OLGA SAKSON-OBADA1
ROZWÓJ JA CIELESNEGO
W KONTEKĝCIE WCZESNEJ RELACJI Z OPIEKUNEM
W artykule poruszono zagadnienie wpływu wczesnej relacji z opiekunem na sposób funkcjono-wania Ja cielesnego. Zaproponowano autorską próbĊ konceptualizacji pojĊcia Ja cielesnego, w której główny nacisk połoĪono na funkcje (doznawanie, interpretacja, regulacja) pełnione przez tĊ instancjĊ oraz treĞci (doznania, potrzeby cielesne, stany emocjonalne, poczucie toĪsamoĞci) bĊdące przedmiotem jej opracowania. Omówiono rozwój poszczególnych reprezentacji doĞwiadczeĔ cielesnych przyjmując, Īe ich jakoĞü jest uzaleĪniona od zdolnoĞci opiekuna do wspierania rozwoju funkcji przypisanych Ja cielesnemu. Opisano takĪe znaczenie reprezentacji doĞwiadczeĔ cielesnych dla poczucia toĪsamoĞci fizycznej, bĊdącego fenomenologicznym kryterium funkcjonalnoĞci (tzw. siły) Ja cielesnego.
Słowa kluczowe: ja cielesne, doĞwiadczanie ciała, doznania, poczucie toĪsamoĞci cielesnej.
W ciągu kilku ostatnich lat obserwujemy wzrost zainteresowania problema-tyką cielesnoĞci w kontekĞcie funkcjonowania psychologicznego człowieka. Mimo Īe badacze odwołują siĊ do poszczególnych wymiarów cielesnoĞci, pró-bując wyjaĞniü róĪne aspekty zachowania człowieka, związane zarówno z patolo-gią (np. zaburzenia odĪywiania, samookaleczenia czy próby samobójcze – por. np. Cash, Deagle, 1997; Wycisk, 2004; Orbach, Lotem-Peleg, Kedem, 1995), jak i z adaptacyjnymi formami zachowania (np. podejmowanie aktywnoĞci fizycznej
DR OLGA SAKSON-OBADA, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza ul.
czy ograniczenie spoĪywania wysokokalorycznych produktów – por. np. Canpo-lat, Orsel, Akdemir, 2005), w badaniach tych uderzający jest brak spójnego ujĊcia fenomenu cielesnoĞci. Autorzy bowiem, w zaleĪnoĞci od obszaru funkcjonowania człowieka, jaki starają siĊ wyjaĞniü, odwołując siĊ do pojĊü związanych z fizycz-noĞcią, wybierają te dymensje, które uznają za kluczowe dla badanego zjawiska (por. Mirucka, 2005; Orbach, Lotem-Peleg, Kedem, 1995; Wycisk, 2004). Innymi słowy, fenomen cielesnoĞci funkcjonuje we wspomnianych badaniach jako zbiór niepowiązanych ze sobą – choü istotnych dla wyjaĞniania zjawisk bĊdących przedmiotem zainteresowania badaczy – wymiarów. Za przykład moĪe słuĪyü skala skonstruowana przez Orbacha i Mikulincera (1998), przeznaczona do bada-nia tak róĪnych aspektów cielesnoĞci, jak uczucia i postawy związane z obrazem ciała, odczuwanie komfortu w kontaktach fizycznych, troska o ciało oraz zdol-noĞü do jego ochrony.
Dodaü takĪe trzeba, Īe chociaĪ myĞlenie o cielesnoĞci w kategoriach Ja cie-lesnego, postrzeganego jako istotny element struktury osobowoĞci, przyciąga co-raz wiĊcej uwagi współczesnych teoretyków (Kowalik, 2003; Krueger, 2002; Mi-rucka, 2003), to jednak – po pierwsze – brakuje spójnej wizji tego pojĊcia, która jednoczeĞnie zostałaby poddana weryfikacji empirycznej (np. koncepcja Ja fi-zycznego Kowalika oraz Krugerea), po drugie zaĞ – istnieje ciągle wiele kontro-wersji wokół pojĊcia Ja cielesnego. Zasadniczy problem polega na braku jedno-znacznego zdefiniowania samego pojĊcia Ja cielesnego, co sprawia, Īe jego status nie jest do koĔca okreĞlony. Nawet tacy autorzy, jak David Krueger (twórca rozwiniĊtej koncepcji Ja cielesnego, osadzonej w paradygmacie psychodyna-micznym) nie proponują ostatecznego rozwiązania wspomnianego dylematu1.2
NastĊpna trudnoĞü jest związana z próbą odpowiedzi na pytanie, jakie aspekty cielesnoĞci są kluczowe dla funkcjonowania psychologicznego człowieka. NaleĪy bowiem pamiĊtaü, Īe w zaleĪnoĞci od paradygmatu, konceptualizacji podlegają bardzo róĪne aspekty cielesnoĞci (np. wygląd, poznawcza reprezentacja własnego ciała, sposób doĞwiadczania własnego ciała), a ich ujĊcie wywodzi siĊ z odmien-nych paradygmatów – poznawczych (np. Williamson i in., 1989; Whitehouse,
1 Wspomniany autor traktuje Ja cielesne raz jako doĞwiadczanie własnego ciała, które
odróĪ-niane jest od jego reprezentacji (dla niej autor rezerwuje pojĊcie body image), innym razem właĞnie jako grupĊ przedstawieĔ (images) skoncentrowanych wokół doznaĔ cielesnych. Krueger pisze: „Ja cielesne wydaje siĊ zawieraü grupĊ przedstawieĔ (“group of images”), które są dynamicznie i przed-Ğwiadomie skoncentrowane dookoła doĞwiadczeĔ cielesnych” (1989, s. 28). Dalej czytamy: „Ja cielesne i jego pochodna reprezentacja – “body image” – są płynnymi procesami (“fluid proceses-ses”) połączonymi z Ja psychologicznym [...] (tamĪe) [wyróĪnienie – O.S.O.]. Autor stwierdza teĪ: „rozwój empatii skierowanej na Ja, zaczyna siĊ od empatii wobec własnych doĞwiadczeĔ ciele-snych, czyli Ja cielesnego” (s. 26).
Freeman, Annandale, 1988), psychodynamicznych (np. Anzieu, 1979; Krueger, 1989; Moloney, 1957) czy fenomenologicznych (Kepner, 1991) – dysponujących własnym systemem pojĊü i załoĪeĔ (por. Mirucka, 2003; Sakson-Obada, 2007). Sytuacja ta sprawia, iĪ utworzenie jednolitej perspektywy teoretycznej, w której uwzglĊdnione zostaną wszystkie aspekty cielesnoĞci, jest zadaniem bardzo trud-nym, a byü moĪe nawet niewykonalnym.
Konfrontacja z wymienionymi wczeĞniej trudnoĞciami zachĊciła autorkĊ tego artykułu do zaproponowania roboczej definicji Ja cielesnego, a takĪe analizy czynników warunkujących rozwój tej instancji osobowoĞci. Bardziej szczegóło-wemu omówieniu wymienionych powyĪej kwestii jest poĞwiĊcony niniejszy artykuł.
