103 STUDIA DEMOGRAFICZNE 1(169) 2016
FILIP SCHMIDT
„PARA, MIESZKANIE, MAŁŻEŃSTWO” SERIA „MONOGRAFIE FUNDACJI NA RZECZ NAUKI POLSKIEJ” WN UMK
WARSZAWA–TORUŃ 2015, STRON 514
Przemiany polskiej rodziny stały się zagadnieniem często badanym w naszym kraju. Tematyce tej – niezależne, czy z użyciem narracji „kryzysu rodziny”, emancy-pacji czy konwergencji – poświęcono dziesiątki książek i setki tekstów o mniejszej objętości. Analizy na ten temat dokonywane są z różnych perspektyw teoretycznych na podstawie danych gromadzonych w różny sposób.
Praca F. Schmidta poświęcona jest parze, diadzie dorosłych, heteroseksualnych osób, i dotyczy uwarunkowań decyzji o przekształcaniu się – lub nie – takich długo-trwałych związków w małżeństwo, a silny akcent położony został na kwestii wspól-nego zamieszkiwania jako cesze konstytuującej trwałą relację. Autor zatem skupia się na zagadnieniu niebadanym systematycznie dotąd w Polsce, zagadnieniu trak-towanym w dotychczasowych analizach marginalnie. Próbując określać uwarunko-wania „pomieszkiuwarunko-wania” i przekształcania się związku w małżeństwo, autor bazuje z jednej strony na analizie literatury przedmiotu i danych wtórnych, z drugiej zaś na wywiadach przeprowadzonych z parami zamieszkującymi Poznań.
Omawiana praca składa się z 5 rozdziałów.
Rozdział pierwszy (Przemiany intymności – para i rodzina w kontekście
histo-rycznym) i drugi (Para w społeczeństwie funkcjonalnie różnicującym się) to przegląd
literatury „familiologicznej” i „gamologicznej” dokonany z perspektywy socjologicz-nej, przy czym nie z punktu widzenia socjologii rodziny, lecz socjologii intymności i codzienności. Głównym celem tych fragmentów jest dokonanie wprowadzenia do głównej części pracy z podkreśleniem ważności dla ram analityczno-teoretycznych omawianego opracowania prac J.-C. Kaufmanna i N. Luhmanna (miłość roman-tyczna uwalniająca dobór partnera z „okowów społecznych”). Wartością rozdziału pierwszego jest przypomnienie czytelnikom szeregu zapomnianych, polskich badań etnograficznych i socjologicznych z lat 1950., 1960. i 1970., wskazujących na kie-runek i pośrednio na tempo zachodzących zmian (np. znakomite wywiady A. Zadro-RECENZJE
104
Recenzje
żyńskiej ze starszymi mieszkańcami Podlasia na temat kontekstu i sposobu doboru przez nich małżonków).
Rozdział trzeci (Problematyka autonomizacji pary: związki i biografie intymne
w XX-wiecznej Polsce) dotyczy przemian zachodzących w pierwszym powojennym
ćwierćwieczu w zakresie doboru małżeńskiego i pojawienia się w naszym kraju zjawiska „chodzenia ze sobą”. Warta jest podkreślenia specyfika wczesnosocjali-stycznej Polski, w której nastąpiło wyraźne w porównaniu z okresem międzywoj-nia przyspieszenie i upowszechnienie się zmian formowamiędzywoj-nia związku, widocznych przede wszystkim we wzroście sprawstwa osób tworzących związek i zmniejszeniu ingerencji w tym względzie innych osób i środowisk. Autor podkreśla przy tym rolę warunków mieszkaniowych dla formowania i funkcjonowania związków na pierw-szych etapach ich istnienia.
Kolejny, czwarty rozdział (Współczesne dyskusje nad związkami intymnymi) to niejednorodna próba przedstawienia typów związków współcześnie występujących w Polsce z określeniem – tam, gdzie to możliwe – skali ich występowania. Niejed-norodność tego rozdziału jest rezultatem odmiennego traktowania poszczególnych form, z których niektóre (single) doczekują się dogłębnej, krytycznej analizy istnie-jących podejść i definicji, inne potraktowane są „po macoszemu”. W rozdziale tym autor wykorzystuje również wyniki niezwykle cennego własnego badania ilościo-wego z Poznania, umożliwiającego pokazanie zmian podejść do warunków tworze-nia związku w ujęciu kohortowym.
