DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rt.2017.64.4-3
KS. MARIUSZ SZRAM
RYGORYZM I LAKSYZM MORALNY
WE WCZESNOCHRZES´CIJAN
´ SKICH RUCHACH HERETYCKICH
NA PODSTAWIE DIVERSARUM HERESEON LIBER
FILASTRIUSZA Z BRESCII
RIGORISM AND MORAL LAXITY
IN EARLY CHRISTIAN HERETICAL MOVEMENTS.
BASED ON DIVERSARUM HERESEON LIBER OF PHILASTRIUS OF BRESCIA
A b s t r a c t. The objective of the article is to illustrate the two extremes represented by the broad assortment of movements: the ascetic rigorism and moral laxity. The primary source of text is the first Latin catalogue of heresies, written between 380 and 388 by the Bishop of Brescia, Philastrius. The source selection was dictated on twofold grounds. The treaty contains the most numerous descriptions of heretical groups, yet at the same time is the least known of its kind. The information enclosed in Philastrius’ work, summarized in a comparative man-ner with the descriptions found in other patristic catalogues of heresy – by Epiphanius, Theo-doret of Cyrus, John Damascene, Augustine and Isidore of Seville – lead to the following con-clusions: 1) for the most part heretical movements followed the ascetic radicalism, motivated most habitually by an exaggerated literal exegesis of the biblical texts (eg. Gnostics, Encratites, Discalced); 2) the few of the laxative-approach movements operated on moral promiscuity (eg. Simonians, Carpocratians, Symmachians), the extent of which is difficult to assess due to the raised issues with the objectivity of Philastrius' work – undermined by the use of invectives and the apologetic attitude of the author employed in order to defend the orthodox doctrine and morals; 3) paradoxically, there existed also groups that combined inconsistently pro-miscuity with the elements of asceticism (eg. Borborites, Adamites).
Key words: early Christian heresies; rigorism; moral laxity; Philastrius of Brescia.
Ks. prof. dr hab. MARIUSZSZRAM– patrolog i filolog klasyczny, profesor zwyczajny Ka-tedry Patrologii Greckiej i acin´skiej w Instytucie Historii Kos´cioa i Patrologii na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Ra-cawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: m.szram@wp.pl
W Kos´ciele epoki patrystycznej herezje rozumiano przede wszystkim jako odstepstwo od „reguy wiary” (regula fidei) w sprawach istotnych dla doktry-ny chrzes´cijan´skiej. W przekonaniu s´w. Augustyna, reprezentuj acego dojrzay etap rozwoju teologii ojców Kos´cioa, herezja to nowy pogl ad, zawieraj acy ze wyobrazenie o Bogu, zniewazaj acy wiare i rozbijaj acy jednos´c´ Kos´cioa1. W s asiedztwie bednych pogl adów doktrynalnych, a takze niezaleznie od nich rodziy sie postawy sprzeczne z moralnos´ci a chrzes´cijan´sk a, odbiegaj ace od codziennych praktyk zyciowych, charakterystycznych dla typowego wyznawcy Chrystusa. Patrystyczne katalogi herezji, zarówno greckie2, jak i acin´skie3, odnotowuj a wiele ruchów sprzecznych z przyjetymi w Kos´ciele normami mo-ralnymi i praktykami ascetycznymi. Tak jest równiez w przypadku napisanego miedzy rokiem 380 a 388 pierwszego acin´skiego katalogu herezji, którego autorem jest biskup Brescii Filastriusz4. Dzieo to – nota bene – stao sie wzorem dla nieco póz´niejszego katalogu herezji biskupa Hippony5.
1Por. A
UGUSTINUS, De fide et symbolo 10, 21; TENZ E, De haeresibus, Epilogus 3. Zob. J. De GUIBERT, La notion d'hérésie chez s. Augustin, „Bulletin de littérature ecclésiastique” 31(1920), s. 369-382; V. GROSSI, Eresia – Eretico, w: Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, t. I, red. A. Di Berardino, Genova: Casa Editrice Marietti – Casale Monferrato 1983, k. 1187-1191; A. Le BOULLUEC, La notion d'hérésie dans la littérature grecque (IIe et IIIe
siècles), t. I-II, Paris: Études Augustiniennes 1985, passim; M. STACHURA, Heretycy, schizma-tycy i manichejczycy wobec cesarstwa rzymskiego (lata 324-428, wschodnia czes´c´ Imperium), Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” 2000, s. 15-20; M. FIEDROWICZ, Teologia Ojców Kos´cioa. Podstawy wczesnochrzes´cijan´skiej refleksji nad wiar a, tum. W. Szy-mona, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellon´skiego 2009, s. 387-391; N. WIDOK, Orto-doksja, herezja, schizma – wyjas´nienie pojec´, w: OrtoOrto-doksja, herezja, schizma w Kos´ciele starozytnym, red. F. Dr aczkowski, J. Paucki, P. Szczur, M. Szram, M. Wysocki, M. Ziókow-ska, Lublin: Wydawnictwo Polihymnia 2012, s. 28-32.
2Por. E
PIPHANIUS, Panarion, ed. K. Holl, Griechischen Christlichen Schriftsteller [dalej skrót: GCS] 25, Leipzig: J.C. Hinrichs'sche Buchhandlung 1915; GCS 31, Leipzig 1922; GCS 37, Leipzig 1933; THEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, ed. J.-P. Migne, Patrologia Graeca [dalej skrót: PG] 83, Paris 1864, k. 335-556; IOANNESDAMASCENUS, Liber de haeresibus, ed. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, t. V, Berlin: De Gruyter 1980.
3Por. A
UGUSTINUS, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse, C. Beukers, Corpus Christiano-rum Series Latina [dalej skrót: CCL] 46, Turnhout: Brepols 1969, s. 266-345; ISIDORUS
HISPALENSIS, De haeresibus liber, ed. A.C. Vega, Patrologia Latina Supplementum 4, Paris: Garnier Frères 1970, k. 1815-1820.
4F
ILASTRIUSBRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, G. Banterle, Scripto-res circa Ambrosium 2, MilanoRoma: Biblioteca Ambrosiana – Città Nuova Editrice 1991. Zgodnie z tym wydaniem zachowuje pisownie terminu heresis zamiast haeresis.
