Konstruowanie męskości

(1)

Agnieszka Nowakowska

Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytet w Białymstoku a.nowakowska@uwb.edu.pl

Konstruowanie męskości -

u źródeł przemocy interpersonalnej

Artykuł znajduje się w monografii zbiorowej:

Szczepanik, R., Wawrzyniak, J. (red.) (2008). Różne spojrzenia na przemoc. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno -Ekonomicznej w Łodzi.

(2)

Przemoc interpersonalna w bliskich związkach partnerskich zarówno fizyczna, psychiczna, jak i ekonomiczna jest zjawiskiem występującym we wszystkim krajach i kulturach bez względu na klimat, ustrój i sytuację ekonomiczną. W zależności od przyjmowanej perspektywy badawczej brane są pod uwagę różnego rodzaju czynniki - zarówno sprzyjające jak i zapobiegające powstawaniu relacji przemocowych. W modelu tzw. ekologicznym (Bronfenbrenner, 1979) wykorzystanym w raporcie o przemocy i zdrowiu World Health Organization (Krug i in., 2002: 12-13) wyjaśnia się problem przemocy za pomocą współwystępujących i przenikających się czynników:

1/ indywidualnych (opierających się na indywidualnych cechach i predyspozycjach biologicznych, psychologicznych lub demograficznych sprawcy i ofiary przemocy, w tym np. doświadczanie przemocy dzieciństwie, uzależnienie od alkoholu),

2/ relacyjnych (opierających się na jakości związków i relacji pomiędzy poszczególnymi osobami z rodziny i bliskimi, wśród których żyją sprawcy i ofiary przemocy, uwzględniających pojawianie się relacji konfliktowych w związkach partnerskich),

3/ społecznych (opierających się na jakości relacji i wsparcia społecznego uzyskiwanego np. w sąsiedztwie, miejscach publicznych, pracy lub szkole; na warunkach życia np. poziomie bezrobocia, gęstości zaludnienia, tendencji migracyjnych ludności, a także izolacji społecznej, zwłaszcza ofiar przemocy),

4/ kulturowych (opierających się na klimacie społecznym tworzonym przez występującą na danym obszarze kulturę. Kulturowe normy zawierają preferowane wartości na danym obszarze, sposób funkcjonowania relacji międzyludzkich, w tym między kobietami a mężczyznami. Mogą akceptować relacje oparte na dominacji mężczyzn nad kobietami bądź jednej grupy społecznej nad drugą. Do czynników kulturowych zalicza się również tworzoną w danym państwie politykę społeczną, zdrowotną, edukacyjną i ekonomiczną, kształtującą klimat sprzyjający bądź niesprzyjający stosowaniu przemocy).

Indywidualne Relacyjne

Społeczne Kulturowe

(3)

Rycina 1. Ekologiczny model rozumienia zjawiska przemocy

Źródło: Na podstawie Bronfenbrenner, 1979 za: Krug, Dahlberg i in., 2002

W polskich badaniach empirycznych dotyczących zjawiska przemocy interpersonalnej w bliskich związkach, zwłaszcza wobec kobiet, bierze się najczęściej pod uwagę czynniki indywidualne, relacyjne i społeczne. Na poziomie indywidualnym wyróżnia się m.in. alkoholizm, zaburzenia psychiczne sprawcy lub ofiary, niski poziom wykształcenia, niskie dochody i doświadczanie przemocy w dzieciństwie (np. Gordon, 1997; Łuszczyńska-Cieślak i Gąsiorowska, 2000; Malińska, 1998; Rajska-Kulik, 2005; Rode, 2005), na poziomie relacyjnym m.in. konflikty w rodzinie i trudności w komunikacji interpersonalnej (Rode, 1998). Na poziomie społecznym jako główny czynnik ochrony przed przemocą wyróżnia się uzyskiwanie wsparcia w grupach samopomocowych, (m.in. Kożyczkowska, 2003) organizacjach i instytucjach (Polak i Kiembłowski, 2001). Od kilku lat zwraca się również w polskich badaniach empirycznych coraz większą uwagę na zależności pomiędzy przemocą w związkach a kulturowymi uwarunkowaniami charakteru relacji w związkach między kobietami i mężczyznami, opartymi na stereotypach płciowych (Rode, 2001; Skwarek, 2004). Tematyka tzw. gender-based violence (przemocy opartej na płci) była dotychczas w Polsce poruszana dzięki aktywności kobiecych organizacji pozarządowych i zajmujących się prawami człowieka (m.in. Centrum Praw Kobiet, Amnesty International, Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Polskie Stowarzyszenie Feministyczne Centrum Kobiet).

Stereotypowe, tradycyjne przekonania dotyczące dominującej kulturowo męskości i pasywnej kobiecości bardzo silnie determinują relacje często nawet w najbardziej nowoczesnych związkach partnerskich. Kobieta spostrzegana jako strażniczka domowego ogniska powinna kosztem własnego zdrowia i życia chronić trwałości rodziny, a mężczyzna chronić różnymi sposobami swojej uprzywilejowanej społecznie pozycji. Według licznych badań międzykulturowych (Levinson, 1989 za: Krahé, Bieneck i Möller, 2005) relacje, sposoby definiowania i stereotypy kobiecości i męskości w danej kulturze są kluczowymi czynnikami hamującymi lub wspierającymi zachowania przemocowe w związkach. Są ważniejszymi predyktorami pojawiania się przemocy od czynników o charakterze indywidualnym (takich jak np. alkoholizm, zaburzenia psychiczne, czy trudna sytuacja materialna sprawcy lub ofiary przemocy).