Przedstawiony poniĪej model Ja cielesnego jest skutkiem refleksji nad literaturą podejmującą problem relacji miĊdzy ciałem a umysłem i został pozy-tywnie zweryfikowany w badaniach, których wyniki przedstawiono w osobnej pracy (Sakson-Obada, 2007). Ramy teoretyczne dla konceptualizacji pojĊcia Ja cielesnego stanowi nurt psychodynamiczno-rozwojowy (szczególnie zaĞ prace autorów teorii relacji z obiektem – np. Anzieu, 1979; Mahler, McDevitt, 1982; Krueger, 2002). PrzyjĊcie tej perspektywy teoretycznej pozwoliło postawiü hipo-tezĊ, iĪ rozwój Ja cielesnego jest uzaleĪniony od umiejĊtnoĞci opiekuna do ade-kwatnego modulowania przeĪyü dziecka, nadawania im znaczenia oraz wspoma-gania dziecka w procesie regulacji własnych emocji i potrzeb fizycznych. Tym niemniej próbując opisaü rozwój poszczególnych funkcji Ja cielesnego, odpowia-dających im typów reprezentacji oraz ich znaczenia dla poczucia toĪsamoĞci cie-lesnej, uwzglĊdniłam takĪe dane neuropsychologiczne (np. Eliot, 2003; Damasio, 2003; Schore, 2001) oraz te, które dotyczyły rozwoju zdolnoĞci do regulacji emo-cji (np. Bell, Calkins, 2000; Fonagy, 1998; Kopp, 1989; Maruszewski, ĝcigała, 1998).
I. POJĉCIE JA CIELESNEGO
Ja cielesne jest przeze mnie rozumiane jako element struktury Ja, organizu-jący doĞwiadczenia cielesne w postaci reprezentacji2,3
których jakoĞü wyznacza sposób przeĪywania siebie w swoim ciele, czyli fizyczne poczucie toĪsamoĞci.
2Reprezentacja psychiczna bĊdzie tutaj rozumiana zgodnie z paradygmatem
psychodynamicz-nym – jako „oznaczenie przejawów pobudzeĔ endosomatycznych na poziomie psychiczpsychodynamicz-nym” (cyt. za: Laplanche, Pontalis, 2003, s. 287).
W zaproponowanym ujĊciu Ja jest rozumiane jako autonomiczna instancja osobowoĞci, toĪsama z pojĊciem wykonawczego aspektu Ja (czyli ego) definio-wanego w ramach teorii psychodynamicznych (por. Laplanche, Pontalis, 1996, s. 100). Ja cielesne stanowi zatem podsystem Ja, gdyĪ w odróĪnieniu od Ja psy-chicznego odpowiada za opracowanie na planie mentalnym pobudzeĔ cielesnych. Ich organizacja jest moĪliwa dziĊki funkcjom Ja cielesnego nabywanym i udo-skonalanym w trakcie rozwoju. NaleĪy do nich zaliczyü:
– doznawanie bodĨców płynących zarówno z wnĊtrza ciała (tzw. interocepcja), jak i bĊdących wynikiem pobudzenia eksteroreceptorów (tzw. eksterocepcja)3;4
– ich integracjĊ; początkowo w postaci schematów sensomotorycznych (np. stanów fizycznych45i emocjonalnych), które póĨniej zostają dopełnione o
repre-zentacjĊ słowną stanu cielesnego (funkcja interpretacji doznaĔ) oraz wiedzĊ na temat przyczyn oraz sposobów radzenia sobie z nimi (funkcja regulacji).
Zatem – dziĊki silnemu Ja cielesnemu – osoba potrafi odczuü zmiany zacho-dzące w ciele (funkcja doznawania), nadaü im znaczenie (funkcja interpretacji), a takĪe okreĞliü, co jest ich przyczyną i jakie są sposoby radzenia sobie z nimi (funkcja regulacji). PrzyjĊto takĪe, iĪ umiejĊtnoĞü odczuwania, rozumienia włas-nych doĞwiadczeĔ cieleswłas-nych oraz wpływania na nie powinny znaleĨü swoje odzwierciedlenie w stosunku emocjonalnym do własnego ciała, który takĪe został uwzglĊdniony w modelu Ja cielesnego. ZdolnoĞü do operowania wyszczególnio-nymi powyĪej funkcjami, które są nabywane oraz doskonalone w trakcie rozwoju, sprawia, Īe poczucie toĪsamoĞci cielesnej moĪe znaleĨü swoje oparcie w coraz bardziej zróĪnicowanych i wewnĊtrznie zintegrowanych reprezentacjach wraĪeĔ płynących z organizmu i otoczenia. Termin „poczucie toĪsamoĞci fizycznej” (prawidłowej, związanej z optymalnym funkcjonowaniem w Īyciu dorosłym) jest w niniejszym artykule rozumiany jako przedĞwiadomy stan dobrostanu, związany z „czuciem siĊ we własnym ciele jak u siebie w domu” (Erikson, 1956, s. 73). W tym kontekĞcie takie aspekty fizycznego poczucia toĪsamoĞci, jak: (1) cie własnego istnienia, (2) poczucie posiadania granic własnego ciała, (3) poczu-cie spójnoĞci z własnym ciałem oraz (4) jego ciągłoĞci w czasie i przestrzeni nie są uĞwiadamiane (werbalizowane) w kategoriach pewnych aspektów6
siebie5.
3 Eksterocepcja jest to percepcja bĊdąca wynikiem pobudzenia receptorów przez bodĨce
ze-wnĊtrzne wobec organizmu, do których zalicza siĊ dotyk, temperaturĊ, zmianĊ ułoĪenia pozycji własnego ciała, bodĨce wzrokowe, wĊchowe, słuchowe, smakowe, bólowe (Salomon i in., 1996).
4 Do stanów fizycznych zaliczono: głód, pragnienie, zmĊczenie, sennoĞü, stan choroby, stan pobudzenia seksualnego. W niniejszym artykule na okreĞlenie tych stanów uĪyto takĪe pojĊü: po-trzeby fizyczne (fizjologiczne, cielesne).
5Wymienione aspekty poczucia toĪsamoĞci zostały opisane przez MariĊ Sokolik (1993) w
Według wielu autorów bowiem prawidłowa relacja miĊdzy ciałem i umysłem zakłada „stan cichej współpracy”, w którym funkcjonowanie ciała nie zaprząta zbytnio naszej uwagi (Erikson, 1956; Szasz, 1957; Torras de Bea, 1987). Innymi słowy, w sytuacji optymalnego funkcjonowania jednostka nie kontempluje siebie jako na przykład osoby Ğwiadomej granic własnego ciała, chociaĪ nie ma wątpliwoĞci, gdzie koĔczy siĊ jej osoba, a gdzie zaczyna siĊ Ğwiat, który juĪ do niej nie naleĪy (por. Jarymowicz, Szutrowa, 1980).
II. ROZWÓJ JA CIELESNEGO
PoniĪej zostanie omówiony rozwój poszczególnych funkcji Ja cielesnego i odpowiadających im reprezentacji doĞwiadczeĔ cielesnych, a takĪe dominujący aspekt fizycznego poczucia toĪsamoĞci, zakorzeniony w danej formie reprezenta-cji. Syntetyczne przedstawienie poszczególnych typów reprezentacji własnych stanów somatycznych, ich funkcji regulacyjnej oraz znaczenia dla poczucia toĪ-samoĞci cielesnej znajduje siĊ w poniĪszej tabeli.