Najciekawszym rozdziałem jest ten ostatni (Wymiary tworzenia współczesnych
związków intymnych. Zamieszkiwanie razem i ślub), zawierający wyniki wywiadów
indywidualnych i grupowych przeprowadzonych w 2011 r. w Poznaniu z osobami tworzącymi różne typy związków i mieszkających razem. Głównym celem tych badań było odtworzenie powiązań między tytułowymi kategoriami – parą, miesz-kaniem i małżeństwem. Rozdział ten wskazuje, z jednej strony, na dużą różnorod-ność sposobów tworzenia i funkcjonowania związków osób wspólnie mieszkających i na rozluźniające się powiązania między zamieszkiwaniem razem a skłonnością do zawarcia małżeństwa, z drugiej zaś na zadziwiająco wysoki poziom wstydu odczu-wanego przez nietradycyjnie żyjące razem pary przed członkami ich rodzin.
Pracę kończy – oprócz podsumowania – rozbudowany dodatek metodologiczny, prezentujący spectrum problemów metodologicznych i etycznych wyłaniających się przy przeprowadzaniu badań jakościowych na tak intymny i drażliwy temat jak for-mowanie związku.
Z perspektyw demograficznej najciekawszymi wątkami są te odnoszące się do pojawienia się współcześnie figury „byłego/byłej” oraz refleksje nad formami wspólnego zamieszkiwania, zwane pomieszkiwaniem.
Przedstawione w pracy wyniki badania przeprowadzonego w Poznaniu i cyto-wane badania z Hamburga i Lipska jednoznacznie potwierdzają wzrastającą wśród coraz młodszych pokoleń frakcję osób mających doświadczenia intymnego związku połączonego ze współzamieszkiwaniem z więcej niż jedną osobą. Pomijając
naj-105 Filip Schmidt, Para, mieszkanie, małżeństwo…
młodszych (zbyt młodych w chwili badania, aby unaocznić powyższą prawidłowość), wśród przedstawicieli coraz młodszych generacji wzrasta udział osób mających powyższe doświadczenia z kilkoma partnerami. „Seryjna monogamia” prowadzi zatem do pojawienia się nieznanej wcześniej – tj. w warunkach wstępowania jedynie w jedną w trakcie życia intymną relację związaną ze wspólnym zamieszkiwaniem – figury „byłego/byłej” (choć jak pokazują badania jakościowe, postać ta zdecydo-wanie ważniejsza jest dla kobiet), z którą dokonuje się porównań jakości obecnego związku. Być może jest to jeden z czynników samowzmacniającej się tendencji do nietrwałości, krótkotrwałości związków (w tym i tych małżeńskich). Równocześnie „oficjalne” rozstania, tzn. rozwody, stają się niewielką częścią wszystkich rozstań (na podstawie badań z Hamburga i Lipska mowa o 9% ogółu rozstań), co wskazuje na fakt, że większość osób rozwodzących się posiada doświadczenia radzenia sobie z zakończeniem związku.
Inny, interesujący wątek odnosi się do „pomieszkiwania”, czyli do różnorodnych – zróżnicowanych w zależności od częstości, trwania, intensywności i stopnia zaan-gażowania stron – form mieszkania razem przed ostatecznym, wspólnym, trwałym zamieszkaniem. Formy te niekiedy są incydentalne i skryte (np. pozostanie na noc u partnera w czasie, gdy jej/jego rodzice wyjechali na weekend), niekiedy trwałe i jawne (związek quasi-kohabitacyjny), zaś zasługą omawianej pracy jest wydobycie na jaw różnorodności ich przejawów występujących we współczesnej Polsce.
Oprócz walorów praca ma i wady. Pierwszą jest swoiste zakłócenie struktury – po opisie tradycyjnej rodziny (rozdział drugi) i zmian zachodzących w latach 1930–1970 (rozdział trzeci) autor rozpoczyna pisać o przemianach rodziny, jej alter-natywnych formach, typowych dla ostatniego ćwierćwiecza, pomijając milczeniem dwie ostatnie dekady PRL. Zakłócenie struktury przejawia się również zdecydowaną różnicą pomiędzy poziomem analizy w pierwszych 4 rozdziałach i rozdziale piątym. Następuje przeskok od pojęć analizowanych na poziomie makro do poziomu mikro. Po części rodzajem „pasa transmisyjnego”, mającego ułatwić przejście, jest rozdział czwarty, omawiający w drugiej jego części typy współcześnie istniejących intym-nych związków, ale wciąż widoczna jest luka pomiędzy tymi dwoma poziomami analizy.
Mimo powyższych krytycznych uwag, uważam, że omawiana praca stanowi cenne uzupełnienie dotychczasowej literatury familiologicznej, gdyż pozwala na lepsze zrozumienie mechanizmu zachodzących zmian polskiej rodziny z perspek-tywy mikro uwarunkowań doboru partnera i dostarcza szeregu ciekawych przemy-śleń w zakresie długookresowych zmian zasad funkcjonowania rodzin.
dr hab. Piotr Szukalski, prof. UŁ
