ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom IX, numer 2 – 2006
ANTONINA GUTOWSKA•
SPECYFIKA RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO
W ĝWIETLE TEORII DAVIDA H. KIRKA
Artykuł dotyczy funkcjonowania rodzin adopcyjnych, ze szczególnym uwzglĊdnieniem róĪnic miĊ-dzy rodzicielstwem adopcyjnym a rodzicielstwem naturalnym. Została w nim przedstawiona teoria relacji w rodzinie adopcyjnej sformułowana przez kanadyjskiego socjologa Davida H. Kirka. Kirk wyróĪnia dwa odmienne sposoby radzenia sobie z trudnoĞciami związanymi z adekwatnym zdefi-niowaniem swojej roli przez rodziców adopcyjnych: uznawanie róĪnic miĊdzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym (acknowledgment-of-difference coping pattern) lub zaprzeczanie tym róĪnicom (rejection-of-difference coping pattern). Uznawanie róĪnic wiąĪe siĊ według Kirka z lep-szym funkcjonowaniem rodziny adopcyjnej w aspekcie komunikacji miĊdzy członkami rodziny i satysfakcji z adopcji. W drugiej czĊĞci artykułu zostały opisane badania D. Brodzinsky’ego, K. Kaye’a i D. Grotevanta, zainspirowane teorią Kirka, oraz nowe interesujące interpretacje pro-blemu odmiennoĞci rodzicielstwa adopcyjnego prezentowane przez tych autorów.
Słowa kluczowe: adopcja, rodzicielstwo adopcyjne, uznawanie róĪnic miĊdzy rodzicielstwem adop-cyjnym a naturalnym, zaprzeczanie róĪnicom miĊdzy rodzicielstwem adopadop-cyjnym a naturalnym.
Dynamiczne przemiany społeczne ostatnich lat sprawiły, Īe wĞród róĪnych systemów rodzinnych bĊdących przedmiotem zainteresowania psychologii rodzi-ny coraz czeĞciej znajdują siĊ takĪe rodzirodzi-ny utworzone w nietypowy sposób. Do grupy tej naleĪą rodziny adopcyjne, które powstały nie na drodze zrodzenia po-tomstwa z pary rodzicielskiej, lecz mają swój początek w akcie prawnym, w
•MGR ANTONINA GUTOWSKA, Instytut Psychologii KUL, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: chaber@kul.lublin.pl
rym decyzją sądu rodzinnego dziecko powierza siĊ opiece niespokrewnionych z nim osób.
W wyniku adopcji, w jĊzyku prawa zwanej przysposobieniem, miĊdzy przy-szłymi rodzicami a przysposabianym dzieckiem powstaje taki sam stosunek prawny, jaki istnieje miĊdzy dzieckiem a jego naturalnymi rodzicami. Adoptujący dają dziecku swoje nazwisko, a w odpisach skróconych i w wyciągach z aktu urodzenia dziecka figurują jako jego rodzice (Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, art. 114-128).
W intencji prawodawcy rodzicielstwo adopcyjne powinno imitowaü rodzi-cielstwo naturalne. NaĞladuje je niewątpliwie pod wzglĊdem prawnym, zwłaszcza w przypadku adopcji pełnej1
. W literaturze wymienia siĊ jednak wiele cech, które wskazują na specyfikĊ rodzicielstwa adopcyjnego. RóĪnice miĊdzy rodziciel-stwem naturalnym a adopcyjnym ujawniają siĊ szczególnie wyraĨnie w sytu-acjach, w których małĪonkowie wychowują dziecko przysposobione przez nich obojga i niespokrewnione z Īadnym z nich.
Celem artukułu jest przedstawienie teorii kanadyjskiego socjologa Davida Kirka, który rozpatrywał funkcjonowanie rodziny adopcyjnej w kontekĞcie proce-sów społecznych, oraz krótki przegląd zainspirowanych tą teorią koncepcji i badaĔ. ChociaĪ pierwsze wydanie jego ksiąĪki, zatytułowanej Shared fate
(Dzie-lony los), ukazało siĊ w 1964 r., to jednak istnieją powody, dla których warto
przedstawiü myĞl tego autora polskiemu czytelnikowi. Według D. Grotevanta, jednego z najbardziej liczących siĊ obecnie badaczy problematyki adopcyjnej, ukazanie siĊ ksiąĪki Kirka miało przełomowe znaczenie dla rozpoczĊcia licznych badaĔ na temat funkcjonowania rodzin adopcyjnych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Grotevant, Kohler, 1999). Potwierdza to analiza ksiąĪek i artykułów anglojĊzycznych podejmujących tematykĊ adopcji, jakie ukazały siĊ w ciągu ostatnich kilkudziesiĊciu lat. Z tej analizy wynika, Īe nazwisko Kirk najczĊĞciej powtarza siĊ w przypisach i bibliografii prac z tego zakresu. Wydaje siĊ wiĊc, Īe trudno w pełni zrozumieü rozwój badaĔ i koncepcji dotyczących rodzin adopcyj-nych, jeĞli nie zna siĊ ich punktu wyjĞcia. To pierwszy powód, dla którego warto poznaü teoriĊ Kirka. Drugim powodem jest fakt, Īe kontekst społeczny funkcjo-nowania polskich rodzin adopcyjnych na początku XXI wieku jest pod wieloma
1
W prawie polskim funkcjonują trzy formy adopcji: przysposobienie pełne nierozwiązywalne (całkowite), pełne rozwiązywalne i niepełne. RóĪnią siĊ one stopniem związania stosunkami prawno-rodzinnymi dziecka z nową rodziną (szczegółowe wyjaĞnienie por. np. Bałandynowicz, 1999).
wzglĊdami podobny do sytuacji rodzin adopcyjnych w Kanadzie i USA w poło-wie lat szeĞüdziesiątych. WciąĪ powszechne są w Polsce takie zjawiska, jak ta-jemnica adopcji, czyli ukrywanie przed dzieckiem bądĨ przed otoczeniem tego, Īe jest ono adoptowane, czy teĪ niewielkie zainteresowanie rodziną biologiczną dziecka powierzanego do adopcji. Trzecim powodem jest przyjĊte przeze mnie załoĪenie, Īe ustalenia teoretyczne mają znaczący wpływ na działania praktyczne. Przykładem tego jest dynamicznie rozwijająca siĊ w Stanach Zjednoczonych no-wa forma adopcji, zno-wana adopcją otno-wartą (open adoption)2
,1której zwolennicy
podkreĞlają znaczący wpływ teorii Kirka na jej powstanie i rozwój (por. Gro-tevant i in., 1994; Lifton, 1994). Zanim wiĊc polskie oĞrodki adopcyjno-opiekuĔ-cze zaczną proponowaü tĊ formĊ adopcji, warto uĞwiadomiü sobie, jakie prze-słanki leĪą u jej podłoĪa, a takĪe jakie teoretyczne podstawy mają okreĞlone pro-cedury przygotowywania osób pragnących adoptowaü dziecko.
I. RÓĩNICE W PODEJMOWANIU ROLI RODZICIELSKIEJ
Dla osób adoptujących dziecko juĪ sam początek procesu stawania siĊ rodzi-cem wiąĪe siĊ z przeĪyciami odmiennymi od tych, które są udziałem rodziców naturalnych. UĞwiadomienie sobie niemoĪnoĞci urodzenia dziecka wywołuje uczucia deprywacji, wstydu, poczucia winy i krzywdy. Sytuacja ta wpływa takĪe na samoocenĊ małĪonków: uczucia utraty dotyczą miĊdzy innymi obrazu siebie jako zdrowych dorosłych, którzy zdolni są do poczĊcia i urodzenia dziecka, pla-nów wobec swojego Īycia, statusu w rodzinie pochodzenia (Reitz, Watson, 1992). Kobiety ujawniają wiĊcej negatywnych uczuü, wĞród których dominuje upoko-rzenie i bezradnoĞü. Dzieje siĊ tak dlatego, Īe decyzja o adopcji czĊsto jest po-przedzona długotrwałym leczeniem niepłodnoĞci, licznymi poronieniami czy Ğmiercią urodzonego juĪ dziecka (Kirk, 1984; Sorosky, Baran, Pannor, 1978).
Kirk (1964) twierdzi, Īe deprywacja osób decydujących siĊ na adopcjĊ jest związana nie tylko z brakiem dziecka, ale teĪ z brakiem odpowiedniego kulturo-wego wzorca właĞcikulturo-wego dla tej innej formy rodzicielstwa. Tworząc swoją teoriĊ przyjmuje załoĪenie, Īe sposób rozumienia i nadawania znaczenia takim pojĊ-ciom, jak płodnoĞü, rodzicielstwo, relacja rodzic−dziecko, w znaczący sposób oddziałuje na powstawanie i funkcjonowanie rodzin adopcyjnych.