5Por. G. B
ARDY, Le „De haeresibus” et ses sources, w: Miscellanea agostiniana: testi e studi, t. II, Roma: Tipografia poliglotta vaticana 1931, s. 397-416; G. BANTERLE,
Introduzio-Powstay kilka lat przed traktatem Filastriusza Panarion Epifaniusza z Sa-laminy6 jest uznawany za najbardziej obszerne i szczegóowe w epoce patry-stycznej omówienie 20 herezji przedchrzes´cijan´skich i 60 herezji wczesnochrze-s´cijan´skich7. Natomiast Diversarum hereseon liber biskupa Brescii zawiera o wiele bardziej lakoniczne przedstawienie duzo wiekszej ilos´ci ruchów hetero-doksyjnych: 28 w onie judaizmu i 128 we wczesnym chrzes´cijan´stwie. Nie jest to rezultat wiekszej wiedzy czy erudycji Filastriusza niz Epifaniusza, w co w atpi Augustyn, nie maj ac najlepszej opinii o wyksztaceniu biskupa Brescii8, ale raczej efekt szerokiego rozumienia pojecia herezji jako wszelkiego rodzaju bedu (error), oznaczaj acego odejs´cie od prawdy goszonej przez Boga od po-cz atku s´wiata, a takze niewas´ciwy sposób postepowania, rózny od przyjetego w Kos´ciele. Podczas gdy Augustyn zrobi w swoim katalogu wyraz´ne zastrze-zenie, iz nie kazdy b ad jest herezj a, mimo ze kazda herezja jest jakims´ be-dem9, Filastriusz nie sprecyzowa granic opisywanych bedów, podkres´li tylko ich rozmaitos´c´ i róznorodnos´c´, takze na paszczyz´nie moralno-ascetycznej10. Poniewaz biskup Brescii opisa wiele bednych postaw zyciowych, okres´lanych jako heretyckie, a takze dlatego, ze jego katalog herezji nie jest wystarczaj aco znany, nieprzetumaczony dot ad na jezyk polski (ws´ród jezyków nowozytnych jest jedynie przekad na jezyk woski), wybraem do analizy was´nie ten traktat. Opinie Filastriusza skonfrontuje z opisami zawartymi w innych wczesnochrze-s´cijan´skich katalogach herezji, uzupeniaj ac je zwaszcza o informacje o here-zjach niewspomnianych przez biskupa Brescii.
Chociaz Filastriusz ani inni autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji wprost o tym nie mówi a, istotnym kryterium uznania postaw
zycio-ne, w: FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, s. 11; J. MCCLURE, Handbooks against Heresy in the West, from the Late Fourth to the Late Sixth Centuries, „The Journal of Theological Studies. New Series” 30(1979), s. 186-197.
6Epifaniusz napisa swoje najsynniejsze dzieo najprawdopodobniej w latach 373-378. Por.
M. GILSKI, Epifaniusz z Salaminy i jego „Panarion”, w: EPIFANIUSZ ZSALAMINY, Panarion. He-rezje 1-33. Tekst grecki i polski, przekad i wstep M. Gilski, opracowanie i komentarz A. Baron, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II 2015, s. 13.
7Por. dyskusje na temat zakresu znaczeniowego terminu herezja w traktacie Epifaniusza:
E. MOUTSOULAS, Der Begriff „Häresie” bei Epiphanius von Salamis, „Studia Patristica” 7(1966), s. 362-371; F.M. YOUNG, Did Epiphanius know what he meant by Heresy?, „Studia Patristica” 17(1982), nr 1, s. 199-205.
8 Por. A
UGUSTINUS, Epistulae 222, 2; zob. G. BANTERLE, Introduzione, s. 10-12.
9 Por. A
UGUSTINUS, De haeresibus, Prologus 7.
10 Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, Praefatio 1: „De hereseon diversa pestilentia variisque erroribus qui ab origine mundi emerserint et sub Iudaeis deflu-xerint et ex quo venit dominus noster Iesus salvator in carne pullulaverint, dicere oportet”.
wych i modelu ascezy za ortodoksyjne by nie tyle ewangeliczny radykalizm, ile raczej wywodz aca sie z filozoficznej tradycji platon´sko-arystotelesowskiej zasada „umiarkowania” czy „zotego s´rodka” (mesotes). Polegaa ona na za-chowaniu umiaru i unikaniu skrajnos´ci, przejawiaj acych sie w przesadnej ascezie lub w laksyzmie, dla którego charakterystyczne byo d azenie do nad-miernych przyjemnos´ci11.
Celem badawczym artykuu jest zweryfikowanie, ku której postawie – rygorystycznej czy laksystycznej – skaniali sie czes´ciej w starozytnym Ko-s´ciele chrzes´cijanie klasyfikowani jako heretycy; jakie byy motywy takich postaw; czy próbowano aczyc´ skrajne zachowania w ramach jednego ruchu oraz czy Filastriusz wyróznia sie w jakis´ sposób w negatywnej ocenie wspomnianych zachowan´ na tle innych autorów katalogów herezji, podejrze-wanych niekiedy przez badaczy o apologetyczn a nadgorliwos´c´ i retoryczn a przesade w ocenie zachowan´ bednowierców.
1. RUCHY HERETYCKIE O RYGORYSTYCZNYM PODEJS´CIU
DO DOKTRYNY I MORALNOS´CI CHRZES´CIJAN´ SKIEJ
Dominuj acy w pierwszych wiekach chrzes´cijan´stwa typ poboznos´ci, sku-piaj acy sie na nas´ladowaniu cierpi acego Chrystusa, uwarunkowany w duzym stopniu sytuacj a historyczno-spoeczn a, w której istotn a role odgryway prze-s´ladowania wyznawców nowej religii, sprzyja nastawieniu rygorystycznemu w rozumieniu chrzes´cijan´skiej doktryny i moralnos´ci. Do takiej postawy skania takze rozwijaj acy sie od III w. ruch monastyczny, propaguj acy wy-szukane formy ascezy. Ówczesny klimat polityczno-kulturowy chyl acego sie stopniowo ku upadkowi Cesartwa Rzymskiego równiez zacheca do podejmo-wania róznego rodzaju form ucieczki od s´wiata (fuga mundi), niekiedy ociera-j acych sie o przesade, a nawet dziwactwo.
Ws´ród opisanych przez Filastriusza ruchów heretyckich nie brakuje tego typu postaw, bed acych przykadami zbyt daleko posunietego rygoryzmu.
11Por. M. S
ZRAM, Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kos´cioa IV wieku, Lublin: Wydawnictwo KUL 2014, s. 12-14, 205; D. ZAGÓRSKI, Recepcja Arystotelesowskiego ideau „mesotes” w doktrynie Klemensa Aleksandryjskiego. Problem definicji, „Roczniki Teologiczne” 51(2004), nr 4, s. 5-42; TENZ E, Jak posiadac´, by nie przekroczyc´ miary? Realizacja ideau „mesotes” w posugiwaniu sie dobrami materialnymi wedug Klemensa Aleksandryjskiego, w: Historia s´wiadectwem czasów, red. W. Bielak, S. Tylus, Lublin: Wydawnictwo KUL 2006, s. 599-612.