(4)

Statystycznie mężczyźni są częściej sprawcami przemocy zwłaszcza fizycznej wobec kobiet: 15% ankietowanych kobiet i 9% mężczyzn (CBOS, 2005) deklaruje, że przynajmniej raz zostali uderzeni przez swego partnera lub partnerkę, w tym 5% kobiet podaje, że zdarzało się to wielokrotnie (przy 0% mężczyzn). Kobiety zdecydowanie częściej stosują przemoc tylko w sytuacjach obrony własnej, a mężczyźni z szeregu innych powodów. Badania prowadzone w Szwecji, Niemczech i Finlandii wskazują, iż co najmniej 30-35% kobiet między 16 a 67 rokiem życia doświadczyło przemocy fizycznej lub seksualnej, a jeżeli uwzględnimy także przemoc psychiczną, ich liczba wzrasta do ok. 45-50 %.

Istnieje szereg interpretacji zależności pomiędzy płcią ofiary i sprawcy a tendencją do zachowań przemocowych. Dorota Kubacka-Jasiecka (2005: 13) stwierdza, że społeczno-kulturowe uwarunkowania przemocy rodzinnej spowodowane głównie są:

„- społeczną dominacją płci męskiej,

- stabilnością społecznego układu ról w rodzinie, utożsamianego z przypisaną rolą,

- dyskryminacją społeczno-kulturową kobiet (stereotypy, dyskryminacja zawodowa, wysokość płacy)

- rozbieżnościami między oczekiwaniami dotyczącymi sposobu pełnienia ról a ich rzeczywistą realizacją (załamanie tradycyjnych modeli pełnienia ról rodzinnych (...)”.

To spojrzenie na problematykę przemocy jest również zbieżne z definicja przemocy wobec kobiet i opartej na płci:

„PPrrzzeemmoocc wwoobbeecc kkoobbiieet jest manifestacją historycznej t nniieerróówwnnoośśccii ww rreellaaccjjaacchh między płciami, która doprowadziła do ddoommiinnaaccjjii mmęężżcczzyyzzn i dyskryminacji kobiet oraz stanęła na n drodze ich pełnego rozwoju (...) Przemoc wobec kobiet jest podstawowym mechanizmem społecznym, przy pomocy którego kobiety są zmuszane do podległości wobec mężczyzn.”

(ze wstępu do Deklaracji o Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet (DEVAW)(ONZ, 1993)

W dalszej części skoncentrujemy się więc się na analizie kulturowych źródeł przemocy stosowanej przez mężczyzn wobec kobiet. Interpretacji biologicznej, spłycającej zjawisko kulturowo-społecznego uwarunkowania męskiej przemocy i wyjaśniającej wysoki poziom męskiej agresji poziomem testosteronu, nie będą tutaj pogłębiać. Jak za Kimmel’em podaje Krzysztof Arcimowicz (2005) „testosteron jest produkowany przez agresję”, a więc istnieje swoiste sprzężenie zwrotne polegające na tym, że to właśnie styl życia, okoliczności i warunki życia kształtują określony poziom testosteronu u mężczyzn. I jak uważa Ryszard Izdebski (2004: 128):

(5)

„Podejrzany o bycie źródłem męskiej agresywności testosteron stał się modnym

usprawiedliwieniem dla wielu mężczyzn stosujących przemoc w relacjach z kobietami. Łatwo jest jednak zauważyć, że to tylko jeden z wielu elementów układanki, którą nazywamy strategią dominacji”.

Również podejrzenia i argumenty, że mężczyźni stosujący w bliskich relacjach partnerskich przemoc są w większości chorzy psychiczne zostają obalone przez Waltera S. DeKeseredego i Martina D. Schwartza (2005: 354). Ich zdaniem nie więcej niż 10% przypadków przemocy partnerskiej spowodowanych jest chorobą sprawcy. Uważają oni, że argumenty biologiczne i oparte na badaniach ewolucjonistycznych (według których agresja mężczyzn tłumaczona jest pierwotną chęcią seksualnego dostępu do kobiet w celu osiągnięcia jak największego sukcesu reprodukcyjnego), nie dają wystarczających argumentów na wyjaśnienie męskiej przemocy partnerskiej. Jeśli więc nie na biologicznych uwarunkowaniach, to na czym koncentrują się badacze społeczni w rozwiązywaniu zagadki męskiej przemocy wobec kobiet?

Alternatywnych, kulturowych źródeł męskiej agresji poszukuje się w dominacyjnym, zwanym często hegemonicznym sposobie kształtowania (konstruowania) męskiej tożsamości płciowej, a także strukturalnych zależnościach kobiet i mężczyzn, w których to mężczyzna najczęściej przyjmuje i posiada uprzywilejowaną pozycję (choć współcześnie w wielu krajach zachodnich nie jest to już taką oczywistością i właśnie swoista redefinicja ról społecznych kobiet i mężczyzn powoduje paradoksalnie nasilenie zjawisk przemocy interpersonalnej).

Maria Eriksson (2006) uważa, że nie każda przemoc interpersonalna jest dziełem mężczyzn, ale z kilku powodów można określić mężczyzn jako „ekspertów od przemocy”, gdyż uwarunkowania społeczne powodują strukturalne zależności między kobietami a mężczyznami, a stosowanie siły jest integralną częścią tworzenia się (konstruowania) męskości w procesie socjalizacji.

Męska socjalizacja do przemocy

Kategoria męskości jest zmienna w czasie, w obrębie różnych kultur (Kimmel i Messner, 1995: XXI) i kształtuje się w procesie socjalizacji nie tylko jako indywidualna tożsamość płciowa, ale również jako system społecznych praktyk i zachowań. A więc męskość pojmowana jako gender nie jest tylko zbiorem charakterystycznych wrodzonych cech fizycznych i psychologicznych (np. tężyzna fizyczna, posiadanie męskich narządów płciowych, siła, odwaga, władczość), ale także zbiorem praktyk społecznych tworzących męskość w danej kulturze. W większości kultur mężczyzna kształtowany jest w procesie

(6)

socjalizacji do zadań związanych z władzą, dominacją nad innymi, zwłaszcza nad kobietami i dziećmi. Wysoka pozycja mężczyzn nie jest czymś całkowicie naturalnym i niezaprzeczalnym, gdyż istnieje szereg plemion pierwotnych, w których nie istniała i nie istnieje hierarchiczna męska dominacja i kult męskiej siły np. Polinezyjczycy z wyspy Tahiti i lud Semai zamieszkujący na Półwyspie Malajskim (Gilmore, 1990 za: Brooks i Silverstein, 1995: 304-305; 308-309). Uważa się nawet, że to nie mężczyźni są faktycznie agresywni, ale kultury i niektóre społeczeństwa akceptujące i faworyzujące zachowania przemocowe (Horrocks, 1994).