2
To adopcja, w której utrzymywany jest kontakt miĊdzy rodziną adopcyjną a rodziną bio-logiczną dziecka (por. Family Process, 1994, vol. 33, w całoĞci poĞwiĊcony tej tematyce).
W teorii Kirka kluczowe jest pojĊcie „społecznej roli”, które uwaĪa on za szczególnie przydatne do opisu i rozumienia ludzkich zachowaĔ. Według Kirka rodzinne role społeczne, jakich siĊ podejmujemy, wymagają treningu i kompeten-cji oraz dobrze napisanego scenariusza − podobnie jak rola aktora grającego w sztuce dramatycznej (Kirk, 1964, 1984)3.1Rodzice adopcyjni doĞwiadczają
szczególnych trudnoĞci w podjĊciu swojej nowej roli w wielu obszarach. NajwaĪ-niejsze z nich to: przygotowanie do pełnienia roli rodzica, autonomia roli oraz społeczne potwierdzenie roli.
1. Przygotowanie do pełnienia roli rodzica
Przygotowanie do pełnienia roli rodzica zawiera w sobie: uczenie siĊ roli ojca i matki, moĪliwoĞü planowania własnych działaĔ oraz wsparcie społeczne. W danej społecznoĞci znane jest minimum, które pozwala nazwaü kogoĞ ojcem lub dobrym ojcem, matką lub dobrą matką. Dobre nauczenie siĊ roli umoĪliwia wykonywanie jej w sposób satysfakcjonujący dla siebie i akceptowany przez spo-łeczeĔstwo. Roli matki lub ojca dziecko uczy siĊ od początku swojego Īycia − poprzez kontakt z własnymi rodzicami oraz rodzicami rówieĞników, a nastĊpnie utrwala ją podczas zabaw tematycznych. W czasie narzeczeĔstwa i w pierwszej fazie małĪeĔstwa nastĊpuje kontynuacja uczenia siĊ roli poprzez marzenia, roz-mowy i plany dotyczące zrodzenia i wychowywania własnego potomka. Wyni-kiem tych działaĔ jest utworzenie i przyjĊcie społecznie akceptowanego wzorca rodzicielstwa.
Niespodziewane uĞwiadomienie sobie niemoĪnoĞci zrodzenia dziecka Kirk przyrównuje do sytuacji aktora, który w Ğrodku przedstawienia na skutek drama-tycznych wydarzeĔ nie moĪe dalej graü roli, do której siĊ przygotował. RozbieĪ-noĞü miĊdzy oczekiwaniami społecznymi a umiejĊtnoĞcią grania roli, czyli − in-nymi słowy − miĊdzy kulturowym wzorcem a zasobami jednostki, czĊsto prowa-dzi do poczucia alienacji i wyobcowania. Roprowa-dzic nie mogący mieü własnego po-tomstwa początkowo staje siĊ prawie bezradny. MoĪe zrezygnowaü z celu, jakim jest stanie siĊ rodzicem lub ten cel zmodyfikowaü, decydując siĊ na podjĊcie roli rodzica adopcyjnego.
3
Kluczowe terminy, jakich Kirk uĪywa w swojej teorii, oraz sposób ich rozumienia nawiązują do teorii ról społecznych Meada (por. Mead, 1975; Berger 1998, s. 110-112). Na zbieĪnoĞü teorii Meada z załoĪeniami Kirka zwróciłam uwagĊ dziĊki pracy Rafała Milewskiego (1998), który badał zagadnienie toĪsamoĞci rodziców adopcyjnych.
Zdefiniowanie nowej, nietypowej roli rodzicielskiej nie jest jednak łatwe. Dzieje siĊ tak ze wzglĊdu na społeczne tabu dotyczące adopcji. MałĪonkowie starający siĊ o adopcjĊ czĊsto nie znają innych rodziców adopcyjnych. Przez swo-je dzieciĔstwo i młodoĞü najczĊĞciej nie mieli kontaktu z dorosłymi, którzy pełnią rolĊ rodziców adopcyjnych – nie mieli wiĊc okazji, aby poznaü specyfikĊ tej roli. Kirk, który swoją teoriĊ ogłosił w połowie lat szeĞüdziesiątych, nie przewidywał jeszcze waĪnego wpływu mass mediów na modelowanie ról społecznych, co nie-wątpliwie ma miejsce w czasach współczesnych.
Drugim waĪnym elementem przygotowania do pełnienia roli jest według Kir-ka moĪliwoĞü planowania własnych działaĔ. Rodzice spodziewający siĊ biolo-gicznego potomstwa są w stanie w duĪym stopniu przewidzieü przebieg wyda-rzeĔ: dziewiĊü miesiĊcy ciąĪy związanych ze stopniowymi zmianami w organi-zmie kobiety, zakoĔczonych porodem, w wyniku którego stają siĊ rodzicami no-worodka. Mają oni okreĞlony czas na przygotowanie siĊ do podjĊcia ról rodziciel-skich, np. na nabywanie wiedzy związanej z pielĊgnacją niemowlĊcia czy przygo-towanie domu na przyjĊcie dziecka. Osoby, które podjĊły decyzjĊ o adopcji, naj-czĊĞciej nie mają moĪliwoĞci przewidywania i zaplanowania najbliĪszej przyszło-Ğci. Rodzi to trudnoĞü w rozumieniu i porządkowaniu uczuü związanych z nadzie-ją na stanie siĊ rodzicem. Ze wzglĊdu na procedurĊ adopcyjną, przez pierwsze miesiące po złoĪeniu dokumentów niezbĊdnych do adopcji małĪonkowie nie są nawet pewni, czy w ogóle staną siĊ rodzicami. Nie wiedzą, kiedy dziecko przybĊ-dzie do rodziny i w jakim bĊprzybĊ-dzie wieku. Utrudnia to ich przygotowanie siĊ do przyjĊcia dziecka i zaplanowanie odpowiednich działaĔ, np. podjĊcia decyzji zwią-zanych z pracą zawodową kobiety.
Kolejnym elementem mającym wpływ na zdefiniowanie roli rodzica jest we-dług Kirka wsparcie społeczne. Rodzice biologiczni przygotowują osoby z naj-bliĪszego otoczenia do zaakceptowania ich w nowej roli poprzez zewnĊtrzne zna-ki rozwijającego siĊ rodzicielstwa, tazna-kie jak zmiana sylwetzna-ki czy ubrania ciąĪowe przyszłej matki. W związku z tym kobieta spodziewająca siĊ dziecka otrzymuje z reguły wsparcie. Jest otaczana troską, pytana o samopoczucie, inne matki dzielą siĊ z nią swoimi doĞwiadczeniami. W sytuacji rodziców adopcyjnych, zamiast kolejnych miesiĊcy ciąĪy, nastĊpują kolejne wizyty w oĞrodku adopcyjnym, o których z reguły nikt poza małĪonkami nie wie. Rola rodzica adopcyjnego nie jest czymĞ znanym i powszechnym, w związku z tym osoby ze Ğrodowiska pary starającej siĊ o adopcjĊ teĪ nie wiedzą, jaka powinna byü ich rola. Dlatego czĊsto nawet najbliĪsi nie umieją udzieliü wsparcia przyszłym rodzicom adopcyjnym.
Zamiast wskazówek pomagających w definiowaniu nowej roli, pojawia siĊ nie-rzadko ignorancja, niewłaĞciwe uwagi, straszenie i budzenie wątpliwoĞci.
2. Autonomia roli
Rodzice biologiczni są niezaleĪni w tym, by mieü dziecko. JeĞli zechcą, mogą je począü i urodziü bez pomocy lekarzy i szpitali. Kirk zauwaĪa, Īe w duĪym stopniu moĪe byü tu realizowana wartoĞü wolnoĞci i niezaleĪnoĞci, gloryfikowana zwłaszcza wĞród osób pochodzących z tzw. klasy Ğredniej. Natomiast małĪonko-wie pragnący adoptowaü dziecko w swoich staraniach o bycie rodzicem są pramałĪonko-wie całkowicie zaleĪni od poĞredników: pracowników socjalnych, lekarzy, prawni-ków, w niektórych przypadkach od osób zajmujących siĊ nielegalnie poĞrednic-twem w adopcji. Podczas ogólnie przyjĊtej procedury adopcyjnej małĪonkowie muszą dodatkowo udowodniü, Īe nadają siĊ na rodziców. W związku z tym w czasie wizyt w instytucjach zajmujących siĊ poĞrednictwem w adopcji podda-wani są z reguły dociekliwym badaniom obejmującym najintymniejsze sfery Īy-cia, takie jak przebieg małĪeĔstwa, historia leczenia niepłodnoĞci (w niektórych oĞrodkach wymagana jest dokumentacja medyczna stwierdzająca niepłodnoĞü), motywacja do adopcji, wspomnienia z dzieciĔstwa, Īycie religijne, marzenia i wyobraĪenia na temat wychowywania dzieci. W miejscu zamieszkania małĪon-ków przeprowadzany jest wywiad Ğrodowiskowy, pracownik socjalny sprawdza ich warunki mieszkaniowe i status materialny. Według Kirka taka sytuacja silnej zaleĪnoĞci od decyzji innych osób rodzi poczucie bezradnoĞci, upokorzenia i nie-skutecznoĞci własnego działania. CzĊsto brak równieĪ solidarnoĞci Ğrodowiska w tym trudnym okresie – przyszli rodzice adopcyjni nie mają z kim dzieliü siĊ negatywnymi uczuciami związanymi z adopcyjną procedurą.