Mozna je podzielic´ na trzy grupy. Pierwsz a tworz a wszelkie ugrupowania powstae na podozu gnostyckim, acz ace pogarde dla s´wiata materialnego i si boskich, odpowiedzialnych za jego stworzenie, z lekcewazeniem ciaa w codziennej praktyce zyciowej. Poza najbardziej znanymi bazylidianami12, walentynianami13 i marcjonitami14 biskup Brescii wspomnia o dziaaj a-cych w Rzymie w blizej nieokres´lonym czasie patrycjanach. Potepiali oni ciao ludzkie jako stworzone przez szatana, co w konsekwencji prowadzio niektórych zwolenników tej herezji nawet do dobrowolnego wydania siebie samych na s´mierc´15.
Kontynuatorami wczesnego gnostycyzmu chrzes´cijan´skiego byli manichej-czycy, zaozeni przez pochodz acego z Persji Manesa. Filastriusz podkres´li zaleznos´c´ ich nauczania od pogl adów dwóch najwiekszych dziaaczy ruchu gnostyckiego II w.: Walentyna i Marcjona16. Biskup Brescii nie opisa zy-ciowych praktyk manichejczyków, wskaza jedynie na zasadniczy element bednej doktryny, wystepuj acy takze u wspomnianych wyzej patrycjan: prze-konanie, ze tylko dusza ludzka pochodzi od Boga, a ciao zostao utworzone przez diaba17. Wynikaj ace z tych przesanek doktrynalnych zachowania opi-sali natomiast inni autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji: Teodo-ret z Cyru na gruncie greckim i Augustyn na gruncie acin´skim18. Biskup Hippony, znaj acy manichejczyków z autopsji19, zwróci uwage, ze uwazali sie oni za czystych, sprzeciwiali sie zawieraniu mazen´stw i aktowi wspózy-cia cielesnego, nie jedli miesa i nie pili wina20.
Drug a grupe rygorystycznych ruchów heretyckich opisanych przez Fila-striusza tworz a ugrupowania powszechnie znane, acz ace skonnos´c´ do nad-miernej ascezy i przekonanie o szczególnym wybraniu przez Boga z bednym rozumieniem nauki o Kos´ciele i sakramencie chrztu. Byli to: nowacjanie, montanis´ci i donatys´ci. Wszystkie te ruchy o charakterze schizmatyckim
12Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 32.
13Por. tamze, 38. 14Por. tamze, 45. 15Por. tamze, 62. 16Por. tamze, 61. 17Por. tamze. 18Por. T
HEODORETUSCYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 26; AUGUSTINUS, De haeresibus, 46.
19Por. M. DOBKOWSKI, Augustyn i jego wiedza na temat manicheizmu, „Studia
Religiolo-gica” 46(2013), nr 1, s. 55-63.
20Por. A
aczyo przekonanie o przynaleznos´ci do wasnego Kos´cioa, obejmuj acego ludzi prawdziwie s´wietych.
Nowacjanie rozpoczeli swoj a dziaalnos´c´ w poowie III w. po przes´ladowa-niu chrzes´cijan, zorganizowanym przez cesarza Decjusza. Wpisuj a sie oni we wczesnochrzes´cijan´sk a dyskusje nad dopuszczalnos´ci a tzw. pokuty drugiej (paenitentia secunda) po chrzcie21. Rozgniewani, ze wielu wiernych upado (lapsi), a potem zostao przyjetych do wspólnoty Kos´cioa po odbyciu sto-sownej pokuty, oddzielili sie, gosz ac, ze po chrzcie nie ma juz miejsca na zadn a pokute. Opisuj ac ugrupowanie nowacjan, Filastriusz popeni b ad roz-powszechniony w historycznej literaturze pierwszych wieków chrzes´cijan´stwa. Mianowicie pomyli rzeczywistego zaozyciela tej schizmy, prezbitera rzym-skiego Nowacjana, z kontynuatorem jego pogl adów w Afryce Pónocnej – diakonem Nowatem22.
Dziaaj acy na przeomie II i III w. we Frygii montanis´ci (od imienia zao-zyciela Montana) pojawiaj a sie w katalogu Filastriusza pod nazw a „katafrygo-wie”, wskazuj ac a na miejsce ich dziaalnos´ci23. Biskup Brescii podkres´li silny nacisk, jaki kadli czonkowie tego ugrupowania na role proroków we wspólnocie. Zarówno Montana, jak i towarzysz ace mu kobiety – Pryscylle i Maksymille – uznawali za swoich proroków, za pos´rednictwem których penia Ducha S´wietego zostaa udzielona was´nie ich wspólnocie, a nie cae-mu Kos´cioowi24.
Rozpowszechnionych na przeomie IV i V w. w Afryce Pónocnej donaty-stów (od imienia zaozyciela Donata) Filastriusz nazywa takze parmenianami (od Parmeniana, jednego z kontynuatorów Donata) lub góralami
(monten-ses)25. Augustyn w dziele De haeresibus doprecyzowa, ze t a ostatni a nazw a okres´lano odam donatystów dziaaj acy w Rzymie, na którego czele sta bi-skup przysyany z Afryki26. Natomiast Izydor z Sewilii wyjas´nia – trudno orzec na ile w zgodzie z historyczn a prawd a – ze nazwa „górale” wynikaa
21 Por. klasyczne opracowanie dotycz ace pokuty drugiej: B. P
OSCHMANN, Paenitentia secunda. Die kirchliche Busse im ältesten Christentum bis Cyprian und Origenes, Bonn: Han-stein 1940; zob. W. ZAWADZKI, Bernhard Poschmann – warmin´ski badacz wczesnochrzes´ci-jan´skiej pokuty, Olsztyn: Wydawnictwo Wyzszego Seminarium Duchowne Metropolii War-min´skiej „Hosianum” 1998.
22Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 82.
23Por. tamze, 49. 24Por. tamze, 83. 25Por. tamze. 26Por. A
z faktu, iz czonkowie tego ruchu podczas przes´ladowan´ ukrywali sie w gó-rach, co stao sie okazj a do oddzielenia sie od wspólnoty Kos´cioa27. Gów-n a cech a donatystów, zgodnie z relacj a biskupa Brescii, byo udzielanie czo-nkom ruchu nowego chrztu, przewyzszaj acego ten udzielany w Kos´ciele kato-lickim28.