Istnieje szereg badań wskazujących, że mężczyźni posiadający więcej cech psychologicznych tzw. męskich (używając do oceny np. skali BSRI – Bem, 1984 lub w wersji polskiej Inwentarza Płci Psychologicznej – Kuczyńska, 1992) są bardziej skłonni do używania przemocy. Badania skupiające się jednak na indywidualnych cechach, jak wcześniej wspominaliśmy przy okazji modelu ekologicznego Bronfenbrennera, nie analizują głębiej przyczyn zjawiska męskiej przemocy (krytyka podejścia indywidualistycznego i opartego na weryfikacji cech psychologicznych w badaniu przemocy partnerskiej: Anderson, 2005; Moore i Stuart, 2005). Aby wyjaśnić przyczynę stosowania przez mężczyzn przemocy wobec kobiet należałoby zgodnie z nurtem konstruktywizmu społecznego sięgnąć nie do indywidualnie posiadanych przez mężczyznę cech, ale do procesu socjalizacji płciowej, czyli sposobu formowania mężczyzny przez własną kulturę i społeczeństwo do posiadania akceptowanej tożsamości płciowej.

Modele socjalizacji płciowej mężczyzn najbardziej kompleksowo wyjaśniają przyczyny zachowań przemocowych i męskiej agresji. Wychowywanie chłopców wiąże się z szeregiem nakazów kulturowych, wymogów i oczekiwań udowadniania tzw. „prawdziwej męskości”. Ta męskość idealna, osiągana często w drodze wielu wyrzeczeń i wbrew naturalnym skłonnościom (chociażby w wyrażaniu swoich emocji) zdaniem wielu badaczy (np. Courtenay, 2000) jest przyczyną wyższego poziomu stresu, krótszego oczekiwanego wieku

życia i licznych problemów zdrowotnych. Uważa się nawet, że normy tradycyjnej męskiej roli płciowej są po prostu dysfunkcyjne, gdyż uniemożliwiają rozwój osobistego potencjału mężczyzny, w tym np. wyrażanie głębokich przeżyć emocjonalnych i nawiązywanie bliskich więzi uczuciowych z innymi, wtłaczając mężczyznę w określone role społeczne, zachowania, niekoniecznie odpowiadające osobistym preferencjom. Ronald F. Levant (1996), badający zjawisko normatywnej męskiej aleksytymii, uważa, że złość jest jedną z niewielu emocji, które mężczyzna może swobodnie wyrażać w relacjach z innymi i z tego mogą wynikać zachowania agresywne w relacjach z innymi. Zdaniem Dariusza Galasińskiego (2004)

(7)

mężczyźni tak naprawdę przeżywają emocje w sposób zbliżony do kobiet, ale nie wyrażają ich otwarcie i często, wręcz przeciwnie: starają się je ukrywać, aby zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, nie zostać posądzonym o zniewieścienie. Mężczyzna stosuje przemoc werbalną lub fizyczną, gdyż w żaden inny sposób nie jest w stanie wyrazić swoich skumulowanych emocji. Nie potrafi i nie chce zrozumieć własnych przeżyć emocjonalnych, kojarzonych z kobiecością i wchodząc w relacje wyraża, akceptowaną społecznie wobec mężczyzn, złość i agresję.

James M. O’Neil i Rodney A. Nadeau (1999) stworzyli bardzo rozbudowaną teorię wyjaśniającą przyczyny przemocy mężczyzn wobec kobiet. Ich zdaniem społeczeństwo zachodnie wciąż ma charakter patriarchalny, kultywujący „mit prawdziwej męskości (the

Masculine Mystique) (Pleck, 1981)”, rozwijający na drodze socjalizacji męską tożsamość,

opierając ją na restrykcyjnych i seksistowskich stereotypach płciowych. Mężczyzna odczuwa silną presję społeczną do zinternalizowania kulturowego ideału męskości. Równocześnie obawia się, że może nie sprostać temu ideałowi, co będzie dla niego oznaczało zaprzepaszczenie szans na osiągnięcie „prawdziwej męskości”. A „prawdziwa męskość” jest całkowicie odmienna od kobiecości i wszystkiego, co z nią związane. I w związku z tym przeżywa wewnętrznie negatywne emocje (np. gniew, wstyd, wina) podczas całego procesu socjalizacji płciowej, gdyż nigdy nie czuje się wystarczająco męski - zawsze zagraża mu konfliktowe poczucie bycia niepełnym mężczyzną. Odczuwa (świadomie lub nieświadomie) tzw. konflikt męskiej roli płciowej zawsze wtedy, kiedy pośrednio lub bezpośrednio narusza tradycyjne normy męskiej roli płciowej, którym nie może, nie potrafi lub nie chce sprostać i odczuwa konfliktową różnicę pomiędzy oczekiwanym obrazem idealnego ”prawdziwego mężczyzny” a schematem własnego „Ja”. Mężczyzna, który czuje, że narusza i nie może sprostać męskiej roli w swoim życiu, przeżywa konflikt wewnętrzny i związany z nim stres. Natomiast jak wspomniano wyżej, zbyt restrykcyjne realizowanie przepisów swojej roli płciowej również może skutkować negatywnymi konsekwencjami psychologicznymi oraz problemami zdrowotnymi i trudnościami w relacjach interpersonalnych.