Do wymienionych przez Kirka przykładów braku autonomii roli moĪna dodaü jeszcze jeden: rodzice adopcyjni wiedzą o przeszłoĞci dziecka i okolicznoĞciach jego poczĊcia i urodzenia tylko tyle, ile zdecydują siĊ im ujawniü osoby poĞredni-czące w adopcji. Rodzice biologiczni znają swoje dziecko od początku i są nieza-leĪni w zdobywaniu tej wiedzy.
3. Społeczne potwierdzenie roli
Odmiennie niĪ rodzice biologiczni, którzy od chwili urodzenia dziecka są Ğwiadomi swoich praw, obowiązków i przywilejów, rodzice adopcyjni nie są pewni swojej roli, zwłaszcza w początkowej fazie rodzicielstwa. Czas pomiĊdzy
nawiązaniem kontaktu z powierzonym im dzieckiem a legalizacją adopcji moĪe trwaü od kilku dni do kilku miesiĊcy. ĝwiadomoĞü tego, iĪ mogą wystąpiü prze-szkody prawne uniemoĪliwiające orzeczenie adopcji, powoduje, Īe rodzice czĊsto powstrzymują siĊ od całkowitego i bezwarunkowego oddania siĊ dziecku, nawet wtedy, gdy juĪ przebywa ono w ich domu. NiepewnoĞü roli wzmacniają takĪe sytuacje, w których akty prawne nie traktują na równi rodziców adopcyjnych i naturalnych4
.1
Społeczne potwierdzenie roli wiąĪe siĊ takĪe z przyjĊciem i akceptacją dziec-ka przez rodzinĊ pochodzenia. Kirk twierdzi, Īe rodzina pochodzenia, a szczegól-nie rodzice małĪonków adoptujących dziecko, ma zasadniczy wpływ na odczyty-wanie swojej roli przez rodziców adopcyjnych. W rodzinie biologicznej krewni zbierają siĊ wokół dziecka i nazywają go swoim, szukają podobieĔstw do przod-ków, sugerują nadanie imienia, uczestniczą w ceremoniach religijnych. Poprzez te działania dziecko zostaje włączone do szerszej rodziny i społecznoĞci.
Rodzice adopcyjni mają ĞwiadomoĞü, Īe przybycie dziecka do ich rodziny jest zerwaniem wiĊzi z jego dotychczasową rodziną biologiczną. Dziecko czĊsto juĪ jest ochrzczone, ma nadane imiĊ. Zdarza siĊ, Īe zamiast radoĞci z dziedziczo-nych po przodkach podobieĔstw, osoby z otoczenia pary adoptującej wyraĪają obawy dotyczące dziedzictwa genetycznego dziecka. Kirk zauwaĪa równieĪ, Īe nie ma specjalnych, społecznie usankcjonowanych ceremonii związanych z przy-sposobieniem dziecka, które pomagałyby w zdefiniowaniu nowej relacji miĊdzy rodzicami a dzieckiem i przyjĊciu go do nowej poszerzonej rodziny.
II. SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z ODMIENNOĝCIĄ RODZICIELSTWA ADOPCYJNEGO
W związku z tym, Īe rola rodzica adopcyjnego niesie ze sobą specyficzne ra-doĞci i problemy, powstaje pytanie o sposób, w jaki rodzice próbują radziü sobie
4
Kirk podaje tu przykład prawa wspierającego rodziców biologicznych − zwolnienia podat-kowe związane z kosztami ciąĪy i porodu (w USA i Kanadzie) przysługiwały (w latach szeĞüdzie-siątych i aĪ do 1997 r.) wyłącznie matkom biologicznym. Warto zauwaĪyü, Īe uchwalając nowe prawo rodzinne, w Polsce w 1999 r. takĪe zapomniano o rodzicach adopcyjnych. Urlop macierzyĔski został wydłuĪony tylko matkom, które urodziły własne dzieci; nie uwzglĊdniono matek adopcyjnych i zastĊpczych. PoprawkĊ zrównującą prawa wszystkich rodziców wprowadzono dopiero w 2001 r. (Dz. U. nr 99, poz. 1152) (za: ŁadyĪyĔski, 2003).
z trudnoĞciami w realizowaniu roli rodzicielskiej, oraz o to, jakie konsekwencje w relacjach rodzic−dziecko mają te róĪne metody radzenia sobie.
Kirk, tworząc własną teoriĊ relacji adopcyjnych, podkreĞla fakt, Īe przyczyną − najczĊĞciej leĪącą u początku procesu adopcyjnego − jest cierpienie małĪonków związane z bezdzietnoĞcią, które spostrzega on jako zadanie wymagające od ro-dziców odwaĪnej postawy. Opisując psychologiczną sytuacjĊ małĪonków, którzy stają w obliczu własnej niepłodnoĞci, odwołuje siĊ do licznych metafor. Kładzie w nich mocny akcent na koniecznoĞü twórczego zmagania siĊ z problemem, ja-kiego doĞwiadczają. Kirk przyrównuje niepłodnych małĪonków do bohaterów baĞni, którzy na skutek nieoczekiwanych i dramatycznych wydarzeĔ tracą pier-wotne przywileje (w baĞni chodzi o przynaleĪnoĞü do rodziny królewskiej, w przypadku niepłodnych małĪonków − o przynaleĪnoĞü do grupy „normalnych”, biologicznych rodziców). Inaczej jednak niĪ w baĞniach, utracony przywilej nie moĪe byü im zwrócony w cudowny sposób czy działania dobrej wróĪki5
.1
W realnym Ğwiecie aktor, któremu przytrafiło siĊ nieszczĊĞcie (w omawianej sytuacji − pozbawienie moĪliwoĞci odgrywania roli, do której był przygotowany, czyli biologicznego rodzica), musi polegaü wyłącznie na sobie. Tym, co go moĪe ocaliü, nie jest cud, ale jego własne zasoby, umiejĊtnoĞü zrozumienia sytuacji i dostosowania siĊ do Ğrodowiska. I właĞnie akceptacja faktu, Īe rodzicielstwo adopcyjne nie jest identyczne z rodzicielstwem naturalnym, jest − według Kirka − kluczowe dla utworzenia prawidłowych relacji w rodzinie adopcyjnej. Nawet po-przez adopcjĊ problem nie zniknie, a „zniszczona suknia nie zmieni siĊ w szatĊ, tylko zostanie załatana” (Kirk, 1964, s. 43). Przed rodzicami adopcyjnymi po-wstaje wiĊc dylemat, jaki obraz siebie i swojej nowej roli zdecydują siĊ wybraü. Kirk, nawiązując do jĊzyka teatru, ujmuje tĊ sytuacjĊ w nastĊpujący sposób:
„Mogą powiedzieü: «jestem taki sam, jak kaĪdy inny rodzic» − i odrzuciü tym samym obiektywne i subiektywne róĪnice miĊdzy sobą a biologicznymi rodzica-mi. JeĞli wybiorą taki sposób definiowania siebie i swojego miejsca w dramacie, zostaną nagrodzeni poprzez dostosowanie siĊ do regularnego modelu rodziciel-stwa i dziĊki temu to bĊdą odczuwali mniej bólu związanego z róĪnicami widocz-nymi dla publicznoĞci. Jednak tacy rodzice prawdopodobnie zapłacą cenĊ w
5
Osoby cierpiące z powodu niepłodnoĞci za taki „ocalający cud” mogą obecnie uwaĪaü tech-nikĊ zapłodnienia „in vitro”, nieznaną w czasach, gdy Kirk pisał swoją ksiąĪkĊ. Jednak cud ten wiąĪe siĊ czĊsto z powaĪnymi kosztami psychologicznymi i ekonomicznymi: cierpieniem fizycz-nym oraz dylematem moralfizycz-nym, zwłaszcza u osób wierzących, które decydując siĊ na ten sposób stania siĊ rodzicami, naruszają normy uznawane przez KoĞciół katolicki.
cesie poszukiwania i utrzymywania zdrowych relacji ze swoimi najbliĪszymi współaktorami, przede wszystkim z dzieümi, zwłaszcza w odniesieniu do rozu-mienia znaczenia adopcji. JeĞli natomiast wybiorą uznanie róĪnic poprzez zacho-wywanie w pamiĊci pierwotnej deprywacji oraz rozpoznawanie obecnej pozycji jako substytutu rodzicielstwa, wtedy bĊdą mieli wiĊcej problemów z publicznoĞ-cią niĪ z najbliĪszymi współaktorami” (Kirk, 1964, s. 50-51, tłumaczenie własne).