Aspiracje wszystkich trzech wspomnianych wyzej ugrupowan´ do bycia Kos´cioem s´wietych sugeruj a, ze ich czonkowie powinni kierowac´ sie w zy-ciu zasadami ascezy pojmowanej bardziej rygorystycznie niz w caym Ko-s´ciele, uznawanym za grzeszny. Prawdopodobnie tak byo, przynajmniej w sferze sownych deklaracji, ale autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji wyraz´nie o tym nie wspominali. Wrecz przeciwnie, Filastriusz pisa, ze Montanus, Maksymilla i Pryscylla „wiedli zycie prózne i bezowocne (vitae
tempus vanum et infructuosum)”29. W przypadku tego stwierdzenia mozna przypuszczac´, ze nie odpowiada ono w peni rzeczywistos´ci, a jest rodzajem narzedzia retorycznego, maj acego obrzydzic´ prawowiernym chrzes´cijanom dziaalnos´c´ montanistów. Równiez odnos´nie do opisanego przez biskupa Bres-cii rzekomego zwyczaju mieszania podczas Paschy krwi dziecka ze skadan a ofiar a30 mozna podejrzewac´ zastosowanie takiego s´rodka wypowiedzi. Po-dobne oskarzenia wobec montanistów wystepuj a wprawdzie takze w katalogu herezji Augustyna31, ale wzorowa sie on na traktacie Filastriusza.
W przypadku trzeciej grupy rygorystycznych ugrupowan´ heretyckich, opi-sanych przez Filastriusza, mamy do czynienia z typowymi ruchami uprawiaj a-cymi przesadn a asceze, wynikaj ac a z bednych przesanek, najczes´ciej opar-tych na niewas´ciwej, zbyt dosownej egzegezie niektórych tekstów biblijnych. W ruchach tych nie pojawiaj a sie charakterystyczne dla typowych herezji elementy bednej doktryny. Mozna odnies´c´ wrazenie, ze Filastriusz uczciwie zrelacjonowa duchowos´c´ i codzienne zycie czonków owych ugrupowan´, nie popadaj ac nadmiernie w inwektywe i nie oskarzaj ac o w atpliwe praktyki. Byc´ moze ruchy te nie stanowiy – jego zdaniem – tak wielkiego zagrozenia, jak wpomniani wyzej montanis´ci.
Wspóln a cech a wspomnianych ruchów byo przesadne odstepstwo od co-dziennych zwykych ludzkich zachowan´, uzasadniane pogard a dla tego, co materialne i zwi azane z widzialnym s´wiatem, w czym mozna dostrzec
wyraz´-27Por. I
SIDORUSHISPALENSIS, De haeresibus liber, 43;TENZ E, Ethymologiae, VIII, 5, 35.
28Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 49. 29Por. tamze.
30Por. tamze. 31Por. A
ne podoze gnostyckie. Ruchy te rózniy sie stopniem radykalizmu w podej-mowanej ascezie. Za najagodniejsze i stosunkowo nieszkodliwe dla otoczenia nalezy uznac´ ugrupowania: tzw. bezsandaowych, przekonanych, ze ludzie powinni chodzic´ bez obuwia, poniewaz Pan powiedzia do Mojzesza: „Zdejm swoje sanday, poniewaz ziemia, na której stoisz, jest ziemi a s´wiet a” (Wj 3, 5), a bogosawiony Izajasz wedrowa w ten sposób przez 3 lata (Iz 20, 3)32; czy tzw. passalorynchitów, czyli milcz acych, praktykuj acych nieustan-ne zachowywanie ciszy33. O wiele niebezpieczniejsze dla zycia zarówno we-wn atrzkos´cielnego, jak i ogólnospoecznego byy zapewne inne opisane przez Filastriusza ruchy, propaguj ace nadmiern a wstrzemiez´liwos´c´: aktywni w Pam-filii aerianie, zwani takze enkratytami34, oraz dziaaj acy w Galii, Hiszpanii i Akwitanii „poszcz acy”, okres´lani równiez mianem abstynentów35. Oba ugrupowania praktykoway nie tylko skrajne ubóstwo i posty, ale takze pote-piay mazen´stwo i nakaniay mazonków do rozejs´cia sie. Jeszcze wiekszy lek musieli budzic´ tzw. circuitores, czyli „wedruj acy dookoa”, obchodz acy ziemie pónocnej Afryki i zmuszaj acy spotkanych ludzi, aby ich zupili, a nawet zabili, poniewaz pragn a ponies´c´ meczen´stwo36.
Jan Damascen´ski, nawi azuj ac do Epifaniusza, wspomnia jeszcze o dwóch ugrupowaniach, których nie wymieni Filastriusz. Jedno z nich to sekta walez-jan, maj aca centrum swojej dziaalnos´ci w Bakacie, gównej wiosce w arab-skiej Filadelfii. Skupiaa ona eunuchów, którzy kastrowali zarówno swoich gos´ci, jak i przypadkowych przechodniów37. Druga grupa rygorystów wspomnianych przez Jana Damascen´skiego to dziaaj acy w Egipcie hierakici,
32Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 81.
33Por. tamze, 76; AUGUSTINUS, De haeresibus, 63.
34Por. FILASTRIUSBRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 72; AUGUSTINUS, De haeresi-bus, 53; ISIDORUS HISPALENSIS, De haeresibus liber, 20. Augustyn dodaje do ich postawy jeszcze elementy bednego nauczania wprowadzone przez zaozyciela sekty – Aeriusza. Przyj a on niektóre tezy doktryny arian´skiej, a z zalu, iz nie zosta wys´wiecony na biskupa, gosi, ze miedzy biskupem a prezbiterem nie ma zadnej róznicy. Por. AUGUSTINUS, De haeresibus, 53.
35Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 84. Teodoret z Cyru podobne
pogl ady przypisuje Tacjanowi Syryjczykowi, uwazaj ac go takze, podobnie jak jego zwolenni-ków, za akwarian, ofiaruj acych podczas Eucharystii wode zamiast wina. Por. THEODORETUS
CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 20.
36Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 85. Nazywano ich takze cir-cumcelliones – „domokr azcami”, „wedrowcami”. Zob. ISIDORUSHISPALENSIS, De haeresibus liber, 47. Augustyn dodaje, ze byli oni znienawidzeni przez wielu donatystów, którzy odcinali sie od wspólnoty z nimi. Por. AUGUSTINUS, De haeresibus, 69.
37Por. I
zakazuj acy mazen´stwa i przyjmuj acy do swojej wspólnoty tylko ascetów, dziewice i wdowy38.