Ja cielesne: typy reprezentacji, ich funkcje oraz znaczenie dla poczucia toĪsamoĞci
Reprezentacja Cechy formalne reprezentacji regulacyjna Funkcja
Przejawy Ja cielesnego w kontekĞcie poczucia toĪsamoĞci Schematy senso-motoryczne Utrwalone połą-czenia neuronal-ne odwierciedla-jące związek miĊdzy aktyw-noĞcią poszcze-gólnych struktur mózgu, skojarzo-nymi z nią bodĨ-cami oraz reak-cjami
– automatyczna regulacja własnej aktywnoĞci (np. dąĪenie lub unikanie do-znaĔ odbieranych jako przyjemne albo przykre) – koordynacja ruchowa (schemat ciała)
– pierwotne poczucie siebie opierające siĊ na strumieniu doznaĔ płynących z ciała – pierwotne poczucie spójnoĞci z własnym ciałem jako konse-kwencja zdolnoĞci matki do utrzymania stanu optymalnego pobudzenia” oraz doĞwiadcze-nia kontroli ruchów własnego ciała (schemat ciała)
– pierwotne (fizyczne) poczucie odrĊbnoĞci opierające siĊ na konsolidacji reprezentacji do-znaĔ płynących z powierzchni ciała Etykieta werbal-na odnosząca siĊ do doznaĔ, emo-cji i stanów cielesnych Etykieta
wer-balna – rejestracja w Ğwiado-moĞci stanu, w jakim znajduje siĊ jednostka, umoĪliwiająca ocenĊ jego intensywnoĞci, adekwat-noĞci oraz Ğwiadomą regulacjĊ aktywnoĞci
– poczucie spójnoĞci z ciałem opierające siĊ na zdolnoĞci do interpretacji doznaĔ płynących z własnego ciała
ZłoĪona interpre-tacja własnego stanu (znajomoĞü przyczyn i spo-sobów radzenia sobie z emocjami i stanami fizycz-nymi) Wiedza dotyczą-ca przyczyn własnych stanów cielesnych i emocji oraz strategii umoĪ-liwiających ra-dzenia sobie z nimi – Ğwiadoma regulacja aktywnoĞci, której celem jest utrzymanie lub osiąg-niĊcie optymalnego pozio-mu pobudzenia
– najbardziej dojrzałe poczucie spójnoĞci związane z umiejĊt-noĞcią regulacji własnych emocji i stanów potrzeb fizjo-logicznych
– w optymalnej sytuacji wszystkie wyĪej wymienione aspekty poczucia toĪsamoĞci nie są werbalizowane ħródło: opracowanie własne
1. Schematy sensomotoryczne a rdzenne poczucie siebie
Początkowo dziĊki Ja cielesnemu dziecko jest zdolne do mało zróĪnicowa-nego doznawania, dlatego odczuwanie właszróĪnicowa-nego ciała ma globalny charakter, co oznacza, Īe noworodek doĞwiadcza siebie jako niezróĪnicowanej mieszaniny: ruchu własnego ciała, wraĪeĔ pochodzących z jego wnĊtrza oraz zapachów, sma-ków czy dotyku (Bick, 1968; Grotstein, 1980; Siek, 1983). Zatem w pierwszym okresie Īycia takĪe stany afektywne oraz stany potrzeb cielesnych (np. głód i zmĊczenie) są rejestrowane jako rozproszone pobudzenie, poniewaĪ róĪnicowa-nie schematów sensomotorycznych6
7
wymaga zgromadzenia okreĞlonej iloĞcipo-wtarzających siĊ doĞwiadczeĔ. CałoĞciowy charakter doznawania sprawia, Īe podstawową dymensją, wokół której organizują siĊ schematy sensomotoryczne, jest stan zaspokojenia (przyjemnoĞci) lub jego braku (przykroĞci). Powtarzające siĊ wzorce wzrostu i spadku pobudzenia towarzyszące okreĞlonym stanom organizmu umoĪliwiają tworzenie coraz bardziej skonsolidowanych schematów sensoryczno-motorycznych (Piaget, Inhelder, 1993).
PodąĪając za myĞlą autorów rozwojowego ujĊcia Ja cielesnego przyjĊłam, Īe w pierwszych tygodniach Īycia szczególnie istotne dla pierwotnego poczucia własnego istnienia jest doznawanie bodĨców płynących z wnĊtrza ciała (Mahler, McDevitt, 1982), a potem ze zmysłu dotyku, smaku i zapachu oraz z narządu przedsionkowego (Eliot, 2003). Kołysanie czy obracanie siĊ wraz z dzieckiem
6 Ta forma reprezentacji stanowi odzwierciedlenie związku miĊdzy aktywnoĞcią
poszczegól-nych struktur mózgu, skojarzonymi z tą aktywnoĞcią bodĨcami (zarówno z wnĊtrza organizmu, jak i ze Ğwiata zewnĊtrznego) oraz reakcjami (mimicznymi, motorycznymi) (Reykowski, 1974; Maru-szewski, ĝcigała, 1998). Schematy sensomotoryczne zostają wzbudzone, jeĞli zostanie zarejestro-wany jeden lub wiĊksza liczba aspektów reprezentacji i tym samym mogą wpływaü na zachowanie (Piaget, Inhelder, 1993). Zatem schematy sensoryczne powstałe na bazie doĞwiadczenia, relatywnie wczeĞnie (około pierwszego miesiąca Īycia) zaczynają organizowaü aktywnoĞü dziecka, wpływając na podejmowanie lub zaprzestanie wykonywania reakcji (por. Piaget, Inhelder, 1993; Maruszewski, ĝcigała, 1998).
prowadzi do relaksacji i pozwala doĞwiadczyü „błogiego uspokojenia”. Jedno-czeĞnie narządy zmysłu, przez które płyną wspomniane doznania, są podstawo-wymi kanałami komunikacji dziecka z otoczeniem (tamĪe). Głównym zadaniem matki w pierwszym okresie Īycia dziecka jest nawiązanie relacji opierającej siĊ na „odczytywaniu” stanów przeĪywanych przez dziecko, z którymi opiekunka powinna siĊ zsynchronizowaü poprzez adekwatne „dostrojenie” własnego ruchu, głosu, gestów czy ekspresji mimicznej (Stern, 1985). Według Sterna zachowania matki, które są zsynchronizowane z przeĪyciami dziecka, zawierają adekwatne informacje z róĪnych modalnoĞci zmysłowych (np. delikatny ton głosu, połą-czony ze spokojnymi ruchami i adekwatną ekspresją mimiczną). Taki „dostro-jony”, „pełen” komunikat płynący z ciała matki pozwala dziecku utworzyü inter-modalną reprezentacjĊ własnego doĞwiadczenia, początkowo zapisaną w postaci schematów sensomotorycznych, w której własne przeĪycie (byü moĪe nie zawsze przyjemne) zostanie powiązane z pełnym czułoĞci głosem, dotykiem czy spojrze-niem. DziĊki takim „spotkaniom” reprezentacje potrzeb cielesnych oraz stanów emocjonalnych ulegają konsolidacji. Warto dodaü, Īe wpływ wraĪliwej opieki matki na integracjĊ wraĪeĔ płynących z ciała, postulowany przez badaczy z nurtu psychodynamicznego (Grotstain, 1980; Anzieu, 1979; Moloney, 1957; Krueger, 1989), znajduje potwierdzenie w doniesieniach na temat czynników warunkują-cych rozwój mózgu (Schore, 2001). Okazuje siĊ bowiem, iĪ pozytywny afekt, który przewaĪa w relacji z wraĪliwym opiekunem, sprzyja wydzielaniu substancji troficznych stymulujących rozwój połączeĔ synaptycznych w strukturach mózgu odpowiedzialnych za samoregulacjĊ (Hyman i in., 1991 – za: Schore, 2001).