UĪywając słowa „dylemat” Kirk ma na myĞli sytuacjĊ, w której trzeba wy-braü jedną poĪądaną wartoĞü kosztem innej, równieĪ subiektywnie waĪnej. W omawianej sytuacji dobre relacje miĊdzy członkami rodziny adopcyjnej prze-ciwstawione są akceptacji społecznej i poczuciu, Īe jest siĊ normalnym rodzicem, takim samym, jak inni. „PublicznoĞü” rozumiana jest tu jako osoby tworzące Ğro-dowisko społeczne: dalsza rodzina, znajomi, pracownicy takich instytucji, jak szkoła czy słuĪba zdrowia.
Te dwa odmienne sposoby spostrzegania swojego rodzicielstwa mają od-zwierciedlenie w wynikach badaĔ przeprowadzonych przez Kirka w 1956 r. me-todą ankiety pocztowej na próbie 1500 rodziców adopcyjnych. Na podstawie ana-lizy wyników ankiety, w tym szczególnie odpowiedzi na pytania otwarte, Kirk wyróĪnił dwie grupy rodziców adopcyjnych. Pierwsza grupa to rodzice twierdzą-cy, Īe rodzicielstwo adopcyjne niczym nie róĪni siĊ od rodzicielstwa naturalnego. Drugą grupĊ tworzą osoby, które wskazują na specyfikĊ i odmiennoĞü swojego rodzicielstwa.
Rodzice z pierwszej grupy, w reakcji na niejasnoĞü roli związanej z adopcją dziecka, wybierają zaprzeczanie róĪnicom. Ich celem jest usuniĊcie stygmatu ad-opcji poprzez upodobnienie siĊ w jak najwiĊkszym stopniu do rodzin tworzonych w sposób naturalny. CzĊĞü osób naleĪących do tej grupy decyduje siĊ zachowy-waü tajemnicĊ adopcji lub próbuje zachĊcaü dziecko, aby zapomniało zarówno o tym, Īe jest adoptowane, jak i o wszystkim, co siĊ z tym wiąĪe − podobnie jak czynią oni sami. Kirk nazywa to podejĞcie „radzeniem sobie poprzez zaprzecza-nie róĪnicom” (rejection-of-difference coping pattern).
Odmienną postawĊ prezentują rodzice, którzy uĞwiadamiając sobie róĪnice związane z adopcyjnym rodzicielstwem, akceptują je i otwarcie ujawniają. Próbu-ją oni zdefiniowaü swoPróbu-ją nietypową rolĊ poprzez stwarzanie okazji do wzajemne-go poznawania uczuü członków rodziny związanych z byciem innym i rozmowy na ten temat. Aktywnie i bezpoĞrednio stawiają czoła problemowi i starają siĊ zrozumieü trudną sytuacjĊ − zarówno swoją, jak i przysposobionego dziecka. Kirk
nazywa to podejĞcie „radzeniem sobie poprzez uznawanie róĪnic”
(acknowledg-ment-of-difference coping pattern) (Kirk, 1964, s. 58).
Kryterium przynaleĪnoĞci do którejĞ z tych dwóch grup są okreĞlone zacho-wania. Do wzorców zachowaĔ sugerujących zaprzeczanie róĪnicom naleĪą we-dług Kirka te, które mają na celu symulowanie naturalnej rodziny poprzez popie-ranie powszechnej praktyki dopasowywania dzieci do rodziców pod wzglĊdem wyglądu i pochodzenia, pragnienie adopcji niemowląt z jednoczesnym niechĊt-nym stosunkiem do przysposabiania starszych dzieci, a takĪe zachowanie takiego odstĊpu wiekowego miĊdzy przysposabianymi dzieümi, jakie mogłoby istnieü w rodzinie naturalnej. Zaprzeczanie róĪnicom moĪe wyraĪaü siĊ takĪe poprzez zgłaszane przez rodziców duĪe trudnoĞci w ujawnieniu faktu adopcji, wyraĪone zachowywaniem tajemnicy adopcji, póĨnym ujawnieniem faktu adopcji dziecku lub deklaracją rodziców, Īe nigdy nie powiedzieliby o adopcji, gdyby mieli pew-noĞü, Īe tajemnicĊ da siĊ utrzymaü. Do zachowaĔ tego typu naleĪy takĪe unikanie rozmów na temat rodziców biologicznych, twierdzenie, Īe oni nie Īyją, lub nawet zaprzeczanie ich istnieniu, mówienie dziecku, Īe zostało przez adopcyjnych ro-dziców wybrane lub Īe było dla nich od początku przeznaczone. CzĊsto wiąĪe siĊ z tym głĊbokie poczucie, Īe rodzice adopcyjni są jedynymi prawdziwymi rodzi-cami, oraz niechĊü do dowiadywania siĊ czegokolwiek o biologicznej rodzinie dziecka, reagowanie irytacją i obroną na pytania o jego pochodzenie, uĪywanie okreĞleĔ: „pani”, „kobieta” w odniesieniu do pierwszej matki dziecka. Do zacho-waĔ Ğwiadczących o zaprzeczaniu róĪnicom Kirk zalicza takĪe zapominanie i za-przeczanie faktowi adopcji, wyraĪone np. w wypowiedzi rodzica adopcyjnego: „PowiedzieliĞmy o adopcji, ale czujemy, jak byĞmy skłamali – ona jest naszą prawdziwą córką”.
Do wzorców zachowaĔ sugerujących „uznawanie róĪnic” Kirk zalicza: adop-towanie wiĊcej niĪ jednego dziecka lub dziecka starszego, adopadop-towanie dziecka innej rasy lub zupełnie odmiennego wyglądem od rodziców adopcyjnych, wyra-Īanie potrzeby ceremonii adopcyjnej lub ĞwiĊtowania rocznicy legalizacji adop-cji, ogłoszenie i rozsyłanie zawiadomieĔ o adopcji dziecka. ĝwiĊtowanie rocznicy adopcji traktowane jest w tej grupie rodziców jako okazja do lepszego zrozumie-nia sytuacji dziecka, do pomagazrozumie-nia mu w poznaniu siebie i potwierdzezrozumie-nia wza-jemnej przynaleĪnoĞci (w przeciwieĔstwie do pielĊgnowania mitu o wybranym dziecku, który ma działaü paliatywnie, usuwaü ból). WaĪnym wzorcem zachowaĔ jest według Kirka takĪe otwarte wyraĪanie smutku, przyznawanie siĊ do nega-tywnych uczuü związanych z niemoĪnoĞcią urodzenia własnego dziecka, empatia
wyraĪana wobec adoptowanego dziecka: zastanawianie siĊ nad przeĪyciami dziecka związanymi z adopcją. Z uznawaniem róĪnic wiąĪe siĊ takĪe sposób kon-taktowania siĊ rodziców ze Ğrodowiskiem pozarodzinnym: rozmowy z przyja-ciółmi o problemach związanych z adopcją dziecka, poczucie misji – namawianie innych do adopcji dziecka, udzielanie wsparcia innym rodzicom adopcyjnym, radoĞü z utrzymywania kontaktów z innymi rodzicami adopcyjnymi. Zachowa-niem Ğwiadczącym o wysokim stopniu uznawania róĪnic jest zgoda na kontakt z biologiczną matką przed adopcją i traktowanie tego jako wydarzenia waĪnego i pozytywnego lub przyjĊcie i przechowywanie listu od matki biologicznej, pisa-nego przed oddaniem dziecka6
,1oraz wypowiedzi Ğwiadczące o empatii wobec
rodziców biologicznych, czego przejawem jest miĊdzy innymi otwarta rozmowa z dzieckiem na temat dzieci urodzonych poza związkiem małĪeĔskim (Kirk, 1964, s. 70, 72, 79).
Kirk załoĪył w swojej teorii istnienie związku miĊdzy sposobem radzenia so-bie z róĪnicami a takimi cechami funkcjonowania rodziny, jak komunikacja miĊ-dzy członkami rodziny, empatia w stosunku do dziecka adoptowanego i jego ro-dziców biologicznych oraz satysfakcja z adopcji. RozwiniĊcie tej hipotezy ilustru-ją poniĪsze zdania:
(1) Rodzice adopcyjni przejawiający zachowania zaprzeczające róĪnicom bĊ-dą mieli tendencjĊ do ignorowania niepokoju dziecka związanego ze statusem bycia adoptowanym oraz do zamykania kanału komunikacji, co w rezultacie wią-zaü siĊ bĊdzie z mniejszym zadowoleniem z adopcji.