Budzi zdziwienie nieobecnos´c´ w katalogu Filastriusza jednego z ugrupowan´ najbardziej rozpowszechnionych i obszernie opisywanych przez innych wczesno-chrzes´cijan´skich autorów katalogów herezji, mianowicie messalian, zwanych takze euchitami, czyli modl acymi sie39. U schyku epoki patrystycznej Jan Da-mascen´ski pos´wieci tej grupie kilka stron swojego katalogu40, podczas gdy opisy wszystkich innych herezji uj a w kilkuwierszowe hasa, co moze s´wiad-czyc´ o aktywnos´ci messalian jeszcze w okresie póz´nego antyku chrzes´cijan´skie-go. Tym bardziej niezrozumiay jest brak opisu tej herezji u Filastriusza. Messa-lianie aczyli elementy charakterystyczne dla dwóch wyszczególnionych powyzej wczesnochrzes´cijan´skich ruchów rygorystycznych, opisanych przez biskupa Brescii. Gosili bedn a nauke o sakramencie chrztu i tworzyli rodzaj wasnego Kos´cioa s´wietych, a równoczes´nie przypisywali przesadn a role modlitwie prak-tykowanej w ich wspólnocie. Zgodnie z przekazem Jana Damascen´skiego messa-lianie uwazali, ze kazdy czowiek powinien usun ac´ ze swojego wnetrza szatana i przyj ac´ Ducha S´wietego, co dokonuje sie na sposób dos´wiadczalny zmysami i tylko podczas indywidualnej modlitwy, a nie przez sakrament chrztu. Gardzili takze prac a fizyczn a i pomoc a ludziom potrzebuj acym. Stanowili wizytówke z´le pojetego ascetyzmu, opartego na wasnym wysiku, z pominieciem aski Bozej i sakramentów Kos´cioa41.
Przedstawione powyzej ugrupowania o rygorystycznym podejs´ciu do asce-zy, acz ace niekiedy tak a postawe z doktrynalnymi elementami bednej sakra-mentologii lub eklezjologii, zajmuj a wiele miejsca w katalogu herezji Filas-triusza, podobnie jak w innych dzieach wczesnochrzes´cijan´skich tego rodza-ju. Znacznie mniej mówi sie w nich o postawie przeciwnej.
2. RUCHY HERETYCKIE O LAKSYSTYCZNYM PODEJS´CIU
DO DOKTRYNY I MORALNOS´CI CHRZES´CIJAN´ SKIEJ
Laksyzm, czyli szerokie interpretowanie zasad moralnych, maj ace na celu d azenie do osi agniecia przyjemnos´ci cielesnej, byo kojarzone we wczesnym
38Por. tamze, 67. 39Por. A
UGUSTINUS, De haeresibus, 57.
40Por. I
OANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
chrzes´cijan´stwie z postaw a grzeszn a, was´ciw a raczej zwolennikom z´le rozu-mianego epikureizmu niz chrzes´cijanom kieruj acym sie wskazaniami ewange-lii. Niemniej jednak pojawiay sie i takie zachowania, oceniane przez Filas-triusza jako inspirowane na paszczyz´nie teologicznej przez szatana, bed acego ojcem wszelkiego faszu, a na paszczyz´nie ideowo-kulturowej – przez idee wywodz ace sie z antycznej filozofii, gównie ze wspomnianego hedonizmu epikurejskiego lub z pogl adów pitgorejskich.
Rzeczywisty obraz wspomnianych ugrupowan´ jest trudny do odtworzenia, poniewaz autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji stosowali w ich opisie obficie inwektywe, a takze formuowali wiele oskarzen´ maj acych je zdyskredytowac´. Gdy wystepuj a tylko ogólne sformuowania typu: „obrzydli-wos´c´”, „niegodzi„obrzydli-wos´c´”, „wystepek”, trudno wywnioskowac´, na czym konkret-nie te wykroczenia miayby polegac´. Gdy natomiast pojawiaj a sie szczegóo-we opisy owych zachowan´, nalezy spojrzec´ na nie krytycznie, czy s a prawdo-podobne i nieprzesadzone, a takze czy autorzy s a zgodni w swoich przeka-zach czy tez s a to opinie odosobnione.
Nieliczne ruchy o rozwi azym charakterze – jes´li mozna wierzyc´ opisom przekazanym przez Filastriusza – w przeciwien´stwie do ugrupowan´ o nasta-wieniu rygorystycznym nie wystepoway w postaci czystego laksyzmu prak-tycznego, nie odwouj acego sie do bednych teorii doktrynalnych, ale byy zwi azane z bednym podejs´ciem do waznych kwestii dogmatycznych. Do grup o takiej specyfice Filastriusz zaliczy ruchy wywodz ace sie od Szymona Maga, uchodz acego we wczesnym chrzes´cijan´stwie za „ojca zaozyciela” gnostyków42. Paradoks polega na tym, ze gnostycy z reguy gardzili materi a i ciaem, stanowili wiec idealny materia na rygorystycznych ascetów. Obok takiego naturalnego dla nich nastawienia zdarzay sie jednak postawy prze-ciwne, których motywy mogy byc´ dwojakie. Po pierwsze, skoro ludzie zali-czaj acy sie do najdoskonalszej grupy pneumatyków, uwazali, ze z natury bed a zbawieni, asceza tracia w ich przekonaniu sens. Po drugie, jezeli Bóg Stare-go Testamentu, odpowiedzialny za stworzenie materialneStare-go s´wiata, by zy i niesprawiedliwy, nie nalezao przestrzegac´ praw przez niego ustanowionych. Szymon Mag dopuszcza sie – jak pisze Filastriusz – róznych niegodzi-wos´ci z towarzysz ac a mu nierz adnic a z Tyru – Helen a43. Zapewne by prze-konany, ze nie musi stosowac´ zadnych ograniczen´ moralnych, poniewaz
uwa-42Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 29.
43Por. tamze. Augustyn jest s´wiadkiem dziwnego synkretyzmu religinego Szymona Maga.
Mia on sie uwazac´ zarówno za Chrystusa, jak i za Jowisza (Zeusa), a w Helenie widziec´ Minerwe (Atene). Zob. AUGUSTINUS, De haeresibus, 1.
za sie za wcielenie Bozej mocy (dynamis), a Helene – za uosobienie Boskiej m adros´ci (Sophia). Teodoret z Cyru dodawa, ze szymonianie sprawowali jakies´ magiczne misteria i pili napoje miosne44. Brak szczegóów w opisach zwyczajów czonków tej sekty nie pozwala dokadnie ocenic´ zasiegu zarzuca-nych im niegodziwos´ci ani sprawdzic´, czy zarzuty te byy wiarygodne.