Organizmiczna „pamiĊü” doĞwiadczenia stanów zaspokojenia potrzeb fizjo-logicznych czy ukojenia w momencie przeĪywania przykrych emocji leĪy u pod-staw stanu nazwanego w teorii przywiązania rdzennym poczuciem bezpieczeĔ-stwa. Jest ono oparte na fizjologicznie zapisanym poczuciu, iĪ wszelkie zaburze-nia homeostazy zostaną zaĪegnane. Zatem prawidłowa interpretacja, wraz ze zdolnoĞcią opiekuna do redukcji przykrego napiĊcia spowodowanego stanem na-rastającej potrzeby lub emocji, pozwala oznaczyü własne przeĪycia jako „bez-pieczną, całoĞü” (Bick, 1968), która leĪy u podłoĪa pierwszego prewerbalnego poczucia „zadomowienia siĊ” we własnym ciele, opartego właĞnie na schematach sensomotorycznych. PodąĪając za myĞlą Piageta i Inhelder (1993), którzy twier-dzili, iĪ podstawą róĪnicowania stanów wewnĊtrznych na tym wczesnym etapie jest stan przyjemnoĞci vs nieprzyjemnoĞci, naleĪy przypuszczaü, iĪ rdzenne po-czucie bezpieczeĔstwa jest związane z iloĞciową przewagą doĞwiadczeĔ związa-nych z pozytywnym afektem. Nie oznacza to jednak, iĪ dziecko jest w stanie
no-torycznej błogoĞci (nie jest to zresztą moĪliwe); chodzi raczej o doĞwiadczenie ukojenia w chwilach dyskomfortu (napiĊcia), spowodowanego na przykład gło-dem, zmĊczeniem czy pragnieniem bliskoĞci.
Ponadto dziĊki dojrzewającemu Ja cielesnemu dziecko zaczyna róĪnicowaü doznania płynące z powierzchni i wnĊtrza ciała, które nastĊpnie zostają zintegro-wane w ramach reprezentacji pobudzeĔ płynących z tych regionów (według Da-masio, 2002, s. 265-266, pobudzenia płynące z tych dwóch obszarów są przecho-wywane w odrĊbnych okolicach mózgu). Wydaje siĊ zatem, Īe juĪ w tym wczes-nym etapie pobudzenia pochodzące z powierzchni ciała są konsolidowane w po-staci reprezentacji powierzchni własnego ciała (tamĪe, s. 259), które stają siĊ podstawą do wytyczenia granicy miĊdzy własną osobą i otoczeniem. Równolegle do konsolidujących siĊ reprezentacji własnych stanów wewnĊtrznych i afektyw-nych scaleniu ulegają takĪe reprezentacje tworzące schemat ciała, definiowanego jako struktura neuronalna odpowiedzialna za monitorowanie i koordynacjĊ ruchów poszczególnych czĊĞci ciała zarówno wzglĊdem siebie, jak i wzglĊdem zewnĊtrznego otoczenia (Kowalik, 2003). Schemat własnego ciała zawiera zapis wraĪeĔ płynących z proporioceptorów i układu przedsionkowego oraz zmysłu dotyku (Kinsbourne, 1990). Jak wykazały badania, rozwój tej reprezentacji jest uzaleĪniony od stymulacji tych narządów zmysłu. W pierwszym okresie głów-nym gwarantem ich pobudzania jest otoczenie, a konkretnie drugi człowiek. Zatem wszelkie formy kołysania, obracania siĊ wraz z dzieckiem czy kontaktu dotykowego – najlepiej obejmującego jak najwiĊkszy obszar ciała (np. masaĪ) – sprzyjają budowaniu coraz bardziej zintegrowanego schematu ciała. JakoĞü tej reprezentacji wpływa na koordynacjĊ ruchową, a wiĊc takĪe na poczucie kontroli nad własnym ciałem. Schemat własnego ciała, tak samo jak schematy sensomoto-ryczne stanów afektywnych i fizjologicznych, opiera siĊ na pamiĊci pobudzeĔ płynących z ciała. Jednak – w przeciwieĔstwie do dwóch ostatnich – ten typ reprezentacji, aby pełniü swoje funkcje, nie wymaga rozwoju bardziej złoĪonych procesów, do których naleĪy zaliczyü zdolnoĞü do symbolizacji czy ĞwiadomoĞü.
NaleĪy podkreĞliü, iĪ strukturalizacja własnego doĞwiadczenia oparta na schematach sensomotorycznych nie jest związana z funkcjonowaniem Ğwiadomo-Ğci. Odwołując siĊ do teorii psychodynamicznych przyjmujĊ, Īe juĪ na tym wczes-nym etapie moĪna mówiü o pierwszym, prewerbalwczes-nym poczuciu własnego istnie-nia. I tak pierwsze poczucie siebie opiera siĊ na strumieniu niezróĪnicowanych doznaĔ, których Ĩródłem jest ciało dziecka (por. Stern, 1985; Siek, 1983). Powta-rzające siĊ doĞwiadczenia ukojenia i uspokojenia, wynikające ze zdolnoĞci matki do prawidłowego odczytania i zareagowania na przeĪycia dziecka, umoĪliwiają
konsolidacjĊ reprezentacji własnych stanów fizjologicznych i emocjonalnych, związanych z doĞwiadczeniem pozytywnego afektu. Podobnie jak Bick (1968), jestem zdania, iĪ przewaga schematów sensomotorycznych skupionych wokół pozytywnego afektu zakłada poczucie „oswojenia” z własnym ciałem, opartego na zdolnoĞci matki do ukojenia dziecka w chwilach dystresu. Ten typ doĞwiad-czeĔ wyznacza zatem pierwsze fizyczne poczucie spójnoĞci, które odnosi siĊ do poczucia odnajdowania sensownego i bezpiecznego porządku w chaosie włas-nych doznaĔ. Z kolei konsolidacja reprezentacji doznaĔ płynących z powierzchni własnego ciała jest związana z budowaniem fizycznego poczucia własnej odrĊb-noĞci. „Zarysowanie we własnym umyĞle” powierzchni własnego ciała – choüby owe kontury były niewyraĨne – rozpoczyna, według teorii relacji z obiektem (por. Anzieu, 1979; Moloney, 1957), proces rozpoznawania, gdzie koĔczy siĊ własna osoba, a gdzie zaczyna siĊ wszystko, co juĪ do niej nie naleĪy. Tym samym re-prezentacja pobudzeĔ płynących ze skóry dziecka pozwala ustanowiü poczucie fizycznej odrĊbnoĞci, które w póĨniejszym okresie zostanie dopełnione poczu-ciem odrĊbnoĞci psychologicznej, wyraĪającej siĊ w ĞwiadomoĞci samego siebie (por. Piaget, Inhelder, 1993; Mahler, McDevitt, 1982). W koĔcu konsolidacja reprezentacji doznaĔ płynących ze skóry, ĞciĊgien, stawów oraz narządu równo-wagi w postaci schematu własnego ciała umoĪliwia kontrolowanie jego ruchów, co zapewne takĪe przyczynia siĊ do poczucia spójnoĞci z własnym ciałem oraz pozwala ustanowiü poczucie jego ciągłoĞci w przestrzeni7. 8
2. Reprezentacja słowna stanu cielesnego
Drugi poziom reprezentacji własnych stanów jest związany z moĪliwoĞcią uĪywania jĊzyka i odnosi siĊ do tej funkcji Ja cielesnego, którą nazwałam inter-pretacją własnych doznaĔ. Etykieta werbalna stanowi oznaczenie dla schematów sensomotorycznych, które odnoszą siĊ do rozmaitych stanów cielesnych (Anzieu, 1979; Moloney, 1957; Maruszewski, ĝcigała, 1998). UmoĪliwia zatem wyodrĊb-nienie z ogromnej iloĞci doznawanych zmian okreĞlonej grupy tworzącej spójną
7 Dla poparcia tej tezy moĪna przywołaü uczucia pacjentów, u których struktura ta na skutek
choroby uległa dezorganizacji (Cole, Paillard, 1995). Zostali oni pozbawieni zdolnoĞci do percepcji bodĨców konstytuujących schemat ciała i w związku z tym nie mogli w sposób automatyczny koor-dynowaü Īadnych ruchów. MoĪna powiedzieü, iĪ pacjenci, tracąc zdolnoĞü do koordynacji wła-snych ruchów, zostali w jakimĞ sensie wyalienowani z własnego ciała. Poczucie wyobcowania z własnego ciała wyraĪało siĊ w doĞwiadczeniu jego jako „rzeczy”, która zawiodła właĞciciela. Nawet po ponownym wyuczeniu kontroli nad własnymi ruchami opisywane osoby okreĞlały własne ciało w kategoriach „maszyny” lub „narzĊdzia”, któremu wydaje siĊ komendy (tamĪe).