Zdaniem O’Neila i Nadeau (1999) mężczyzna w celu podtrzymania pozytywnej samooceny stosuje swoiste mechanizmy ochrony męskości, które umożliwiają mu tymczasowe poczucie bycia „prawdziwym mężczyzną” układające się w następujące czynniki (które mierzone są stworzoną do ich pomiaru skala Gender Role Conflict Scale (O’Neil i in., 1986):

(8)

1/ Potrzeba osiągania Sukcesu i Władzy - troska mężczyzny o osobiste osiągnięcia zawodowe, osiągnięcie władzy i wpływu na innych, posiadanie wysokiej pozycji społecznej i współzawodniczenie z innymi.

2/ Powściągliwa Emocjonalność – nawiązywanie relacji interpersonalnych bez zaangażowania się emocjonalnego i przyjmowanie postawy bezuczuciowego „twardziela” 3/ Powściągliwe Relacje pomiędzy Mężczyznami – nawiązywanie relacji z innymi mężczyznami w oparciu o zasady rywalizacji i współzawodnictwa; przeżywanie trudności i zahamowań przed wyrażaniem uczuć, przeżyć i myśli innym mężczyznom, zwłaszcza aby nie zostać posądzonym o bycie homoseksualistą

4/ Konflikt pomiędzy Pracą a Życiem Rodzinnym – poświęcanie jak największej ilości czasu na pracę zawodową, kosztem życia prywatnego i rodzinnego (w rezultacie skutkujące problemami zdrowotnymi, przepracowaniem, stresem i brakiem czasu wolnego – relaksu)

Stereotypowo więc mężczyzna realizuje swoją męskość poprzez sukcesy zawodowe (work

based gender: Puchert, Gärtner i Höyng, 2005), relacje władzy i dominacji nad innymi i

pozostawanie powściągliwym emocjonalnie, dzięki temu odczuwa, że spełnia się jako mężczyzna. Jednak nie zawsze możliwe jest realizowanie męskości w powyższy sposób. Zdaniem O’Neila właśnie wtedy, kiedy mechanizmy ochrony męskości stają się niemożliwe do podtrzymywania oraz realizacji i pojawia się u mężczyzny konflikt roli płciowej, istnieje duże ryzyko wystąpienia przemocy wobec bliskiej osoby. Mężczyzna nie mogąc mechanizmami ochronnymi wystarczająco ochronić swojej męskiej tożsamości płciowej stosuje przemoc. Przemoc i agresja są zatem ostatnimi narzędziami do podtrzymania męskiej władzy i kontroli nad innymi. Mężczyzna przeżywający konflikt, trudności i niepewność w związku z własną męską tożsamością może poprzez przemoc podtrzymywać swój pozytywny wizerunek.

Badania przeprowadzane w nurcie teorii konfliktu męskiej roli płciowej O’Neila i analogicznej do niej teorii męskiego stresu Eislera (1995) wskazują, że faktycznie trudności mężczyzn związane z przeżywaniem przez nich ich męskości (jako gender) korelują z występowaniem i akceptowaniem zachowań przemocowych w związkach partnerskich (np. Eisler, Franchina i in., 2000).

Nierówność relacji między kobietami a mężczyznami kluczem do relacji przemocowych Kwintesencją kulturowo – społecznych przyczyn powstawania męskiej przemocy wobec kobiet jest podejście strukturalistyczne, związane z szeroko pojętą dominacją

(9)

mężczyzn nad kobietami w różnych aspektach życia społecznego. Patriarchalne relacje w rodzinie, przekładające się na hierarchię społeczną, ściśle określają role i zadania kobiet i mężczyzn. To powoduje dychotomiczny podział na sferę prywatną – domenę funkcjonowania kobiet i męską sferę życia publicznego, związaną z prestiżem, dominacją, władzą, a także konkretną wartością ekonomiczną. Relacje między kobietami i mężczyznami i ich tożsamość płciowa gender, zdeterminowane kulturowo tworzą specyfikę całej struktury społecznej. Podejście strukturalistyczne podkreśla, że gender jest swoistym systemem tworzącym i organizującym postawy, interakcje i instytucje społeczne. Uważa się, że gender-owy system stratyfikacji władzy i obowiązków umiejscawia najczęściej kobiety i mężczyzn w nierównych kategoriach, rolach społecznych i m.in. zawodach. Perspektywa strukturalistyczna zakłada, że

gender istnieje jako swoista społeczna siła działająca niezależnie od indywidualnych

wyborów każdego człowieka:

„Nawet jeśli mężczyźni i kobiety nie pragną żyć w sposób zdeterminowany przez gender lub wspierać męskiej dominacji, czują się czasem zmuszeni do tego poprzez logikę wyborów

życiowych opartych na własnej płci (gender)” (Risman, 1998 za: Anderson, 2005: 858).

Podejście strukturalistyczne różni się od podejścia indywidualistycznego w badaniu zjawiska przemocy, gdyż nie traktuje płci biologicznej sprawcy lub ofiary jako determinanty pojawiania się zachowań przemocowych w relacjach między kobietami a mężczyznami. Zwraca natomiast uwagę na występujące hierarchiczne, nierówne zależności pomiędzy kobietami a mężczyznami w rodzinie i w sferze publicznej. Społecznie usankcjonowana męska władza i dominacja w tradycyjnej rodzinie i w społeczeństwie ustawiała kobietę na pozycji podległej, a więc potencjalnie poddanej przemocy. W społeczeństwach tradycyjnych faktycznie istnieje znacznie większe przyzwolenie na stosowanie przemocy przez mężczyznę w różnych sytuacjach wobec partnerki (np. wśród mężczyzn arabskich – Haj-Yahia, 2003). Przemoc legitymizuje poczucie władzy i uprzywilejowanej pozycji mężczyzny w strukturze społecznej.