(2) Rodzice uznający róĪnice bĊdą charakteryzowali siĊ empatią w stosunku do dziecka i do problemów, jakie ono przeĪywa w związku ze swoim statusem adoptowanego, co pozwoli im osiągnąü długotrwałą satysfakcjĊ (Kirk, 1964, s. 90).
Badania przeprowadzone przez Kirka w celu zweryfikowania powyĪszych hipotez wskazały na istnienie pozytywnej korelacji pomiĊdzy strategią uznawania róĪnic a empatią wobec dziecka, otwartą komunikacją, myĞleniem o rodzicach biologicznych oraz spostrzeganiem korzyĞci i satysfakcji związanych z adopcyj-nym rodzicielstwem. WiĊksza empatia wobec dziecka (wyraĪona miĊdzy inadopcyj-nymi deklarowaną troską o to, jakie znaczenie dla dziecka mają ich słowa na temat
6
Proponowanie kobiecie oddającej swoje dziecko do adopcji napisania listu do dziecka, w którym opisuje motywy swojej decyzji i związane z tym uczucia, praktykowane jest przez wiele
agencji adopcyjnych w Stanach Zjednoczonych, a takĪe przez niektóre oĞrodki adopcyjno- -opiekuĔcze w Polsce.
opcji) wiązała siĊ z wiĊkszą satysfakcją z adopcyjnego rodzicielstwa, a takĪe z wiĊkszą empatią w stosunku do rodziców biologicznych (deklarowane zastana-wianie siĊ, czy biologiczna matka kiedykolwiek myĞli o dziecku, czy za nim tĊsk-ni lub tĊsk-niepokoi siĊ o tĊsk-nie). ZdolnoĞü do otwartej komutĊsk-nikacji z adoptowanym dzieckiem jest silnie związana z gotowoĞcią rodziców do uznania róĪnic pomiĊ-dzy adopcją a naturalnym rodzicielstwem (Kirk, 1964, s. 91).
Otrzymane wyniki dały podstawĊ do stwierdzenia, Īe zaprzeczanie róĪnicom jest mniej korzystne dla pozytywnego przystosowania osób naleĪących do rodzi-ny adopcyjnej, natomiast uznawanie róĪnic wiąĪe z takimi cechami funkcjonal-noĞci rodziny, jak utrzymanie dynamicznej równowagi, wzajemna empatia, otwarta komunikacja i satysfakcja (Kirk, 1964, s. 92-95).
Interpretując uzyskane wyniki Kirk stwierdza, Īe warunkiem uznania od-miennoĞci swojego rodzicielstwa jest uĞwiadomienie sobie i przepracowanie bólu związanego z niemoĪnoĞcią posiadania dzieci. JeĞli rodzice przyjmą taką posta-wĊ, bĊdą zdolni popatrzeü na siebie w nowy, akceptujący sposób. DziĊki temu procesowi ich własny ból przestanie byü destrukcyjny, a stanie siĊ Ĩródłem wiĊk-szej wraĪliwoĞci i empatii w stosunku do dziecka adoptowanego. Własne bolesne przeĪycia pozwolą im zrozumieü cierpienie swojego dziecka związane z byciem innym i z byciem porzuconym. BĊdą mogli dostrzec, Īe dziecko potrzebuje ich, i efektywnie pomóc mu − przede wszystkim poprzez otwarcie siĊ na komunikacjĊ z dzieckiem dotyczącą problemów związanych z adopcją. Aby ta pomoc była skuteczna, empatia rodziców musi takĪe obejmowaü rodzinĊ biologiczną dziecka. Kirk uĪywa nawet stwierdzenia, Īe rodzice adopcyjni powinni umieü „zidentyfi-kowaü siĊ” z rodzicami biologicznymi i jest to warunkiem do pełnego zrozumie-nia dziecka, które adoptowali. Proces wzajemnego rozumiezrozumie-nia i słuchazrozumie-nia pozwa-la członkom rodziny adopcyjnej wzmocniü poczucie wzajemnej przynaleĪnoĞci i zdefiniowaü role rodzica i dziecka w rodzinie adopcyjnej. Aby rodzice mogli sobie poradziü i byü efektywni, muszą rozumieü i akceptowaü realnoĞü róĪnic związanych z nową rolą, a jednoczeĞnie byü w stanie dostrzec swoją godnoĞü i dostojeĔstwo pełnionej roli (Kirk, 1964, s. 100-102).
III. KONTYNUATORZY I KRYTYCY TEORII KIRKA
Teoria Kirka stała siĊ inspiracją dla wielu badaĔ psychologicznych i nowych koncepcji dotyczących rodziny adopcyjnej. DziĊki niej przede wszystkim zwró-cono wiĊkszą uwagĊ na rolĊ matki biologicznej i jej wpływ na relacje pomiĊdzy
rodzicami adopcyjnymi a dzieckiem. Miało to swój wyraz w ukazaniu siĊ i po-wszechnym przyjĊciu w Ğrodowisku psychologów i socjologów zajmujących siĊ tematyką adopcji modelu trójkąta adopcyjnego, który tworzą: (1) rodzice adop-cyjni, (2) dziecko adoptowane, (3) matka biologiczna7
.1Osoby te są wielorako ze
sobą powiązane a relacja miĊdzy kaĪdą z nich wpływa na relacje miĊdzy pozosta-łymi osobami (Sorosky, Baran, Pannor, 1978).
Trójkąt adopcyjny usytuowany jest w okreĞlonym kontekĞcie społecznym, który warunkuje miĊdzy innymi to, jakie osoby mogą zostaü rodzicami adopcyj-nymi, jakie dzieci najczĊĞciej są przysposabiane, a które nie mają szans na adop-cjĊ, oraz z jakich Ğrodowisk pochodzą matki biologiczne tych dzieci. W związku z tym, badania nad relacjami w rodzinie adopcyjnej coraz czĊĞciej zaczĊły uwzglĊdniaü szersze tło, nie ograniczając siĊ tylko do procesów zachodzących miĊdzy rodzicami a ich przysposobionym dzieckiem (por. np. Modell, 1994).
Jednym z kontynuatorów, ale i krytyków teorii Kirka jest D. Brodzinsky (1987, 1990). W swoich pracach próbuje on wyjaĞniü tezy Kirka, odwołując siĊ do teorii stresu Lazarusa i Folkman (1984). Zwraca uwagĊ na waĪny element tej teorii, a mianowicie rolĊ subiektywnej oceny danego wydarzenia, która w duĪym stopniu wyznacza wybór strategii radzenia sobie z nim. Adopcyjne rodzicielstwo rozumie jako sytuacjĊ stresu, przyjmując, Īe na jego ocenĊ mają wpływ indywi-dualne zmienne osobowoĞciowe rodziców (np. hierarchia wartoĞci, zaangaĪowa-nie w okreĞlone cele, poczucie własnej wartoĞci, lokalizacja poczucia kontroli oraz zaufanie interpersonalne), a takĪe zmienne pochodzące ze Ğrodowiska (ocze-kiwania ze strony osób znaczących i społecznoĞci oraz zasoby, wĞród których waĪną rolą odgrywa wsparcie społeczne). To, w jaki sposób rodzice rozumieją sytuacjĊ adopcji i jak oceniają swoje moĪliwosci sprostania temu zadaniu, ma wpływ na wybraną przez nich strategiĊ radzenia sobie z nowym, a jednoczeĞnie trudnym zadaniem (Brodzinsky, 1990).
W tym kontekĞcie zachowania nazwane przez Kirka „zaprzeczanie róĪnicom” Brodzinsky interpretuje jako strategie radzenia sobie skoncentrowane na emo-cjach, a „uznawanie róĪnic” − jako strategie skoncentrowane na problemie. Twierdzi, Īe rodzice czują potrzebĊ zaprzeczania róĪnicom, poniewaĪ
7
W literaturze psychologicznej termin “adoption triangle” został uĪyty po raz pierwszy w roku 1975 przez A. Sorosky’ego, A. Baran, R. Pannor w artykule: Identity conflicts in adoptees
(Ameri-can Journal of Ortopsychiatry, 45, 18-27 − informacja za: Wegar, 1997, s. 64). Szerzej o trójkącie
adopcyjnym, a takĪe o tym, dlaczego niektórzy autorzy pomijają ojca biologicznego dziecka, por. Gutowska, 1998.
ją pojĊcie róĪnicy z pojĊciem deficytu. Mają tendencjĊ do widzenia i przeĪywania odmiennoĞci swojego rodzicielstwa w bolesnym kontekĞcie defektów, które wi-dzą w sobie, a szczególnie własnej niepłodnoĞci (Brodzinsky, 1987).