całoĞü oraz odróĪnienie jej od innych, zapisanych w schematach sensomotorycz-nych (Maruszewski, ĝcigała, 1998).
Według wielu autorów umiejĊtnoĞü interpretacji własnych doznaĔ w jĊzyku emocji oraz stanów fizjologicznych jest nabywana w toku rozwoju przy znaczą-cym udziale innych ludzi (por. Krueger, 1989, 1990, 1990a, 2002; Reykowski, 1974; Kofta, 1979). Kluczowe dla tego procesu są takie cechy opiekuna, jak osią-galnoĞü, wraĪliwoĞü na sygnały dziecka i responsywnoĞü (por. Stawicka, w dru-ku). Przyjmuje siĊ bowiem, Īe to właĞnie opiekun poprzez swoje reakcje uczy wyodrĊbniania z całej masy niezróĪnicowanych wraĪeĔ ich okreĞlonej konfigura-cji, zapisanej w postaci schematów sensomotorycznych, dla których póĨniej „ofe-ruje” interpretacjĊ w postaci etykiety słownej.
Werbalizacja własnych doĞwiadczeĔ cielesnych wprowadza ten obszar ludz-kiego doĞwiadczenia na plan mentalny, otwierając drogĊ powołaniu zdolnoĞci refleksyjnych (Krueger, 2002; Fonagy, 1998; Fonagy i in., 2000). UmoĪliwiają one przekroczenie „prostego” przeĪywania i uczynienie z niego przedmiotu włas-nej refleksji (Krueger, 1990a, 2002). Zanim zostanie ustanowiona zdolnoĞü do refleksji, dziecko jest „zatopione” w rejestrze doznawania własnych emocji, któ-remu nie towarzyszy myĞlenie o własnych przeĪyciach, wymagające utworzenia symbolicznej reprezentacji doĞwiadczanego stanu (Fonagy, 1998). Bardzo waĪna dla budowania tej umiejĊtnoĞci jest zdolnoĞü opiekuna do „wejrzenia” poza zachowania manifestowane przez dziecko, w celu odkrycia ich znaczenia psy-chologicznego (Fonagy, Steel, Steel, 1991)8.9
Fonagy (1998) sugeruje, iĪ otwar-toĞü opiekuna na własne doĞwiadczenia umoĪliwia nie tylko prawidłową symbo-lizacjĊ szerokiego zakresu stanów doĞwiadczanych przez dziecko, ale takĪe prze-kłada siĊ na przyznanie dziecku prawa do ich przeĪywania i ekspresji.
Według autorów zajmujących siĊ rozwojem procesów regulacji emocji (Ma-ruszewski, ĝcigała, 1998; Reykowski, 1974; Kofta, 1979) dziĊki umiejĊtnoĞci werbalizacji własnych stanów człowiek uzyskuje kontrolĊ nad własnymi przeĪy-ciami, gdyĪ moĪe operowaü wiedzą odnoĞnie do przyczyn ich powstania, prze-biegu i zakoĔczenia oraz zachowaĔ wpływających na ich regulacjĊ. UmiejĊtnoĞü nazwania własnych emocji oraz potrzeb cielesnych umoĪliwia zatem regulacjĊ
8 ZdolnoĞü do refleksji jest opisywana w odniesieniu do stanów afektywnych. MoĪna jednak
załoĪyü, iĪ umiejĊtnoĞü matki do nazywania związku miĊdzy zachowaniami manifestowanymi przez dziecko i stanami potrzeb fizycznych (np. łączenie rozdraĪnienia ze zmĊczeniem, chorobą soma-tyczną czy pobudzeniem seksualnym) takĪe przyczynia siĊ do uczynienia z nich przedmiotu re-fleksji.
własnych zachowaĔ w oparciu o myĞlenie czy planowanie zarówno w relacjach z innymi ludĨmi, jak i w odniesieniu do własnej osoby.
ZdolnoĞü do doznawania bodĨców jest podstawą dla jednego z najwaĪniej-szych aspektów toĪsamoĞci fizycznej – poczucia bycia Īywą istotą (Allport, 1998; Damasio, 2002). Z kolei umiejĊtnoĞü interpretacji własnych doznaĔ w kategoriach emocji i stanów fizycznych nade wszystko wzmacnia poczucie spójnoĞci z włas-nym ciałem. UmiejĊtnoĞü opisu własnych przeĪyü za pomocą słów czy innych form ekspresji symbolicznej (np. dzieła sztuki) daje poczucie ich zrozumienia. Wydaje siĊ, iĪ szczególnie waĪne jest dopuszczenie do ĞwiadomoĞci jak najszer-szego spektrum stanów i emocji powstających w naszym ciele. NaleĪy bowiem zaznaczyü, iĪ brak interpretacji pozostawia człowieka z poczuciem niejasnego niepokoju i napiĊcia (por. Reykowski, 1974) oraz wraĪeniem utraty orientacji w Ğwiecie własnych przeĪyü. Ponadto prawidłowa interpretacja własnego stanu daje moĪliwoĞü refleksji, porównania własnych doĞwiadczeĔ z przeĪyciami in-nych ludzi, a takĪe otwiera drogĊ mechanizmom sprawowania Ğwiadomej kontro-li. Te wszystkie procesy wzmacniają poczucie spójnoĞci wyraĪające siĊ w do- Ğwiadczeniu jednoĞci z własnym ciałem. Zapewne zmniejszenie iloĞci doĞwiad-czeĔ, dla których nie moĪna znaleĨü interpretacji, sprzyja budowaniu poczucia ciągłoĞci w czasie, gdyĪ własna egzystencja moĪe byü spostrzegana jako ciągła linia, nie przerywana stanami, które – jako wyalienowane z jĊzyka – nie mogą zostaü zintegrowane z Ja psychologicznym.
