z b a d a ń n a d p o j ę c i a m i m o r a l n y m i w p s y c h o l o g i i p o l ­ skiej. „ S u m m a r i u m " 6 : 1 9 7 7 n r 26 s. 4 3 - 5 1 . 3 C r i t i c a l i u s s u e s in the s t u d y o f m o r a l d e v e l o p m e n t a n d b e h a ­ vior. W: M o r a l d e v e l o p m e n t a n d b e h a v i o u r theo ry . R e s e a r c h a n d s o c i a l i u s s u e s . E d . T. L i c k o n a . N e w Y o r k 1 9 7 6 s. 3 - 2 7 .

(15)

Ą

T he d e v e l o p m e n t o f c h i l d r e n ' s o r i e n t a t i o n s t o w a r d a m o r a l or der: I. S e q u e n c e in the d e v e l o p m e n t o f m o r a l t h o ug h t. W: C o n ­ c e p t s in p s y c h o l o g y . E d . P. M u s s e n . L e x i n g t o n 1 9 7 4 s. 1 9 6 - 2 1 4 .

T he c h i l d ’s c o n c e p t i o n o f space . L o n d o n 1 9 5 6 .

a T he d e v e l o p m e n t o f the s p a c e in the chil d. N e w Y o r k 1 9 7 0 . Z o b . L i c k o n a, jw. g T a m ż e . 9 T he d e v e l o p m e n t o f c h i l d r e n ' s o r i e n t a t i o n s t o w a r d a m o r a l or der: I. S e q u e n c e in the d e v e l o p m e n t o f m o r a l t h o u g h t . „ V i t a H u m a ­ n a " 6 : 1 9 6 3 s. 1 1 - 3 3 . : The n e c e s s i t y (but i n s u f f i c i e n c y ) o f s o c i a l p e r s p e c t i v e t a ­ k i n g f o r c o n c e p t i o n s o f j u s t i c e at t h r e e e a r l y leve ls . W: M o r a l d e v e l o p m e n t . C u r r e n t t h e o r y a n d r e s e a r c h . E d . D. J. D e P a l m a , J. M. F o l e y . H i l l s d a l e 1 9 7 5 s. 5 7 - 7 3 . 1 P o r . K. S k a r ż y ń s k a . P u n k t w i d z e n i a i n n y c h l u d z i i p r z y c z y n y ic h d z i a ł a ń w s p o s t r z e g a n i u d z i e c i . U j ę c i e r o z w o j o w e . „ P s y c h o l o g i a W y c h o w a w c z a " 3 6 : 1 9 7 9 n r 4 s. 4 5 8 - 4 6 9 .

1

2

R e h a b i l i t a t i o n t h r o u g h e d u c a t i o n . A C a n a d i a n m o d e l , „ J o u r ­ n a l of O f f e n d e r C o u n s e l i n g , S e r v i c e s a n d R e h a b i l i t a t i o n " 6 : 1 9 8 1 n r 1-2 s. 5 3 - 6 7 . 1 3

The m o r a l j u d g m e n t o f the chil d. L o n d o n 1 9 3 2 . T ł u m . p o l . : R o z w ó j o c e n m o r a l n y c h d z i e c k a . W a r s z a w a 1 9 6 7 . '^ T a m ż e s. 52. T a m ż e s. 56. K o r n a s - B i e l a . P o c h o d z e n i e i z m i e n n o ś ć n o r m m o r a l n y c h w ś w i a d o m o ś c i d z i e c i n i e w i d o m y c h i w i d z ą c y c h . „ R o c z n i k i F i l o z o f i ­ c z n e " 2 9 : 1 9 8 1 z. 4 s. 7 5 - 1 2 1 . 1 ' L. P. N u c c i, M. S. N u c c i. C h i l d r e n ' s r e s p o n s e s to m o r a l a n d s o c i a l c o n v e n t i o n t r a n s g r e s s i o n s in f r e e p l a y s e t t i n g s , „ C h i l d D e v e l o p m e n t " 5 3 : 1 9 8 2 n r 5 s. 1 3 3 7 - 1 3 4 2 . 1 8 A. P o d g ó r e c k i . J . K u r c z e w s k i , J. K w a ś ­ n i e w s k i , M. Ł o ś . P o g l ą d y s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o na m o r a l ­ n oś ć i p ra wo . W y b r a n e p r o b l e m y . W a r s z a w a 1 9 7 1 . 1 9 Th e d e v e l o p m e n t o f c h i l d r e n ’s c o n c e p t i o n s o f r u l e s in the y e a r s f o u r to e i g h t .U n p u b l . s e n i o r p a p e r . U n i v . of C h i c a g o 1 9 6 5 . 2 0 d - P i a g e t, jw. s. 2 3 6 .- 11 e. 21

T a m z e .

22

Th e d e v e l o p m e n t o f c h i l d r e n ' s o r i e n t a t i o n s t o w a r d a m o r a l o r d e r: I. S e q u e n c e in the d e v e l o p m e n t o f m o r a l th ou g h t . „ V i t a H u m a n a ”

Cytaty

Powiązane dokumenty

Objawami, które najczęściej się łączą, tworząc wymiar dezorganizacji, są: pozytywne pozytywne pozytywne pozytywne formalne zaburzenia pozytywne myślenia (natłok

1 displays the principle of a Compton camera, consisting of a scatterer and absorber component: in ‘ γ-tracking mode’ (left panel), the position dependent de- tection of the

W publikacji zaprezentowano działalność bibliotek promujących książkę dziecięcą. Autorka opowiada o ofercie kulturalnej, spotkaniach z książką i zajęciach tematycz- nych

W miarę postępującego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, społeczeństwa infor- macyjnego oraz pojawiania się nowych lub przeobrażenia się tradycyjnych platform

Każdy z przedstawionych w książce scenariuszy opisuje udane działania bibliotek w zakresie marketingu, budowania marki i promowania usług bibliotecznych, dostar- czając

W pracy znalazły się informacje o nowych tech- nologiach informacyjnych oraz zostały przestawione problemy usług bibliotecznych.. Tom zamyka dział traktujący o

wpływ organizacji przestrzeni biblioteki na zachowanie i samopo- czucie czytelników oraz przywołuje rozważania ekspertów na temat implementacji zmian w bibliotekach....

W trzech rozdziałach książki autor przedstawia rozważania na temat informacji ter- minologicznej, aspekty zarządzania tym rodzajem informacji oraz kreśli strukturę