Powołując siĊ na badania psychologów z Center for Adoptive Families, Bro-dzinsky stwierdza, Īe trudnoĞci w przystosowaniu członków rodziny adopcyjnej do swojej sytuacji pojawiają siĊ wówczas, gdy rodzice przyjmują ekstremalne postawy wobec róĪnic (Brodzinsky, Lindstrom, Schaffer, 1984 oraz Talen, Lehr, 1984 − za: Brodzinsky, 1990). Do kontinuum zaproponowanego przez Kirka, w którym zmiana w kierunku niĪszego poziomu spostrzegania róĪnic koreluje z gorszym przystosowaniem członków rodziny adopcyjnej, Brodzinsky wprowa-dza nowy wymiar, który nazywa „nadmierne podkreĞlanie róĪnic” (insistence-of-
-difference coping pattern). Taki sposób radzenia sobie z róĪnicami polega na
tym, Īe rodzice podkreĞlają róĪnice do tego stopnia, Īe stają siĊ one centrum zain-teresowania rodziny. Fakt adopcji uwaĪany jest wtedy za przyczynĊ wszelkich niepowodzeĔ i problemów rodzinnych. WiąĪĊ siĊ to czĊsto z negatywnym sto-sunkiem do rodziców biologicznych i spostrzeganiem dziedzicznoĞci dziecka („złych genów”) jako przyczyny problemów z jego zachowaniem, które z kolei ma wpływ na relacje miĊdzy członkami rodziny, np. na konflikty małĪeĔskie. DziĊki takiej interpretacji rodzice redukują przeĪywanie lĊku i chronią swoją za-groĪoną samoocenĊ poprzez zwolnienie siĊ z odpowiedzialnoĞci za trudnoĞci wy-stĊpujące w rodzinie. Badania wykazały, Īe dzieci w tych rodzinach czĊsto czują siĊ inne, wyobcowane, nie pasujące do całoĞci (Brodzinsky, 1987).
Strategia nadmiernego podkreĞlania róĪnic spotykana jest najczĊĞciej w ro-dzinach z dzieümi starszymi, poniewaĪ wiąĪe siĊ ona z takiego typu problemami w zachowaniu dziecka, które pojawiają siĊ najwczeĞniej w młodszym wieku szkolnym. Badania nad relacją pomiĊdzy strategią radzenia sobie wybieraną przez rodziców adopcyjnych a przystosowaniem dziecka wykazały, Īe matki nadmier-nie podkreĞlające róĪnice czĊĞciej oceniają swoje dzieci niĪej w kompetencjach społecznych i wyĪej w problemach z zachowaniem niĪ matki prezentujące inne strategie (zaprzeczanie róĪnicom, uznawanie róĪnic lub strategie mieszane). Mat-ki te równieĪ gorzej oceniają przystosowanie do adopcji zarówno swoje, jak i swojego dziecka i współmałĪonka, niĪ matki reprezentujące trzy pozostałe style, a takĪe w wiĊkszym stopniu podkreĞlają rolĊ dziedzicznoĞci niĪ wpływu społecz-nego na osobowoĞü i zachowanie dziecka (Brodzinsky, Reeves, 1990 − za: Bro-dzinsky, 1990).
W związku z tym Brodzinsky proponuje zastąpienie linearnego modelu Kirka modelem krzywoliniowym, w którym nie tylko zbyt niski, ale równieĪ zbyt wy-soki poziom uznawania róĪnic wiąĪe siĊ z gorszym funkcjonowaniem rodziny adopcyjnej. JednoczeĞnie krytykuje model Kirka za jego statycznoĞü. Według Brodzinsky’ego sposób spostrzegania odmiennoĞci rodzicielstwa adopcyjnego zmienia siĊ wraz z cyklem rozwoju rodziny adopcyjnej. W kolejnych fazach cy-klu Īycia rodziny jej zadania ciągle siĊ zmieniają. Przystosowując siĊ do podej-mowania i rozwiązywania tych zadaĔ, członkowie rodziny muszą od nowa defi-niowaü relacje miĊdzy sobą, dlatego teĪ wiąĪe on sposób spostrzegania róĪnic z wiekiem dziecka adoptowanego. W pierwszych fazach Īycia rodziny, gdy jed-nym z najwaĪniejszych zadaĔ staje siĊ nawiązanie ciepłej i bliskiej relacji z dzieckiem, normą jest początkowe zaprzeczanie róĪnicom i moĪe ono pełniü pozytywną rolĊ adaptacyjną. W miarĊ rozwoju dziecka, gdy zaczyna ono uczest-niczyü w szerszych, pozarodzinnych grupach społecznych, nastĊpuje stopniowe uĞwiadamianie i akceptowanie odmiennoĞci rodzicielstwa adopcyjnego. Brodzin-sky uwaĪa, Īe dwa pierwsze podejĞcia do róĪnic pojawiają siĊ w wiĊkszoĞci ro-dzin, natomiast nadmierne podkreĞlanie róĪnic charakterystyczne jest dla roro-dzin, w których dzieci przejawiają powaĪne, dysfunkcjonalne zachowania, lub dla sy-tuacji, w których cały system rodzinny jest dysfunkcjonalny (Brodzinsky, 1987).
Do teorii Kirka nawiązuje w swoich badaniach takĪe K. Kaye (1990). Podkre-Ğla on, Īe postawa dostrzegania lub zaprzeczania róĪnicom dotyczy nie tylko przeĪywania odmiennoĞci swojego rodzicielstwa, ale w równej mierze faktu, Īe bycie adoptowanym zabarwia w specyficzny sposób całe Īycie i poczucie toĪsa-moĞci dziecka adoptowanego. Kaye proponuje zastąpienie terminologii Kirka, która ma wydĨwiĊk oceniający („zaprzeczanie” kojarzy siĊ ze słowem „wypiera-nie”, natomiast „uznawanie” ze słowem „szczeroĞü’), bardziej neutralnymi dy-mensjami: „wysoki vs niski poziom róĪnicowania” (high versus low
distinguis-hing). Według Kaya wszystkie rodziny adopcyjne naprawdĊ doĞwiadczają róĪnic
i czują je. Niewielki stopieĔ róĪnicowania nie jest tym samym, co odrzucenie. Nie musi on wiązaü siĊ z wyparciem, ale moĪe byü odzwierciedleniem autentycznego doĞwiadczenia, Īe fakt bycia rodziną adopcyjną nie przysparza jej członkom ani powaĪnych problemów, ani wyjątkowych korzyĞci (Kaye, 1990, s. 121).
Kaye przyjął załoĪenie, Īe wybrana przez rodziców strategia radzenia sobie z róĪnicami wynikającymi z adopcyjnego rodzicielstwa wpływa na ogólne przy-stosowanie dziecka. W podjĊtych przez siebie badaniach próbował odpowiedzieü na pytanie, czy fakt bycia rodziną adopcyjną wiąĪe siĊ ze sposobem, w jaki dzieci
i rodzice wzajemnie siebie spostrzegają, i z uczuciami, jakie do siebie Īywią, oraz czy teoria Kirka znajduje swoje potwierdzenie dwadzieĞcia lat póĨniej, czyli w nastĊpnym pokoleniu. Punktem wyjĞcia badaĔ Kaya były doniesienia z badaĔ porównawczych nad rozwojem dzieci adoptowanych i nieadoptowanych, w któ-rych wykazano, Īe istnieją nieistotne statystycznie róĪnice pomiĊdzy grupą kon-trolną a dzieümi adoptowanymi (jeĞli adopcja nastąpiła w wieku niemowlĊcym). W konkluzji tych badaĔ stwierdzono jednak, Īe Ğrodowisko rodziny adopcyjnej jest kluczowym czynnikiem dla przystosowania siĊ dzieci adoptowanych (Boh-man, Sigvardsson, 1985; Stein, Hoopes, 1985; Witmer i in., 1963 − za: Kaye, 1990, s. 122).
Porównując grupy podobne pod wzglĊdem problemów szkolnych i zaburzeĔ zachowania wykazano, Īe wiĊksze nasilenie tego typu trudnoĞci w grupie dzieci adoptowanych wystĊpuje tylko w młodszym wieku szkolnym. RóĪnice te zdają siĊ zanikaü w wieku dorastania (Bohman, Sigvardsson, 1980 oraz Brodzinsky i in., 1984 − za: Kaye, 1990).
Badania, w których porównywano adolescentów pod kątem poczucia własnej wartoĞci i rozwoju toĪsamoĞci (ego-identity), nie wykazały Īadnych istotnych róĪnic miĊdzy grupami. Ciekawym wnioskiem z tych badaĔ było stwierdzenie, Īe zarówno u adoptowanych, jak i nieadoptowanych osób znaczącym predyktorem ogólnego dobrego przystosowania społecznego i formowania toĪsamoĞci było pozytywne spostrzeganie stosunków rodzinnych. W grupie adoptowanych waĪ-nym dodatkowym czynnikiem ogólnego dobrego przystosowania, mającym szczególnie wyraĨne odzwierciedlenie w sukcesach szkolnych i poczuciu własnej wartoĞci, była otwartoĞü w rodzinnej komunikacji dotycząca tematów związanych z adopcją (Stein, Hoopes, 1985 − za: Kaye, 1990).