Innym ugrupowaniem o podobnym charakterze, wspominanym nie tylko przez Filastriusza, byli karpokratianie, nazywani przez biskupa Brescii takze florianami. aczyli oni b ad dogmatyczny z praktycznym. Kwestionowali s ad ostateczny i zmartwychwstanie, twierdz ac – zgodnie z przekazem Filastriusza – ze wszelkie zmartwychwstanie polega na rodzeniu synów z nieprawego wspózycia. Charakterystyka tego ruchu, jak a zamies´ci w swoim traktacie biskup Brescii, aczy powazne oskarzenia moralne z retoryk a inwektywy: „w ich kos´ciele, po zachodzie, po zgaszeniu s´wiec nie wahano sie wspózyc´ z kobietami w przekonaniu, ze wypenia sie przepis Prawa: «Ródz´cie sie i rozmnazajcie» (Rdz 1, 28). D azyli do posuszen´stwa bardziej wobec judaiz-mu i nieprawych obyczajów pogan´skich niz wobec chrzes´cijan´skiej prawdy. Prowadzili raczej zycie nierozumnego byda, które równiez Pismo porównao do zycia zwierz at (2 Pt 2, 12; Hbr 10)”45. Teodoret z Cyru doda jeszcze filozoficzn a argumentacje tych zachowan´, siegaj ac a pitagoreizmu, nie mniej dziwn a i niewiarygodn a, niz powyzszy opis Filastriusza. Otóz Teodoret prze-kaza, ze karpokratianie wierzyli w przechodzenie dusz do kolejnych cia, ale nie w celu odbycia kary i doznania oczyszczenia, jak wierzyli pitagorejczycy, lecz w celu dopuszczenia sie wszelkich mozliwych form rozwi azos´ci. Trudno uwierzyc´ w tak absurdalne i niezgodne z duchem chrzes´cijan´stwa postawy. Sam Teodoret doda jednak szczegóowy komentarz, pozwalaj acy ocenic´, czy chodzi tylko o zos´liw a inwektywe czy tez o przekaz historycznych faktów. Otóz w celu uwiarygodnienia swojego opisu karpokratian, który – jak sam zaznaczy – moze budzic´ podejrzenie, ze zosta zmys´lony, powoa sie na wypowiedz´ Ireneusza z I ksiegi Adversus haereses, w której biskup Lyonu stwierdzi, ze wprawdzie trudno mu uwierzyc´ w tak bezbozne, potworne i zakazane czyny, ale to sami karpokratianie pisali o tym w swoich pismach, powouj ac sie na sekretne nauki Jezusa przekazane zaufanym uczniom46.
44Por. THEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 1. 45Por. F
ILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 57, tum. wasne.
46 Por. T
HEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 5; IRENAEUS, Adversus haereses, I, 25, 3-4.
Filastriusz wspomnia o jeszcze jednej tylko herezji zwi azanej z rozwi a-zym postepowaniem, mianowicie o symmachianach47. Opis ugrupowania jest bardzo zdawkowy. Skutkiem nieuznawania przez nich s adu ostatecznego miao byc´ oddawanie sie róznym przyjemnos´ciom s´wiatowym i poz adliwo-s´ciom cielesnym. Pewne zdziwienie budzi niekonsekwencja, poniewaz patry-cjanie, których kontynuatorami mieli byc´ symmachianie, zgodnie z przekazem Filastriusza mieli zupenie inne podejs´cie: zwalczali ciao48. Na wiecej tego typu nielogicznych zachowan´, które rzeczywis´cie mogy miec´ miejsce, zwróce uwage dalej.
W katalogu herezji Teodoreta z Cyru pojawiaj a sie dwa inne ugrupowania propaguj ace rozwi azos´c´ seksualn a, o których Filastriusz nie wspomnia. Opis obyczajów tych grup wydaje sie wiarygodny, poniewaz jest dos´c´ szczegóowy, a ponadto zosta poparty autorytetem Klemensa Aleksandryjskiego, który rów-niez o nich napisa. Pierwsz a z nich tworzyli zwolennicy niejakiego Prodikosa, kontynuatora pogl adów karpokratian. Uwazali oni, ze kobiety stanowi a wspóln a wasnos´c´ i podczas posików przy zgaszonym s´wietle odbywali stosunki seksual-ne, traktuj ac tego rodzaju rozwi azos´c´ jako przezycie mistyczne49.
Drugie ugrupowanie o podobnym charakterze tworzyli antytakci, uwazaj acy Dekalog za prawa nadane nie przez dobrego Boga, ale przez jeden z pocho-dz acych od Niego bytów, który przeciwstawi sie swojemu Ojcu. Konsekwen-cj a tych pogl adów byo przekonanie o koniecznos´ci postepowania niezgodnie z prawem Bozym, wyrazonym w przykazaniach, np. zamiast „Nie cudzoóz” – „Cudzoóz”. St ad nazwa herezji – antytakci, od greckiego czasownika
anti-tatto – „kade naprzeciw”50. Podobn a charakterystyke otrzymali w katalogu Jana Damascen´skiego etykoproskopci (po grecku „walcz acy z moralnos´ci a”), oczerniaj acy nauki godne pochway, a nas´laduj acy postawy godne nagany i uznaj acy je za pozyteczne. Trudno powiedziec´, czy chodzio o te sam a he-rezje opisan a pod dwiema róznymi nazwami; jest jednak faktem, ze autorzy pisz acy o antytaktach nie wspominali o etykoproskoptach, i odwrotnie51.
Laksystyczne pogl ady moralne przypisywano w starozytnym Kos´ciele takze ugrupowaniu nikolaitów, wywodz acych sie rzekomo od jednego z pierwszych
47Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 63. 48Por. tamze, 62.
49 Por. T
HEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 6; CLEMENS
ALEXANDRINUS, Stromata, III, 30, 1.
50 Por. T
HEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, 16; CLEMENS
ALEXANDRINUS, Stromata, III, 34, 3.
51Por. I
siedmiu diakonów – Mikoaja, aktywnych szczególnie na terenie Efezu, Per-gamonu i Tiatyry. Wprawdzie Filastriusz nie wspomina o takich zachowa-niach nikolaitów, ale pisa o nich u schyku epoki patrystycznej Izydor z Se-willi. Zgodnie z jego przekazem, którego prawdziwos´c´ trudno zweryfikowac´, sam Mikoaj mia wzniose intencje, poniewaz z powodu d azenia do doskona-os´ci opus´ci zone, ale jego póz´niejsi zwolennicy uznali tak a postawe za prze-sanke do rozluz´nienia obyczajów i praktykowali nierz ad, zamieniaj ac sie wzajemnie zonami52.
3. RUCHY HERETYCKIE ACZ ACE RYGORYZM Z LAKSYZMEM
Diversarum hereseon liber Filastriusza zawiera s´wiadectwa o istnieniu
w starozytnym Kos´ciele równiez ruchów heretyckich, które byy niekonsek-wentne w swoich pogl adach i zachowaniach, a przynajmniej jawi a sie jako takie w s´wietle opisów biskupa Brescii. Pierwsza sprzecznos´c´ wystepuje w opisie manichejczyków. Wedug Filastriusza, z jednej strony uwazali oni, ze ciao jest ze, poniewaz zostao utworzone przez diaba, w zwi azku z czym nalezy je zwalczac´, z drugiej jednak strony oddawali czes´c´ demonom53. Sprzecznos´c´ ta moze byc´ jednak pozorna. Termin demon (greckie daimonion, acin´skie daemo) u starozytnych Greków54, ale takze u niektórych autorów chrzes´cijan´skich55, móg oznaczac´ zarówno duchy ze, jak i dobre, a nie tyl-ko szatana i inne upade anioy.