Wskaźnikami mierzącymi równość statusu mężczyzny i kobiety np. w bliskim związku może być ich poziom wykształcenia i dochodów. W tradycyjnym modelu rodziny mężczyzna dominuje nad kobietą w realizowaniu swojej społecznej roli jedynego żywiciela rodziny. A więc pojawiające się przemocowe zachowania są wyrazem podtrzymywania swojego męskiego wizerunku. Ekonomiczna zależność była i jest bardzo często czynnikiem powodującym pozostawanie w przemocowym związku i uzależnienie życiowe ofiary od sprawcy przemocy. Ryszard Izdebski, terapeuta rodzin, (2004: 129), jako istotny element tzw.

(10)

strategii dominacji mężczyzny nad kobietą w rodzinie, powodującej relacje przemocowe, traktuje używanie wpływu pieniądza:

„Kobieta, bardzo często zarówno z powodu ciąż i urlopów macierzyńskich, jak i z powodów społeczno-politycznych, sprawiających, że jest jej trudniej znaleźć zatrudnienie, dysponuje tylko pieniędzmi uzyskanymi od męża czy partnera relacji”.

Stąd praca zawodowa kobiet umożliwia zmniejszenie strukturalnej zależności od zarobków mężczyzny, a tym samym daje szanse na bardziej egalitarne, a co za tym idzie, mniej przemocowe relacje w rodzinie.

Według danych GUS (2007) pracujące kobiety w Polsce są lepiej wykształcone od mężczyzn, natomiast ich zarobki są niższe. Analizy ekspertów wykonane dla Komisji Europejskiej (Plantenga i Remery, 2006) w 30 krajach wskazują, że zarobki kobiet są o 25% niższe od zarobków mężczyzn. Może być pocieszające, że Polska wraz ze Słowenią i Węgrami jest krajem o najmniejszej różnicy pomiędzy zarobkami mężczyzn i kobiet (14%). Te różnice są jednak widoczne i potwierdzane przez liczne dane empiryczne.

Z badań przeprowadzonych w ramach projektu Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL „Elastyczny Pracownik – Partnerska Rodzina” (Kwiatkowska i Nowakowska, 2006) na reprezentatywnej próbie N=1050 mężczyzn z pięciu województw wynika, że faktycznie rozkład poziomu wykształcenia kobiet i mężczyzn stanowi lustrzany odbicie rozkładu poziomu dochodów: niższe wykształcenie partnerki równe wykształcenie partnerki wyższe wykształcenie partnerki Równość statusu edukacyjnego 0 10 20 30 40 50 P ro c e n t 9 47 44 Równość_{statusu edukacyjnego}

(11)

Rycina 2. Dopasowanie poziomu wykształcenia i poziomu dochodów między partnerami w związku. Równość statusu edukacyjnego.

Źródło: Kwiatkowska A., Nowakowska A. (2006), Mężczyzna polski – psychospołeczne

czynniki warunkujące pełnienie ról zawodowych i rodzinnych, Wyd. WSE, Białystok.

mni ej zarabi a partnerka ty le sam o zarabi a partnerka

więcej zarabia partnerka

R ówność s ta tus u fina ns owego 0 10 20 30 40 50 P ro c e n t 47, 3 42 10, 6

R ów n oś ć_{statusu fin an sow ego}

Rycina 3. Dopasowanie poziomu wykształcenia i poziomu dochodów między partnerami w związku. Równość statusu finansowego.

czynniki warunkujące pełnienie ról zawodowych i rodzinnych, Wyd. WSE, Białystok.

Wyniki jasno wskazują, że jedynie 9% partnerek badanych mężczyzn posiada niższe wykształcenie od swojego partnera, natomiast aż 44% kobiet posiada relatywnie wyższe wykształcenie od partnera. Odwrotnie jest w przypadku zarobków partnerki w porównaniu z zarobkami badanych mężczyzn – 47,3% kobiet zarabia mniej od swojego partnera, a tylko 10,6% kobiet zarabia więcej. Obrazuje to jasno zjawisko nieadekwatności wykształcenia do zarobków kobiet i mężczyzn w Polsce. Czy to zjawisko może mieć wpływ na relacje w związki i tendencje do pojawiania się zachowań przemocowych mężczyzn wobec kobiet?

(12)

Tradycyjne strukturalne zależności kobiet i mężczyzn podlegają obecnie dużym przemianom i trudno w takiej sytuacji mówić o strukturalnej równości statusu kobiety i mężczyzny. Praca zawodowa kobiet umożliwia większą samodzielność i uzyskiwanie niezależności ekonomicznej od mężczyzny, a tym samym przyczynia się do zmian modelu rodziny. Poczucie męskiej władzy, związane z zapewnianiem ekonomicznego bytu rodzinie i podtrzymywaniem silnej dominacyjnej męskiej tożsamości płciowej podlega znacznej erozji na rzecz egalitarnego partnerskiego modelu dzielenia ról w rodzinie i społeczeństwie z kobietą. Trudno zrozumieć, dlaczego więc we współczesnych bardziej partnerskich rodzinach wciąż pojawiają się zachowania przemocowe, skoro męska dominacja nie jest już czymś koniecznym i aprobowanym społecznie.

Przemoc mężczyzn wobec kobiet w egalitarnym społeczeństwie nie służy legitymizacji niepodzielnej władzy. Zdaniem wielu badaczy w społeczeństwach zmiany (transition), przechodzenia do nowych modeli funkcjonowania społecznego – od tradycyjnej męskiej dominacji do partnerskiego egalitaryzmu, przemoc jest sposobem na podtrzymanie nadwątlonej męskiej tożsamości (pozycji) i przywrócenie „właściwej” hierarchii (m.in. Pospiszyl, 1994: 119). Zdaniem badaczy World Health Organization (Krug, Dahlberg i in., 2002: 99) czynnikiem sprzyjającym pojawianiu się przemocy interpersonalnej w bliskich związkach, ale i w pewnych sytuacjach działającym ochronnie, jest społeczny wzrost i zmiana statusu kobiety:

„Kiedy status kobiety jest bardzo niski, przemoc nie jest „konieczna” do narzucenia męskiego społecznego autorytetu. Z drugiej strony, kiedy kobiety posiadają wysoki status, osiągają wystarczającą władzę do wspólnej zmiany tradycyjnych ról płciowych. Zatem przemoc partnerska jest zazwyczaj wyższa w tym momencie, kiedy kobiety zaczynają podejmować nietradycyjne role lub wkraczać na rynek pracy”.