Posługując siĊ metodą mikroanalizy rozmów całej rodziny, prowokowanych przez ustrukturyzowane pytania oraz indywidualne wywiady z członkami rodzin adopcyjnych (Kaye, Warren, 1988 − za: Kaye, 1990), badacze starali siĊ odpo-wiedzieü na nastĊpujące pytania: Czy rodziny relatywnie wolne od problemów róĪnią siĊ od rodzin zgłaszających trudnoĞci w sposobie rozmawiania na tematy związane z adopcją? Czy wolnoĞü w ekspresji róĪnych, nawet ambiwalentnych uczuü jest waĪnym aspektem formowania siĊ toĪsamoĞci u adoptowanego dziec-ka? Członkom rodziny adopcyjnej zadawano te same co Kirk pytania, dodając kilka nowych. Badanie to jednak róĪniło siĊ od badania Kirka pod nastĊpującymi wzglĊdami: z badanymi przeprowadzano wywiady indywidualnie, a nie za pomo-cą ankiety pocztowej; badano nie tylko rodziców adopcyjnych, lecz takĪe ich
na-stoletnie dzieci; nagrywano wspólne dyskusje rodziców i dzieci na zadany przez badacza temat. Nagrane rozmowy analizowano miĊdzy innymi pod kątem tego, w jaki sposób róĪne rodziny uzgadniają w procesie komunikacji poziom uznawa-nia róĪnic.
Na podstawie przytoczonych powyĪej badaĔ Kaye sformułował nastĊpujące wnioski:
W pokoleniu, w którym jest zdecydowanie wiĊksza jawnoĞü dotycząca adop-cji, nadal zasadna jest teza Kirka, Īe rodziny adopcyjne róĪnią siĊ miĊdzy sobą pod wzglĊdem odmiennego sposobu spostrzegania róĪnic miĊdzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym. Teoria Kirka ma jednak wiele uproszczeĔ; nie po-twierdziła siĊ hipoteza kontinuum, na którym moĪna umieĞciü wszystkie rodziny adopcyjne, biorąc za kryterium ich stosunek do róĪnic. Istnieją rodziny, które uznają w wysokim stopniu róĪnice związane z pochodzeniem dziecka, a w niskim stopniu róĪnice dotyczące pełnionych ról. Przykładem moĪe byü rodzina, która czĊsto ogląda film wideo, gdzie zarejestrowany jest dzieĔ przybycia dziecka do rodziny, wraz z budynkiem sądu, w którym dokonano aktu przysposobienia, a z drugiej strony ich córka, na pytanie o to, ile ma matek, otrzymuje od rodziców zdecydowaną odpowiedĨ, Īe ma tylko jedną matkĊ, gdyĪ tylko jedna opiekuje siĊ nią, pomaga i karmi. ZaleĪnoĞü miĊdzy poziomem uznawania róĪnic a otwartą komunikacją, myĞleniem o rodzicach biologicznych oraz problemami wystĊpują-cymi w rodzinie nie jest jednoznaczna. Kay wysuwa hipotezĊ opozycyjną do teo-rii Kirka: duĪa iloĞü problemów wystĊpujących w rodzinie adopcyjnej moĪe po-wodowaü silne wiązanie ich z faktem adopcji i jednoczeĞnie intensywniejsze my-Ğlenie o rodzicach biologicznych. Taka strategia radzenia sobie z problemami nie jest adaptacyjna. NastĊpnym interesującym wnioskiem z tych badaĔ jest to, Īe jedną z przyczyn, dla których w niektórych rodzinach dominuje odrzucanie, a w innych uznanie róĪnic, jest wywieranie nacisku przez system na kaĪdego z jej członków, aby potwierdziü konsensus sformowany wczeĞniej przez innych. W procesie tym szczególnie mocna jest rola matek adopcyjnych, które okazały siĊ dominującymi osobami w narzucaniu rodzinnej zgody. Proces uzgadniania wspól-nego stanowiska dotyczącego poziomu spostrzeganych róĪnic miĊdzy rodziną adopcyjną a zwykłymi rodzinami nastĊpował poprzez ignorowanie wypowiedzi nie pasujących do przyjĊtego wczeĞniej konsensusu lub wzmacnianie wypowiedzi dziecka, które pasowały do wczeĞniejszego uzgodnienia (Kaye, 1990, s. 132).
Stwierdzono takĪe, Īe niskie poczucie własnej wartoĞci dziecka adoptowane-go, mierzone 10-itemową skalą Rosenberga (1965), koreluje z deklarowanymi
przez nie problemami rodzinnymi, z atrybucją wiaĪącą je z faktem adopcji, z brakiem dobrej komunikacji oraz ze stwierdzeniem, Īe z powodu adopcji ich Īycie rodzinne jest trudniejsze niĪ Īycie innych rodzin.
Do teorii Kirka nawiązuje Grotevant, psycholog z Rutgers University, zwo-lennik formy adopcji zwanej open adoption8,1który ze swoim zespołem prowadzi
badania podłuĪne nad wpływem róĪnych stopni otwartoĞci na funkcjonowanie osób zaangaĪowanych w proces adopcyjny (Grotevant, McRoy, 1997). Na po-trzeby tych badaĔ skonstruowano skalĊ badającą poziom komunikacji, empatii i zachowaĔ Ğwiadczących o uznawaniu róĪnic, w duĪej mierze wykorzystując oryginalne pytania uĪyte przez Kirka (McRoy, Grotevant, Ayers-Lopez, 1994). NarzĊdzie to zastosowano jednak tylko w pierwszej turze badaĔ (w 1995 r). W artykule z 1997 r. Grotevant stwierdził, Īe konstrukt teoretyczny zapropono-wany przez Kirka, jak i związane z nim metody badawcze powinny zostaü dosto-sowane do aktualnej praktyki adopcyjnej. Według Grotevanta, we współczesnym społeczeĔstwie amerykaĔskim, w którym panuje powszechna jawnoĞü adopcji, problemem nie jest juĪ to, czy i w jaki sposób mówiü dziecku o adopcji, lecz za-gadnienia związane z nawiązywaniem przez rodzinĊ adopcyjną kontaktu z biolo-gicznymi rodzicami dziecka (Grotevant, Kohler, 1999). W swoich pracach Gro-tevant wskazuje, Īe utrzymywanie kontaktu z biologiczną rodziną dziecka wiąĪe siĊ z lepszym funkcjonowaniem wszystkich osób naleĪących do trójkąta adopcyj-nego. O ile jednak we wczeĞniejszych pracach twierdził, Īe wiĊkszy stopieĔ otwartoĞci wiąĪe siĊ u badanych rodziców adopcyjnych z lepszą komunikacją z dzieckiem, wyĪszą empatią i poczuciem pełnoprawnego rodzicielstwa (Grotevant i in., 1994), o tyle w badaniach póĨniejszych wskazuje, Īe wyniki badaĔ mniej związane są ze stopniem otwartoĞci, a bardziej z wewnĊtrznymi, specyficznymi cechami i dynamiką systemu, w którym funkcjonuje dziecko (Grotevant, 2001).
*
Badania nad funkcjonowaniem rodzin adopcyjnych, które rozwijają siĊ dy-namicznie w Stanach Zjednoczonych, przyniosły szereg interesujących pytaĔ
8
Grotevant odróĪnia trzy stopnie otwartoĞci: adopcjĊ poufną (“confidential adoption”), w której nie ma wymiany informacji miĊdzy rodzinami, adopcjĊ mediacyjną (“mediated adoption”), w której rolĊ poĞrednika odgrywa agencja adopcyjna oraz całkowicie otwartą (“fully disclosed adoption”), w której rodzice adopcyjni i biologiczni kontaktują siĊ ze sobą bez poĞrednictwa profesjonalistów i utrzymywany jest kontakt miĊdzy rodziną adopcyjną a matką biologiczną przy-sposobionego dziecka (Grotevent, 2001).
i propozycji odpowiedzi. Przedstawiona w artykule teoria Kirka oraz zainspiro-wane nią koncepcje i projekty badawcze mogą wzbogaciü wyniki badaĔ polskich psychologów zarówno ze wzglĊdu na osadzenie problematyki adopcji w szerokim kontekĞcie społeczno-kulturowym, w którym funkcjonuje rodzina adopcyjna, jak i na sformułowane pytania badawcze odwołujące siĊ do powszechnie funkcjonu-jących w literaturze anglojĊzycznej terminów, takich jak np. trójkąt adopcyjny czy uznawanie róĪnic miĊdzy rodzicielstwem adopcyjnym a naturalnym. Inspiru-jące wydaje siĊ odwołanie w badaniach nad doĞwiadczaniem rodzicielstwa adop-cyjnego do teorii stresu Lazarusa i Folkman (Brodzinsky, 1990).