3. ZłoĪona interpretacja własnego stanu – ujĊcie rozwojowe
UmiejĊtnoĞü nadania znaczenia własnym emocjom oraz potrzebom cielesnym nie zawsze jest toĪsama z dostĊpnoĞcią do wiedzy dotyczącej ich przyczyn i do zachowaĔ na nie wpływających. MoĪna bowiem zdawaü sobie sprawĊ, iĪ do-Ğwiadcza siĊ lĊku lub zmĊczenia, nie wiedząc, co spowodowało ten stan, oraz nie znajdowaü skutecznych sposobów poradzenia sobie z nim. Wiedza na temat tego, jakie zdarzenia wywołują okreĞlone emocje czy potrzeby cielesne, pozwala prze-widywaü oraz dokonywaü wyborów odnoĞnie do uczestnictwa w sytuacjach wy-wołujących dany stan. Osoby pozbawione takiej umiejĊtnoĞci, nie mogąc przewi-dzieü własnej reakcji, najprawdopodobniej spostrzegają siebie jako kogoĞ, komu „zdarzają” siĊ emocje czy stany fizyczne, które mogą siĊ rodziü w najmniej ocze-kiwanych momentach (por. Maruszewski, ĝcigała, 1998). Kryterium adekwat-nych zachowaĔ, których celem jest regulacja własadekwat-nych stanów, odnosi siĊ do strategii słuĪących utrzymaniu homeostazy lub optymalnego poziomu
pobudze-nia. MoĪliwoĞü zrelaksowania siĊ i odpoczynku w sytuacji zmĊczenia oraz umie-jĊtnoĞü opanowania negatywnych emocji to przykłady zachowaĔ, których celem jest powrót do stanu psychofizjologicznej równowagi. Z kolei generowanie emo-cji pozytywnych czy wzbudzenie (i eskalacja) napiĊcia seksualnego mogą słuĪyü podniesieniu poziomu pobudzenia, które jest odczuwane jako przyjemne.
Wprawdzie znajomoĞü przyczyn własnych stanów oraz umiejĊtnoĞü radzenia sobie z nimi – składających siĊ na funkcjĊ regulacji, przypisaną Ja cielesnemu – nie wyczerpuje listy wszystkich zdolnoĞci sprzyjających adaptacyjnemu funkcjo-nowaniu, jednak właĞnie te dwa aspekty regulacji wydają siĊ kluczowe dla po-czucia toĪsamoĞci fizycznej. Do innych jej wymiarów, które – jak sądzĊ – znaj-dują odniesienie takĪe do potrzeb cielesnych, zalicza siĊ na przykład zdolnoĞü do identyfikowania emocji u innych ludzi czy umiejĊtnoĞü ich komunikacji (Mayer, Salovey, 2005). Jednak brak tych umiejĊtnoĞci zdaje siĊ nie pozostawiaü tak zna-czącego piĊtna na poczuciu toĪsamoĞci cielesnej, jak niezdolnoĞü do przewidzenia sytuacji wyzwalających emocje i stany fizyczne oraz brak umiejĊtnoĞci radzenia sobie z nimi.
Gromadzenie wiedzy na temat przyczyn własnych emocji czy potrzeb cieles-nych wymaga rozwoju myĞlenia w kategoriach przyczyn i skutków. DziĊki tej zdolnoĞci dziecko jest w stanie zarejestrowaü związek miĊdzy pewnymi wydarze-niami i stanami przez nie wywołanymi. Bez wątpienia ten proces przebiega o wie-le sprawniej, jeĞli została nabyta umiejĊtnoĞü nadawania znaczenia własnym prze-Īyciom w postaci etykiety słownej, która umoĪliwia wyodrĊbnienie konkretnego stanu z masy doznaĔ płynących przez ciało. W rozwoju omawianej zdolnoĞci podkreĞla siĊ rolĊ rodziców, przekazujących dziecku wiedzĊ o przyczynach włas-nych emocji i – jak sądzĊ – takĪe o przyczynach potrzeb cieleswłas-nych poprzez wskazywanie i nazywanie relacji miĊdzy nimi a sytuacją, która je wywołała (por. Mayer, Salovey, 2005).
Podobnie jak gromadzenie wiedzy na temat przyczyn, tak samo podejmowa-nie adekwatnych zachowaĔ, poprzedzone planowapodejmowa-niem i wyborem najlepszego sposobu modulacji własnego stanu, jest kształtowane na bazie interakcji z opie-kunem (Bell, Kalikins, 2000; Kopp, 1989). NaleĪy zaznaczyü, Īe mowa tutaj o strategiach opartych na Ğwiadomym myĞleniu, które słuĪą ogólnie pojĊtemu do-brostanowi9.10
W pierwszym okresie Īycia zespół zachowaĔ uĞmierzających dy-
9 Pod pojĊciem regulacji własnych stanów, które w literaturze jest przede wszystkim odno-szone do emocji, kryją siĊ bowiem takĪe strategie nie angaĪujące myĞlenia i zachowania pogarsza-jące zdrowie jednostki. Do zachowaĔ pierwszego typu Kopp (1989) zalicza np. odwracanie przez dziecko głowy od bodĨców wywołujących negatywne emocje czy ssanie palca w celu
samouspo-stres spowodowany zaburzeniami homeostazy jest ograniczony i skuteczny jedy-nie w sytuacjach umiarkowanego jedy-niepokoju (Kopp, 1989), którego przekroczejedy-nie prowadzi do stanu dezorganizacji (Schore, 2001). PoniewaĪ bardzo małe dziecko nie jest w stanie usunąü przyczyny swojego cierpienia, dlatego ukojenie wymaga interwencji opiekuna. Sposób, w jaki dorosły uspokaja dziecko, stanowi przekaz na temat akceptowanych przez najbliĪsze otoczenie metod redukowania dystresu (Kopp, 1989). Warunkiem wykształcenia adaptacyjnych technik samoregulacji jest zatem, prócz osiągniĊcia niezbĊdnego etapu rozwoju funkcji poznawczych, stosowanie przez opiekuna zróĪnicowanych i adekwatnych do stanu dziecka stra-tegii (np. inne zachowania powinny byü podejmowane w sytuacji znudzenia, a inne w momencie przeĪywania lĊku czy zmĊczenia) (Demos, 1986 – za: Kopp, 1989). Poza interakcjami nakierowanymi na redukcjĊ nieprzyjemnych stanów, rodzice inicjują kontakt, którego celem jest wywołanie u dziecka pozytywnego stanu. Na przykład wspólna zabawa uczy dziecko, jaki rodzaj aktywnoĞci moĪna podjąü, aby w przyszłoĞci samodzielnie wzbudziü pozytywne emocje. Interakcja z rodzicami obejmuje takĪe inne strategie wspierające rozwój samoregulacji, do których moĪna zaliczyü: zachĊcanie do samodzielnego rozwiązywania proble-mów, któremu towarzyszy pozytywny afekt, demonstrowanie sposobów radzenia sobie z sytuacją (Bell, Calkins, 2000), tworzenie przyjaznego klimatu emocjonal-nego zachĊcającego do respektowania norm dotyczących zachowaĔ samoregula-cyjnych (Eisenberg, Lasoya, Tabes, 2001).