Podobnie uważają Dobash i Dobash (1984 za: Kubacka – Jasiecka, 2005) analizując wydarzenia poprzedzające akty przemocy fizycznej wobec kobiety. Ich zdaniem pojawiają się one najczęściej w momencie, gdy mężczyzna subiektywnie odczuwa, że kobieta swoim postępowaniem rzuca wyzwanie jego męskiemu autorytetowi i pojawienie się przemocy może wynikać z potrzeby ponownego zdominowania i kontrolowania partnerki, a także poczucia nieadekwatności swojej pozycji w związku. Również Richard J.Gelles podaje (1981 za: Pospiszyl, 1994: 68), że im lepiej kobieta jest wykształcona od swojego męża, tym bardziej staje się narażona na ryzyko zachowań przemocowych z jego strony. U kobiet nie stwierdzono takiej zależności: kobiety gorzej wykształcone od swoich mężów nie przejawiają większej tendencji do stosowania przemocy partnerskiej.

(13)

Ryzyko pojawiania się przemocy wzrasta również wówczas, gdy osiągnięcia zawodowe kobiet w porównaniu z osiągnięciami partnera są znacząco niskie lub wysokie. Yllo (1983 za: Herzberger, 2002: 82) porównał status kobiet ze statusem mężczyzn w zakresie ekonomii, edukacji i polityki. Jego zdaniem najintensywniejsza przemoc wobec kobiet o niskim statusie może służyć pozostawaniu kobiet na swoim tradycyjnym miejscu w strukturze społecznej. W przypadku kobiet o wysokim statusie przemoc ze strony mężczyzn wynika z poczucia zagrożenia wzrastającą władzą kobiet, jak również z obawy przed zmianą sytuacji społecznej. Czy w związku z tym można postawić sobie dość otwarte pytanie: czy w Polsce celowo zarobki kobiet nie są adekwatne do ich wykształcenia, gdyż niższe zarobki kobiet pozwalają na częściowe utrzymanie męskiej władzy w strukturach społecznych?

Zmiany ekonomiczne powodujące redefiniowanie ról społecznych, a zwłaszcza utratę patriarchalnej pozycji przez mężczyznę mogą powodować chęć przywrócenia poprzedniego stanu rzeczy poprzez demonstrację siły i przemoc. Mężczyźni, zajmując niską pozycję w rodzinie, czują się upokorzeni ich zmieniającą się rolą i uciekają się do drastycznych metod „przywrócenia siłą należnego im autorytetu” (Koval, 1982 za: Pospiszyl, 1994: 120). DeKeseredy i Schwartz (2002 za: DeKeseredy i Schwartz, 2005: 357) uważają, że przemiana modelu rodziny związana z transformacją ekonomiczną uniemożliwia mężczyźnie utrzymywanie swoich rodzin i pełnienie roli jedynego żywiciela. Mężczyzna czuje w związku z tym stres wykluczenia społecznego i ekonomicznego, gdyż „zwyczajowe ścieżki jego osobistej władzy i prestiżu zostały odcięte (Raphael, 2001b za: DeKeseredy i Schwartz, 2005: 357). Brak możliwości (np. w sytuacji pozostawania na bezrobociu lub posiadania nisko płatnej pracy) bycia dominującym żywicielem rodziny powoduje odwrócenie ról w rodzinie i przejmowanie przez kobietę roli decydującej. Taka sytuacja określana bywa jako „odwrócenie patriarchatu”, co dla poczucia tradycyjnej męskiej godności może być czymś wyjątkowo stresującym i trudnym do zniesienia. Niektórzy mężczyźni rezygnują ze związku ze swoją partnerką, a inni stosują przemoc jako środek utrudniający kobiecie podejmowanie wysiłków osiągania niezależności ekonomicznej. Jeszcze inni tworzą swego rodzaju grupy męskiego wsparcia w celu uzyskania rady, w jaki sposób zniwelować stres, przeżywany z racji przekraczania przez kobiety patriarchalnych zasad życia. Liczne grupy społecznie i ekonomicznie wykluczonych mężczyzn traktują więc przemoc jako pełnoprawny środek do naprawy „zniszczonej prawdziwej męskości”. Zdaniem DeKeseredy’ego i Schwartza (2005) przemoc interpersonalna w bliskich związkach wobec kobiet spowodowana jest wypadkową przeżywanej frustracji ekonomicznej i chęci prezentacji swoim męskim rówieśnikom twardej postawy życiowej wobec innych:

(14)

Rycina 4. Model relacji przemocy partnerskiej w zależności od ekonomicznego wykluczenia i wsparcia męskiej grupy rówieśniczej.

Źródło: Na podstawie: DeKeseredy W. S., Schwartz, M. D. (2005), Masculinities and

interpersonal violence, [w:] Kimmel M. S., Hearn J., Connell R. W. (red.), Handbook of Studies on Men and Masculinities. Sage, Thousand Oaks CA.

Mężczyźni znajdujący się na marginesie życia społecznego, ale także w sytuacji utraty swojej dominującej roli w rodzinie, nawiązując relacje z podobnymi mężczyznami, wzajemnie legitymizują zachowania przemocowe wobec partnerek, jako słuszny ich zdaniem wyraz buntu przeciwko przemianom ekonomicznym i obyczajowym.