W związku z tym, Īe obecnie − i prawdopodobnie w najbliĪszym czasie − najwiekszą grupĊ rodziców adopcyjnych nadal stanowiü bĊdą osoby doĞwiadcza-jące problemów prokreacyjnych, interesujący wydaje siĊ takĪe sposób rozumienia roli trudnoĞci emocjonalnych związanych z tym doĞwiadczeniem. W publikacjach polskich czĊsto kładzie siĊ akcent na to, Īe cierpienie związane z niemoĪnoĞcią posiadania biologicznego potomstwa stanowiü moĪe przeszkodĊ w utworzeniu udanych wiĊzi rodzinnych, głównie ze wzglĊdu na wypływającą z niego ego-istyczną motywacjĊ adopcji (KoĞcielska, 1999; Trepka-Starosta, 1999; Milewska, 2003). Kirk natomiast przyjmuje w swojej teorii załoĪenie, Īe doĞwiadczenie przez rodziców bólu i utraty jest najczĊstszym faktem leĪącym u początku adop-cji. Ukazuje je jednak nie jako przeszkodĊ, ale zadanie, z którym naleĪy twórczo siĊ zmierzyü. Cierpienie bezdzietnych małĪonków spostrzega jako szansĊ lepsze-go zrozumienia cierpienia, z którym przybywa porzucone dziecko, a takĪe jako podstawĊ empatii i zmagania siĊ ze wspólnie dzielonym przez dziecko i rodziców trudnym losem. Byü moĪe uwzglĊdnienie tej perspektywy pozwoliłoby pogłĊbiü interpretacje wielu badaĔ, szczególnie tych, które dotyczą motywacji adopcji. Warto zauwaĪyü, Īe na motyw wzajemnoĞci w relacji rodzicielskiej, przejawiają-cej siĊ miĊdzy innymi w obustronnym obdarzaniu siĊ miłoĞcią i wzajemnym sty-mulowaniu rozwoju, wskazują takĪe niektórzy polscy autorzy (por. Braun-Gał-kowska, 1999, s. 72; ŁadyĪyĔska, ŁadyĪyĔski, 2000).
W sferze praktyki ustalenia poczynione przez Kirka i jego kontynuatorów mogą mieü wpływ na procedurĊ adopcyjną takĪe w naszym kraju – otwarcie na rodzinĊ biologiczną adoptowanego dziecka ze ĞwiadomoĞcią konsekwencji, jakie ta otwartoĞü ze sobą niesie, a takĪe połoĪenie wiĊkszego akcentu na edukacjĊ, a nie tylko na diagnozĊ kandydatów na rodziców adopcyjnych. WaĪne jest, aby rozwaĪania teoretyczne i wypływające z nich nastĊpstwa dla praktyki adopcyjnej nie przysłoniły zasady sformułowanej przez Betty Lifton (1999), Īe prawa i
po-trzeby dziecka − jako strony najsłabszej − powinny byü na pierwszym miejscu, przed prawami pozostałych osób naleĪących do triady adopcyjnej.
BIBLIOGRAFIA
Bałandynowicz, A. (1999). Adopcja formą kompensacji sieroctwa społecznego. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja – teoria i praktyka (s. 7-31). Warszawa: CMPP-P MEN.
Berger, P. L. (1988). Zaproszenie do socjologii (tł. J. StawiĔski). Warszawa: PWN.
Braun-Gałkowska, M. (1999). Mieü dziecko, czy byü matką? W: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza
ma-cierzyĔstwa (s. 67-74). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Brodzinsky, D. (1987). Adjustment to adoption: A psychosocial perspective. Clinical Psychology
Review, 7, 25-47.
Brodzinsky, D. (1990). A stress and coping model of adoption adjustment. W: D. Brodzinsky, M. Schechter (red.), The psychology of adoption (s. 3-24). New York: Oxford University Press. Grotevant, H. D. (2001). Openess in adoption: Research with the Adoption Kinship Network. Adoption
Quarterly, 4, 1, 45-65.
Grotevant, H. D., Kohler, J. K. (1999). Adoptive families. W: M. Lamb (red.), Nontraditional families:
Parenting and child development (s. 161-190). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Grotevant, H. D., McRoy, R. G. (1997). The Minnesota/ Texas Adoption Research Project: Implica-tions of openness in adoption for development and relaImplica-tionships. Applied Developmental Science, 1, 168-186.
Grotevant, H. D., McRoy, R. G., Elde C., Fravel D. L. (1994). Adoptive Family System dynamics: Variations by level of openness in the adoption. Family Process, 33, 125-146.
Gutowska, A. (1998). Trójkąt adopcyjny. W: P. Francuz, P. OleĞ, W. OtrĊbski (red.), Studia z
psycho-logii w KUL (t. 9, s. 119-129). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Hoopes, J. (1982). Prediction in child development: A longitudinal study of adoptive and nonadoptive
families. New York: Child Welfare League of America.
Kaye, K. (1990). Acknowledgment or rejection of differences? W: D. Brodzinsky, M. Schechter (red.),
The psychology of adoption (s. 121-143). New York: Oxford University Press.
Kirk, H. D. (1964). Shared fate. A theory of adoption and mental health. New York: Free Press. Kirk, H. D. (1981). Adoptive Kinship: A modern institution in need of reform. Toronto: Butterworth. Kirk, H. D. (1984). Shared fate. A theory and method of adoptive relationships. Port Angeles, WA:
Ben-Simon.
KoĞcielska, M. (1999). Pomoc rodzinom adopcyjnym w przezwyciĊĪaniu kryzysów toĪsamoĞci. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja – teoria i praktyka (s. 151-155). Warszawa: CMPP-P MEN.
Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer. Lifton, B. J. (1994). Journey of the adopted self. New York: Basic Books.
Lifton, B. J. (2004). The Ethics of Counseling Triad members. Materiały z: Adoption Institute: Ana-heim conference summary, November 1999; www.adoptioninstitute.org/proed/confessions/trans-test2.html; odczytane 23.06.2005.
ŁadyĪyĔska, G., ŁadyĪyĔski, A. (2000). Adopcja jest darem. Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej KsiĊgarni Archidiecezjalnej.
ŁadyĪyĔski, A. K. (2003). Adopcja na łamach polskich dzienników w 2001 r. W: A. Kalus (red.),
W Ğwiecie dziecka osieroconego i rodziny adopcyjnej. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału
Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego.
McRoy, R., Grotevant, H., Ayers-Lopez, S. (1994). Changing praktices in adoption. Austin: Hogg Foundation for Mental Health.
Mead, G. H. (1975). Umysł, osobowoĞü i społeczeĔstwo (tł. Z. WoliĔska). Warszawa: PWN. Milewska, E. (2003). Kim są rodzice adopcyjni? Studium psychologiczne. Warszawa: CMPP. Milewski, R. (1998). Inne rodzicielstwo – proces ksztaltowania siĊ toĪsamoĞci u rodziców adopcyjnych
(mps pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski).
Modell, J. S. (1994). Kinship with strangers. Berkeley: University of California Press.
Reitz, M., Watson, K. W. (1992). Adoption and the Family System. New York: The Guilford Press. Rosenberg, M. (1965). Society and adolescent self-image. New York: Princeton University Press. Sorosky, A., Baran, A., Pannor, R. (1978). The adoption triangle. Garden City, NY:
Double-day/Anchor.
Trepka-Starosta, J. (1999). Motywacja do podjĊcia decyzji o adopcji. W: K. Ostrowska, E. Milewska (red.), Adopcja – teoria i praktyka (s. 67-73). Warszawa: CMPP-P MEN.
Wegar, K. (1997). Adoption, identity and kinship. New Haven−London: Yale University Press. Wrobel, G. M., Kohler, J. K., Grotevant, H. D., McRoy, R. (1998). Factors related to patterns of
infor-mation exchange between adoptive parents and children in mediated adoptions. Journal of
Ap-plied Developmental Psychology, 19, 4, 641-657.
THE SPECIFICITY OF THE ADOPTIVE PARENTHOOD IN THE LIGHT OF DAVID H. KIRK’S THEORY
S u m m a r y
The article The specificity of the adoptive parenthood in the light of David H. Kirk’s theory concerns differences in functioning between adoptive and natural families as presented by a Canadian socio-logist David H. Kirk. According to Kirk, there are two different coping patterns with difficulties related to self-identification as an adoptive parent: acknowledgmenet of difference between adoptive and natural parenthood or rejection of such difference. The families in which adoptive parents use the first strategy have better between-member communication and, as a result, they are much more satisfied with adoption than the families using the second strategy. In the second part of the article research inspired by Kirk’s theory is presented, especially that of D. Brodzinsky, as well as K. Kaye, and D. Grotevant.
Key words: David H. Kirk, D. Brodzinsky, adoption, adoptive parenthood, acknowledgment-of- -difference coping pattern, rejection-of-difference coping pattern.