Podsumowując, znajomoĞü przyczyn własnych stanów fizycznych i emocji oraz umiejĊtnoĞü radzenia sobie z nimi jest budowana na bazie doĞwiadczeĔ, których jakoĞü zaleĪy od kompetencji opiekuna do modulowania przeĪyü dziecka. Powtarzające siĊ wzorce interakcji znajdują swój wyraz w uogólnionej wiedzy na temat funkcjonowania emocjonalnego i związanego ze wzbudzeniem potrzeb fizjologicznych. Ten rodzaj reprezentacji rozszerza zakres dostĊpnych strategii samoregulacji – związanych ze zdolnoĞcią do interpretacji doĞwiadczanych sta-nów cielesnych – o wiedzĊ na temat sytuacji prowadzących do okreĞlonych prze-Īyü oraz strategii ich modulowania.
Zarówno wiedza na temat przyczyn własnych emocji i stanów fizjologicz-nych, jak i umiejĊtnoĞü radzenia sobie z nimi wzmacnia poczucie zrozumienia własnej cielesnoĞci i panowania nad nią. UwaĪam, Īe dopiero dopełnienie repre-zentacji słownej własnych przeĪyü przez omawiane aspekty pozwala doĞwiadczyü najbardziej dojrzałego poczucia spójnoĞci z własnym ciałem. ZdolnoĞü do
kojenia. Przykładem drugich zachowaĔ są samookaleczenia, które mogą pełniü funkcjĊ redukowa-nia stanu nieprzyjemnego napiĊcia (Wycisk, 2004).
lowania intensywnoĞci przeĪywanych emocji oraz wiedza na temat przyczyn ich powstania chroni przed dezorganizacją procesów psychicznych, która zagraĪa poczuciu spójnoĞci. Jak wykazały badania dotyczące funkcjonowania osób po traumie, konfrontacja z niemoĪliwymi do zniesienia emocjami (szczególnie lĊku i smutku), pojawiającymi siĊ w zupełnie nieoczekiwanych momentach, jest zwią-zana z poczuciem alienacji wobec tych doĞwiadczeĔ, spostrzeganych jako obce i nie poddające siĊ kontroli (Herman, 2003). MoĪna zatem przypuszczaü, iĪ ade-kwatne ustanowienie ostatniego poziomu reprezentacji sprzyja takĪe poczuciu ciągłoĞci w czasie własnej osoby.
*
NaleĪy stwierdziü, Īe w zaproponowanym ujĊciu rozwój Ja cielesnego obej-muje trzy etapy, które są definiowane przez pojawienie siĊ nowej zdolnoĞci de-terminującej sposób reprezentowania doĞwiadczeĔ cielesnych na poziome psy-chologicznym. Na początku Ja cielesne umoĪliwia dziecku doznawanie pozwala-jące na reprezentowanie doĞwiadczeĔ cielesnych w postaci schematów sensomo-torycznych. W nastĊpnej kolejnoĞci rozwijana jest umiejĊtnoĞü interpretowania własnych doznaĔ, co oznacza uzupełnienie reprezentacji sensomotorycznej o oz-naczenie słowne. Rozwojowo najpóĨniejsza funkcja Ja cielesnego to zdolnoĞü do regulacji własnych emocji i stanów fizycznych, która oznacza poszerzenie repre-zentacji o wiedzĊ na temat przyczyn oraz sposobów radzenia sobie ze wspom-nianymi doĞwiadczeniami cielesnymi.
Starałam siĊ wykazaü, Īe zarówno rozwój funkcji Ja cielesnego, jak i jakoĞü reprezentacji doĞwiadczeĔ cielesnych są uzaleĪnione od zdolnoĞci opiekuna do adekwatnego odczytywania, reagowania, nazywania, opisywania przyczyn oraz wskazywania moĪliwych sposobów radzenia z własnymi doznaniami, emocjami oraz potrzebami fizycznymi. ZałoĪenie to pozwala postawiü hipotezĊ, Īe głów-nym czynnikiem ryzyka dla sposobu funkcjonowania tak rozumianego Ja ciele-snego są zaburzenia we wczesnej relacji z osobą sprawującą opiekĊ nad dziec-kiem. Badania dotyczące związku doĞwiadczeĔ traumatycznych z nieprawidłowo-Ğciami w Ja cielesnym potwierdzają powyĪszą hipotezĊ (Sakson-Obada, 2007). Okazało siĊ bowiem, Īe przeĪycie wczesnej, chronicznej traumy o interpersonal-nym charakterze jest związane z najwiĊkszymi zaburzeniami w funkcjach pełnio-nych przez Ja cielesne, i to zarówno wtedy, gdy efekt ich działania ujmowano w kategoriach przekonaĔ jednostki, jak i moĪliwych do zaobserwowania sposo-bach reagowania.
NaleĪy dodaü, Īe w proponowanym ujĊciu, fenomenologicznym przejawem siły Ja cielesnego jest prawidłowe poczucie toĪsamoĞci fizycznej, które jest uza-leĪnione od zdolnoĞci Ja cielesnego do pełnienia funkcji mu przypisanych. Zdol-noĞü do doznawania, interpretacji oraz regulacji sprawia, iĪ w Īyciu dorosłym jednoĞü z własnym ciałem jest na tyle oczywistym doĞwiadczeniem, iĪ rzadko kiedy staje siĊ przedmiotem refleksji lub choüby uĞwiadomienia (por. Erikson, 1956; Szasz, 1957; por. Jarymowicz, Szustrowa, 1980). W tym sensie poczucie własnej toĪsamoĞci (cielesnej) najczĊĞciej pozostaje „niemym” doĞwiadczeniem, głównie dziĊki zdolnoĞci Ja cielesnego do płynnej integracji konstytuujących je doznaĔ. WeĨmy jednak pod uwagĊ, iĪ chociaĪby dziĊki zdolnoĞci do doznawania bodĨców, płynących nieustającym nurtem przez nasze ciało, człowiek moĪe do-Ğwiadczaü siebie jako osobĊ czującą, Īywą. Z kolei umiejĊtnoĞü nadania znacze-nia własnym doznaniom, uzupełniona moĪliwoĞcią panowaznacze-nia nad własnymi emocjami czy potrzebami cielesnymi, wyznacza poczucie spójnoĞci – to jest inte-gracji siebie z tym, czego doĞwiadcza ciało.
BIBLIOGRAFIA
Allport, G. (1998). OsobowoĞü i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Anzieu, D. (1979). The sound image of the self. International Journal of Psycho-Analysis, 42, 22-33.
Bell, K. L., Calkins, S. D. (2000). Relationships as inputs and outputs of emotion regulation.
Psychological Inquiry, 11, 3, 160-163.
Bick, E. (1968). The experience of the skin in early object-relations. International Journal of
Psycho-Analysys, 49, 483-486.
Canpolat, B. I., Orsel, S., Akdemir, A. (2005). The relationship between dieting and body image, body ideal, self-perception, and body mass index in turkish adolescents. International Journal
of Eating Disorders, 37, 2, 150-155.
Cash, T., Deagle, E. (1997). The nature and extent of body-image disturbances in anorexia nervosa and bulimia nervosa: A meta-analysis. International Journal of Eating Disorders, 22, 2, 107-125.
Cole, J., Paillard, J. (1995). Living without touch and peripheral information about body position and movement: Studies with deafferented subjects. W: J. L. Bermudez, A. Marcel, N. Eilan (red.), The body and the self (s. 245-266). Cambridge: A Breadford Book.
Damasio, A. (2002). Błąd Kartezjusza. Warszawa: Dom Wydawniczy Rebis.
Eisenberg, N., Losoya, S., Fabes, R. A. (2001). Parental socialization of children’s dysregulated expression of emotion and externalizing problems. Journal of Family Psychology, 15, 2, 183-205.