Tradycyjna definicja męskości, związana z siłą fizyczną, dominacją i władzą, osiąganiem sukcesów zawodowych, powściąganiem swoich emocji oraz strukturalnymi nierównościami i dominacją nad kobietami, stanowi podstawowy kulturowy czynnik, wspierający pojawianie się przemocy w bliskich związkach między kobietami a mężczyznami. Wydaje się zatem, że fundamentalnym czynnikiem zmniejszającym ryzyko pojawiania się przemocy jest ponowne zdefiniowanie męskiej tożsamości płciowej w

Szerokie zmiany

ekonomiczno-społeczne

Wykluczenie mężczyzny z formalnego rynku pracy

Społeczna izolacja mężczyzny

Niemożność realizacji przez mężczyznę roli żywiciela rodziny

Stres

Otrzymywanie wsparcia od męskiej grupy rówieśniczej podtrzymującej patriarchalne

wartości

(15)

oparciu o nowe zasady, a także niwelowanie strukturalnych nierówności kobiet i mężczyzn. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy istniejące różnice w zarobkach między kobietami i mężczyznami, nieadekwatne z wysokim poziomem wykształcenia kobiet, są czynnikiem chroniącym kobiety przed przemocą (mężczyzna jako zarabiający więcej może utrzymywać swoją dominująca rolę jedynego żywiciela rodziny i nie przeżywa zgodnie z teorią DeKeseredy’ego i Schwartza silnego stresu i frustracji), czy też powodują niepotrzebne nierówności społeczne, które z założenia mogą powodować strukturalne zależności i przemoc.

Jednym z głównych zadań europejskiego projektu „Co-ordination Action on Human Rights Violations (CAHRV) (2004-2007)” w ramach 6 Programu Ramowego Komisji Europejskiej była weryfikacja tzw. czynników ochrony przed wystąpieniem zachowań przemocowych w bliskich związkach (protective environmental factors). Jako najważniejsze uznano (Puchert, Busche i in., 2006) czynniki strukturalne, socjalizacyjne i kulturowe, do których zaliczono m.in. promowanie relacji między kobietami i mężczyznami opartych na równości i partnerstwie. Podkreślono również konieczność kształtowania (konstruowania) w procesie socjalizacji nowego modelu męskości opartego nie na rywalizacji, powściągliwości emocjonalnej i dominacji, ale na takich wartościach jak troska, opieka, współpraca, zaufanie i wsparcie.

Zmianami społecznych i osobistych relacji między kobietami i mężczyznami w Polsce zajmowały się do tej pory w zasadzie organizacje kobiece, natomiast kwestia redefinicji dominacyjnego modelu męskości nie była podejmowana w działaniach realizowanych przez samych mężczyzn. Wielu mężczyzn obawia się utraty uprzywilejowanej pozycji i wejścia na drogę nie-hierarchicznego partnerstwa z kobietą, które teoretycznie może nieść pewne ryzyko, ale faktycznie jest jedyną drogą do zmniejszenia przemocy interpersonalnej w związkach. W ramach działań promujących anty-przemocowe postawy mężczyzn i nowy model męskości od kilku lat prowadzona jest Polsce „Kampania Białej Wstążki – Mężczyźni Przeciw Przemocy Wobec Kobiet” (Lipowska-Teutsch, 2006), funkcjonuje Stowarzyszenie „Mężczyźni na rzecz Równości” i prowadzone są warsztaty dla mężczyzn (m.in. przez Towarzystwo Interwencji Kryzysowej). Umożliwiają one modyfikację destrukcyjnego modelu męskości i realizację nowego opartego na relacjach partnerskich i egalitarnych.

W „Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie” pojawiają się zapisy o konieczności opracowywania i realizacji programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Dotychczasowe działania w Polsce

(16)

skupione były głównie na pomocy ofiarom, a nie sprawcom przemocy, co nie dawało długofalowych rezultatów. W załączniku nr 2 do Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Wytyczne do tworzenia modelowych programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie” wymienione zostały różne modele programów dla sprawców, w tym model społeczno-kulturowy, w którym to: „przemoc jest

rozumiana przede wszystkim jako specyficzny aspekt relacji między mężczyznami a kobietami dotyczący dążenia do władzy, dominacji i kontroli”. Zdaniem twórców Krajowego Programu

Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, programy edukacyjne dla sprawców powinny dostarczać informacji m.in. na temat społeczno-kulturowych źródeł i okoliczności sprzyjających pojawianiu się przemocy w rodzinie, związków między stereotypowym modelem męskości a tendencją mężczyzn do zachowań agresywnych oraz relacji między kobietami i mężczyznami opartymi na strukturalnych nierównościach.

Społeczna konstrukcja męskości jest podstawowym czynnikiem ryzyka pojawiania się przemocy w bliskich związkach. Zarówno męska rola płciowa nabywana w socjalizacji (O’Neil, Nadeau, 1999), jak i strukturalne zależności w relacjach między kobietami a mężczyznami są obecnie w procesie przemiany. Można więc przypuszczać, że dzięki licznym działaniom edukacyjnym, korekcyjnym, kampaniom medialnym i wzrostowi społecznej świadomości, stereotyp mężczyzny zmieni się z dominacyjnego na równościowy, oparty na bliskości, trosce i empatii, a relacje między płciami staną się faktycznie partnerskie. A to zaowocuje zmniejszeniem się zjawiska przemocy w bliskich związkach.

Bibliografia

Anderson K. L. (2005), Theorizing gender in intimate partner violence research, “Sex Roles”, nr 11/12, s. 853-865.

Arcimowicz K. (2005), Męska przemoc, agresja i władza, „ Niebieska Linia”, nr 5, s. 7-9. Bem S. L. (1984), Androgyny and gender schema theory: A conceptual and empirical

integration, [w:] Sonderegger T. B. (red.), Nebraska Symposium on Motivation: Psychology and Gender, University of Nebraska Press, Lincoln.

Bronfenbrenner U. (1979), The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and

Design, Harvard University Press, Cambridge: MA.

Brooks G. R., Silverstein L. B. (1995), Understanding the Dark Side of Masculinity: An

Interactive Systems Model, [w:] Levant R. F., Pollack W. S. (red.), A new psychology of men,

(17)

Centrum Badania Opinii Społecznej (2005), Przemoc i konflikty w domu. Komunikat z badań, Warszawa.