Kolejna herezja paradoksalnie acz aca laksyzm z rygoryzmem to borboria-nie. Zgodnie z opisem biskupa Brescii „znajdowali oni upodobanie w niespra-wiedliwos´ciach tego s´wiata, suzyli zym z adzom, nie oczekuj ac przyszego s adu, i wychwalali doczesn a poz adliwos´c´ cielesn a”56. Pozornie wiec byli typow a sekt a o niemoralnych upodobaniach. Ciekawa bya jednak motywacja, jak a nadawali swojemu postepowaniu, i wynikaj ace z niej dalsze praktyki. Otóz borborianie – jak pisze Filastriusz – byli przekonani, ze stworzenie Boze jest nieodwracalnie skazane na niemoralne zachowanie, poniewaz wady
52Por. ISIDORUS, De haeresibus liber, 6;TENZ E, Ethymologiae, VIII, 5, 5. 53Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum haereson liber, 61.
54Por. przypadek Sokratesa, który by przekonany, ze przemawia przez niego jakis´ boski
„daimonion”, duch opiekun´czy, strzeg acy go przed niewas´ciwym postepowaniem. Zob. PLATO, Apologia Socratis, 31, 40b.
55Por. O
RIGENES, De principiis, I, Praefatio 8.
56Por. F
rodzaju ludzkiego pochodz a nie z ludzkiej woli, a z przyzwolenia prawa Bozego. Ten nieszczesny los ludzkiej natury, przypominaj acy antyczne fatum, manifestowali w rygorystyczny sposób, wchodz ac do bota i smaruj ac nim swoje twarze i czonki57. aczyli wiec – w paradoksalny sposób – rozwi a-zos´c´ cielesn a z przesadnym ascetycznym demonstrowaniem stanu natury ludzkiej, przypominaj acego zdeterminowany rzekomo przez Boga status hyli-ków w pogl adach gnostyckich.
Inna herezja, której przesadny ascetyzm móg bardziej lub mniej s´wiado-mie prowadzic´ do laksyzmu moralnego, to adamianie. Filastriusz nie wspo-mina o tym ugrupowaniu, ale relacje na ich temat wystepuj a w innych waz-nych katalogach herezji, np. u Augustyna58 i Izydora z Sewilli59. W s´wiet-le tych przekazów adamianie, nawi azuj ac do rajskiego stanu sprzed grzechu pierworodnego, praktykowali swoisty ascetyzm, wykonuj ac wszystkie czynno-s´ci nago, takze podczas modlitwy i sprawowania sakramentów. Wprawdzie wspomniani autorzy o tym nie pisz a, ale podczas takich praktyk mogo do-chodzic´ do naduzyc´ moralnych, podobnie jak nie wszystkim ascetom, zyj acym w pierwotnym Kos´ciele w towarzystwie kobiet, zwanych agapetkami, udao sie zachowac´ cielesn a czystos´c´60. Pewne reminiscencje tych zwyczajów mozna zauwazyc´ w zachowaniu sekty heiketów, o której jedynym z´ródem informacji jest traktat De haeresibus Jana Damascen´skiego61. Byli to asceci zachowuj acy ortodoksyjn a doktryne, ale zyj acy w klasztorach wspólnie z ko-bietami ascetkami. Praktykowali wspóln a liturgie z elementami tan´ca, nawi a-zuj acego do korowodu, jaki urz adzono przed Mojzeszem dla uczczenia zguby Egipcjan w Morzu Czerwonym (por. Wj 15, 20-21).
WNIOSKI KON´ COWE
Analiza porównawcza pierwszego acin´skiego katalogu herezji, napisanego przez Filastriusza z Brescii, z innymi pismami tego rodzaju Epifaniusza, Teo-doreta z Cyru, Jana Damascen´skiego, Augustyna i Izydora z Sewilli wykazaa istnienie w pierwszych wiekach chrzes´cijan´stwa ruchów heretyckich o róznym
57Por. tamze, 73. 58Por. A
UGUSTINUS, De haeresibus, 31.
59Por. ISIDORUSHISPALENSIS, De haeresibus liber, 34;TENZ E, Ethymologiae, VIII, 5, 14. 60Por. A. GUILLAUMONT, U z´róde monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, tum. S. Wirpszanka,
t. I, Z´ róda Monastyczne 37, Kraków: Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów 2006, s. 55-66.
61Por. I
podejs´ciu do kwestii moralnych – rygorystycznym b adz´ laksystycznym – mo-tywowanym bednymi przesankami egzegetycznymi lub doktrynalnymi. Funk-cjonoway równiez takie ugrupowania, które w paradoksalny sposób aczyy rozwi azos´c´ z elementami ascetyzmu. Ruchy o charakterze laksystycznym stanowiy zdecydowan a mniejszos´c´, a ich prawdziwy obraz jest trudny do odtworzenia, poniewaz wiarygodnos´c´ przekazu Filastriusza osabia czesto stosowanie kwiecistej inwektywy, id ace w parze z apologetycznym wobec ortodoksyjnej doktryny charakterem jego traktatu. Katalog herezji biskupa Brescii jest tez z´ródem historycznym niezbyt przydatnym do poznania czaso-wego i geograficznego zasiegu dziaalnos´ci poszczególnych ugrupowan´, po-niewaz autor ogranicza sie przede wszystkim do krótkiego opisania bednych doktryn i praktyk zyciowych, nie przywi azuj ac wagi do datacji i miejsc, w których herezje sie rozprzestrzeniay.
W s´wietle traktatu Filastriusza wczesnochrzes´cijan´skie ruchy heretyckie jawi a sie jako niezwykle bogaty s´wiat czesto dziwnych i nielogicznych zacho-wan´. Dominuj a ws´ród nich szczególnie postawy charakterystyczne dla róz-nych form gnostycyzmu oraz zachowania wynikaj ace z przesadnej literalnej egzegezy tekstów starotestamentalnych, której Filastriusz by zdecydowanym przeciwnikiem, uznaj ac j a za jedno z podstawowych z´róde wielu herezji o charakterze moralnym.
BIBLIOGRAFIA
Z´ RÓDA
AUGUSTINUS, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse, C. Beukers, Turnhout: Brepols 1969, CCL 46, s. 266-345.
EPIPHANIUS, Panarion, ed. K. Holl, GCS 25, Leipzig: J.C. Hinrichs'sche Buchhandlung 1915; GCS 31, Leipzig 1922; GCS 37, Leipzig 1933.
FILASTRIUSBRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, MilanoRoma: Biblioteca Ambrosiana, Città Nuova Editrice 1991. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, ed. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von
Damaskos, t. V, Berlin: De Gruyter 1980.
ISIDORUS HISPALENSIS, De haeresibus liber, ed. A.C. Vega, Patrologia Latina Supplementum 4, Paris: Garnier Frères 1970, k. 1815-1820.
THEODORETUSCYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, ed. J.-P. Migne, PG 83, Paris 1864, k. 335-556.
OPRACOWANIA
BANTERLEG., Introduzione, w: FILASTRIUSBRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, ed. F. Hey-len, G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Milano–Roma, Città Nuova Editrice, Bi-blioteca Ambrosiana 1991, s. 9-18.
BARDY G., Le „De haeresibus” et ses sources, w: Miscellanea agostiniana: testi e studi, t. II, Roma: Tipografia poliglotta vaticana 1931, s. 397-416.
BOULLUEC A. Le, La notion d'hérésie dans la littérature grecque (IIe et IIIe siècles), t. I-II, Paris: Études Augustiniennes 1985.
DOBKOWSKI M., Augustyn i jego wiedza na temat manicheizmu, „Studia Religiologica” 46(2013), nr 1, s. 55-63.
FIEDROWICZ M., Teologia Ojców Kos´cioa. Podstawy wczesnochrzes´cijan´skiej refleksji nad wiar a, tum. W. Szymona, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellon´skiego 2009. GILSKI M., Epifaniusz z Salaminy i jego „Panarion”, w: EPIFANIUSZ ZSALAMINY, Panarion.
Herezje 1-33. Tekst grecki i polski, przekad i wstep M. Gilski, opracowanie i komentarz A. Baron, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II 2015, s. 5-20.
GROSSIV., Eresia – Eretico, w: Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, t. I, red. A. Di Berardino, Genova: Casa Editrice Marietti – Casale Monferrato 1983, k. 1187-1191. GUIBERT J. De, La notion d'hérésie chez s. Augustin, „Bulletin de littérature ecclésiastique”
21(1920), s. 369-382.
GUILLAUMONTA., U z´róde monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, tum. S. Wirpszanka, t. I, Z´ róda Monastyczne 37, Kraków: Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów 2006.
MCCLURE J., Handbooks against Heresy in the West, from the Late Fourth to the Late Sixth Centuries, „The Journal of Theological Studies. New Series” 30(1979), s. 186-197. MOUTSOULAS E., Der Begriff „Häresie” bei Epiphanius von Salamis, „Studia Patristica”
7(1966), s. 362-371.
POSCHMANNB., Paenitentia secunda. Die kirchliche Busse im ältesten Christentum bis Cyprian und Origenes, Bonn: Hanstein 1940.
STACHURAM., Heretycy, schizmatycy i manichejczycy wobec cesarstwa rzymskiego (lata 324-428, wschodnia czes´c´ Imperium), Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” 2000.
SZRAMM., Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kos´cioa IV wieku, Lublin: Wydawnic-two KUL 2014.
WIDOKN., Ortodoksja, herezja, schizma – wyjas´nienie pojec´, w: Ortodoksja, herezja, schizma w Kos´ciele starozytnym, red. F. Dr aczkowski, J. Paucki, P. Szczur, M. Szram, M. Wysoc-ki, M. Ziókowska, Lublin: Wydawnictwo Polihymnia 2012, s. 15-34.
YOUNG F.M., Did Epiphanius know what he meant by Heresy?, „Studia Patristica” 17(1982), nr 1, s. 199-205.
ZAGÓRSKID., Jak posiadac´, by nie przekroczyc´ miary? Realizacja ideau „mesotes” w posugi-waniu sie dobrami materialnymi wedug Klemensa Aleksandryjskiego, w: Historia s´wiadec-twem czasów, red. W. Bielak, S. Tylus, Lublin: Wydawnictwo KUL 2006, s. 599-612. ZAGÓRSKID., Recepcja Arystotelesowskiego ideau „mesotes” w doktrynie Klemensa
Aleksan-dryjskiego. Problem definicji, „Roczniki Teologiczne” 51(2004), nr 4, s. 5-42.
ZAWADZKI W., Bernhard Poschmann – warmin´ski badacz wczesnochrzes´cijan´skiej pokuty, Olsztyn: Wydawnictwo Wyzszego Seminarium Duchowne Metropolii Warmin´skiej „Hosia-num” 1998.
RYGORYZM I LAKSYZM MORALNY
WE WCZESNOCHRZES´CIJAN´ SKICH RUCHACH HERETYCKICH NA PODSTAWIE DIVERSARUM HERESEON LIBER FILASTRIUSZA Z BRESCII
S t r e s z c z e n i e
Celem artykuu jest ukazanie dwóch skrajnych postaw, reprezentowanych przez rózne wczesnochrzes´cijan´skie ruchy heretyckie: rygoryzmu ascetycznego i rozwi azos´ci moralnej. Gównym tekstem z´ródowym jest pierwszy acin´ski katalog herezji, napisany miedzy rokiem 380 a 388 przez biskupa Brescii Filastriusza. Wybór z´róda zosta podyktowany dwoma powo-dami. Traktat ten zawiera opis najwiekszej ilos´ci ugrupowan´ heretyckich, a równoczes´nie jest najmniej znany. Informacje zawarte w dziele Filastriusza, zestawione porównawczo z opisami zawartymi w innych patrystycznych katalogach herezji – Epifaniusza, Teodoreta z Cyru, Jana Damascen´skiego, Augustyna i Izydora z Sewilli – prowadz a do nastepuj acych wniosków:
1. wiekszos´c´ ruchów heretyckich kierowaa sie radykalizmem ascetycznym, motywowanym najczes´ciej przesadnie literaln a egzegez a tekstów biblijnych (np. gnostycy, enkratyci, bezsanda-owi);
2. nieliczne ruchy o podejs´ciu laksystycznym kieroway sie rozwi azos´ci a moraln a (np. szymonianie, karpokratianie, symmachianie), której rozmiary trudno jednoznacznie ocenic´, poniewaz obiektywizm przekazu Filastriusza zosta osabiony przez stosowanie inwektywy i nastawienie apologetyczne autora, maj ace na celu obrone ortodoksyjnej doktryny i moralnos´ci; 3. istniay równiez ugrupowania, które w paradoksalny sposób aczyy rozwi azos´c´ z ele-mentami ascetyzmu (np. borborianie, adamianie).
Sowa kluczowe: herezje wczesnochrzes´cijan´skie; rygoryzm; laksyzm moralny; Filastriusz z Brescii.