Erikson, E. (1956). The problem of ego identity. American Journal of Psychoanalytic Association, 4, 56-118.
Fonagy, P. (1998). An attachment theory approach to treatment of the difficult patient. Bulletin of
the Mennineger Clinic, 62, 147-170.
Fonagy, P., Steele, M., Leigh, T., Kennedy, R., Matoon, G., Target, M. (2000). Attachment, the revlectice self and borderline states. W: S. Goldberg, R. Muir, J. Kerr (red.), Attachment
theory. Social developmental and clinical perspective (s. 233-278). New York: Hillsdale.
Fonagy, P., Steele, H., Steele, M. (1991). Maternal representations of attachment during pregnancy predict the organization of infant-mother attachment at one year of age. Child Development, 62, 891-905.
Gallagher, S. (1995). Body schema and intentionality. W: J. L. Bermudez, A. Marcel, N. Eilan (red.), The body and the self (s. 225-244). Cambridge: A Breadford Book.
Grotstein, J. (1980). A proposed revision of the psychoanalytic concept of primitive mental states – part I. Introduction to a newer psychoanalytic metapsychology. Contemporary Psychoanalysis, 16, 478-540.
Herman, J. (2003). Uraz i powrót do równowagi. GdaĔsk: GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne. Hoffer, W. (1950). Development of the body ego. Psychoanaytic Study of the Child, 5, 5-23. Kepner, J. I. (1991). Ciało w procesie psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Pusty Obłok. Kinsbourne, M. (1990). The brain and body awereness. W: T. Cash, T. Pruzinsky (red.), Body
ima-ge. A handbook of theory, reserch and clinical practice (s. 30-37). New York–London: The
Guilford Press.
Kofta, M. (1979). Samokontrola a emocje. Warszawa: PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe. Kopp, C. B. (1989). Regulation of distress and negative emotions: A developmental view.
Developmental Psychology, 25, 3, 343-354.
Kowalik, S. (2003). Ja cielesne – próba nowego spojrzenia. Polskie Forum Psychologiczne, 1, 1-2, 5-29.
Krueger, D. (1989). Body self and psychological self: Development and clinical integration in
disorders of the self. New York: Brunner/Mazel.
Krueger, D. (1990). Psychodynamic perspectives on body image. W: T. Cash, T. Pruzinsky (red.),
Body image. A handbook of theory research and clinical practice (s. 30-37). New York–
–London: The Guilford Press.
Krueger, D. (1990a). Psychodynamic approaches to changing body image. W: T. Cash, T. Pruzinsky (red.), Body image. A handbook of theory research and clinical practice (s. 461-468). New York–London: The Guilford Press.
Krueger, D. (2002). Integrating body self and psychological self. New York–London: Brunner-Routledge.
Krystal, H. (1978). Trauma and affect. Psychoanaytic Study of the Child, 33, 81-116.
Krystal, H. (1979). Alexithymia and psychotherapy. American Journal of Psychotherapy, 33, 1, 17-31.
Laplanche, J., Pontalis, J.-B. (1996). Słownik psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Mahler, M., McDevitt, J. (1982). Thoughts on the emergence of the sense of self, with particular emphasis on the body self. Journal of the American Psychoanalytic Association, 30, 827-848. Maruszewski, T., ĝcigała, E. (1998). Emocje – Aleksytymia – Poznanie. PoznaĔ: Wydawnictwo
Mayer, J. D., Salovey, P. (2005). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: P Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne (s. 23-69). PoznaĔ: Dom Wydawniczy Rebis.
Mirucka, B. (2003). Ja-cielesne fundamentem osobowoĞci. Polskie Forum Psychologiczne, 1, 1-2, 30-40.
Mirucka, B. (2005). Typy ja cielesnego, czyli sposoby doĞwiadczania swojej cielesnoĞci przez ko-biety. Czasopismo Psychologiczne, 11, 2, 6-26.
Moloney, C. (1957). The precognitive cultural ingredients of schizophrenia. International Journal of
Psychoanalysis, 38, 324-340.
Orbach, I., Lotem-Peleg, M., Kedem, P. (1995). Attitudes toward the body in suicidal, depressed, and normal adolescents. Suicide and Life-Threatening Behavior, 25, 2, 211-221.
Orbach, I., Mikulincer, M. (1998). The Body Investment Scale: Construction, and validation of a Body Experience Scale. Psychological Assessment, 10, 415-425.
Perry, B. (1999). The memories of states: How the brain stores and retrieves traumatic experience. W: J. M. Goodwin, R. Attias (red.), Splintered reflections: Images of the body in trauma (s. 9-39). New York: Basic Books.
Piaget, J., Inhelder, B. (1993). Psychologia dziecka. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (1974). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: KsiąĪka i Wiedza. Sakson-Obada, O. (2007). Ja cielesne w kontekĞcie traumy i relacji przywiązania (mps pracy
dok-torskiej, UAM w Poznaniu).
Salomon, E. P., Berg, L., Martin, D., Ville, C. (1996). Biologia. Warszawa: MULTICO.
Schore, A. N. (2001). The effects of a secure attachment relationship on right brain development, affect regulation, and infant mental health. Infant Mental Health Journal, 22, 7-45.
Siek, S. (1983). Wybrane metody badania osobowoĞci. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej. Sokolik, M. (1993). Psychoanaliza i Ja. Kliniczna problematyka poczucia toĪsamoĞci. Warszawa:
Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza.
Sroufe, A. (1995). Emotional development. Cambridge: University Press.
Stawicka, M. (w druku). AutodestruktywnoĞü dzieciĊca w Ğwietle teorii przywiązania społecznego. PoznaĔ: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Stern, D. (1985). The interpersonal world of the infant. United States of America: Basic Books. Szasz, T. (1957). A contribution to the psychology of bodily feelings. Psychoanlytical Quarterly,
26, 24-47.
Van der Kolk, B. A. (1996). The complexity of adaptation to trauma. W: A. B. van der Kolk, A. McFarlane (red.), Traumatic stress (s. 182-213). New York: The Guilford Press.
Van der Kolk, A. B., Fisler, R. (1994). Childhood abuse and neglect and loss of self-regulation.
Bulletin of the Menninger Clinic, 58, 2, 145-169.
Whitehouse, A., Freeman, P., Annandale, A. (1988). Body size in anorexia nervosa. British Journal
of Psychiatry, 2, 23-26.
Williamson, D., Davis, C., Benett, S., Goreczny, A., Gleaves, D. (1989). Development of a simple procedure for assessing body image disturbances. Behavioral Assessment, 11, 433-446. Wycisk, J. (2004). Okaleczanie ciała. Wybrane uwarunkowania psychologiczne. PoznaĔ: Bogucki
DEVELOPMENT OF THE BODY EGO
IN THE CONTEXT OF THE EARLY RELATIONSHIP WITH A CAREGIVER
S u m m a r y
This article analyses the impact of the early relationship with a caregiver on functioning of the bodily Ego. A definition is proposed of the bodily self as a concept which involves functions (sensing, interpretation, regulation) fulfilled by the bodily Ego and the contents on which it works (sensations, bodily needs, emotions and sense of physical identity). Development of specific bodily experiences was also discussed with emphasis on their associations with the abilities of an early caregiver to support the functions ascribed to the bodily Ego. The importance of bodily experience representations was highlighted for the sense of physical identity which is the phenomenological criterion of the functionality (i.e. strength) of the bodily Ego.