Courtenay W. H. (2000), Constructions of masculinity and their influence on men’s

well-being: a theory of gender and health, “Social Science & Medicine”, nr 50, s. 1385-1401.

DeKeseredy W. S., Schwartz M. D. (2005), Masculinities and interpersonal violence, [w:] Kimmel M. S., Hearn J., Connell R. W. (red.), Handbook of Studies on Men and

Masculinities, Sage, Thousand Oaks CA.

Eisler R. M. (1995), The relationship between masculine gender role stress and men’s health

risk: The validation of a construct, [w:] Levant R. F., Pollack W. S. (red.), A new psychology of men, Basic Books, New York.

Eisler R. M., Franchina J. J., Moore T. M., Honeycutt H. G., Rhatigan D. L. (2000),

Masculine gender role stress and intimate abuse: effects of gender relevance of conflict situations on men’s attributions and affective responses, “Psychology of Men &

Masculinity”, nr 1, s. 30-36.

Eriksson M. (2006), Violence and Men. General Introduction: Current Knowledge and

Future Challenges, [w:] Varanka, J. A. Närhinen, R. Siukola (red.), Men and Gender Equality. Towards Progressive Policies. Conference Report. Helsinki: Ministry of Social

Affairs and Health.

Galasiński D. (2004), Men and the language of emotions, Palgrave Macmillan, Basingstoke. Gordon M. (1997), Sprawcy przestępstw przeciwko osobom bliskim, „Świat Problemów”, nr 5, s. 33-35.

Główny Urząd Statystyczny (2007), Aktywność ekonomiczna ludności Polski III kwartał

2006, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa.

Haj-Yahia M. M. (2003), Beliefs about wife beating among Arab men from Israel: the

influence of their patriarchal ideology, “Journal of Family Violence”, nr 18, s. 193-206.

Herzberger S. D. (2002), Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, (tłum. E. Bielawska – Batorowicz), Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa.

Horrocks R. (1994), Masculinity in crisis. Myths, Fantasies And Realities, Palgrave Macmillan, New York.

Izdebski R. (2004), Przemoc wobec kobiet w rodzinie. Strategie dominacji i kontroli, [w:] Józefik B. i de Barbaro B. (red.), Terapia rodzin a perspektywa feministyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

(18)

Kimmel M. S., Messner M. (1995), Introduction, [w:] Kimmel M. S. i Messner M. (red.),

Men’s Lives, Allyn and Bacon, Boston.

Kożyczkowska A. (2003), Psychoedukacja w lokalnym systemie pomocy rodzinie (analiza na

podstawie grupy psychoedukacyjnej dla dorosłych osób doświadczających przemocy w rodzinie), „Auxiulium Sociale”, nr 3-4, s. 152-161.

Krahé B., Bieneck S., Möller I. (2005), Understanding gender and intimate partner violence

from an international perspective, “Sex Roles”, nr 11-12, s. 807-827.

Krug E. G., Dahlberg L. L., Mercy J. A., Zwi A. B., Lozano R. (red.) (2002), World report on

violence and health, World Health Organization, Geneva.

Kubacka - Jasiecka D. (2005), Sprawcy przemocy partnerskiej. W niewoli dążenia do kontroli

i mocy, „Chowanna”, nr 1, s. 9-27.

Kuczyńska A. (1992), Inwentarz do oceny płci psychologicznej. Podręcznik do testu, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa.

Kwiatkowska A., Nowakowska A. (2006), Mężczyzna polski – psychospołeczne czynniki

warunkujące pełnienie ról zawodowych i rodzinnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok.

Levant R. F. (1996), The new psychology of men, “Professional Psychology: Research and Practice”, nr 27, s. 259-265.

Lipowska – Teutsch A. (red.) (2006), Mężczyźni na rzecz zmiany, Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Kraków.

Łuszczyńska - Cieślak A., Gąsiorowska E. (2000), Akty przemocy popełniane przez sprawców

nadużywających alkoholu, „Czasopismo Psychologiczne”, nr 1-2, s. 123-134.

Malińska K. (1998), Kobiety – ofiary przemocy domowej, „Problemy Rodziny”, nr 4, s. 41-44. Moore T. M., Stuart G. L. (2005), A review of the literature on masculinity and partner

violence, “Psychology of Men & Masculinity”, nr 1, s. 46-61.

O’Neil J. M., Nadeau R. A. (1999), Men’s gender-role conflict, defense mechanism, and

self-protective defensive strategies. Explaining men’s violence against women from a gender-role socialization perspective, [w:] Harway M. i O’Neil J. M. (red.), What causes men’s violence against women?, Sage, Thousand Oaks, CA.

O'Neil J.M., Helms B., Gable R., David L., Wrightsman L. (1986), Gender-role conflict

scale: College men's fear of femininity, “Sex Roles”, nr 14, s. 335-350.

Plantenga J., Remery Ch. (2006), The gender pay gap – Origins and policy responses. A

comparative review of 30 European countries, Office for Official Publications of the

(19)

Pleck J. H. (1981), The myth of masculinity, MIT Press, Cambridge, MA.

Polak M., Kiembłowski P. (2001), System pomocy ofiarom przemocy w Polsce, „Nowiny Psychologiczne”, nr 3, s. 25-42.

Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa.

Puchert R., Gärtner M., Höyng S. (2005), Work Changes Gender. Men and equality in the

transition of labour forms, Barbara Budrich Publishers, Leverkusen-Opladen.

Puchert R., Busche M. i in. (współautorstwo: A. Kwiatkowska i A. Nowakowska) (2006),

Protective environmental factors securing Human Rights. Structured map of literature,

Co-ordination Action on Human Rights Violations funded by the European Commission, 6th Framework Programme, Project No. 506348. Wersja elektroniczna raportu: http://www.cahrv.uni-osnabrueck.de/reddot/PFmapping1_website(2).pdf

Rajska-Kulik I. (2005), Samoakceptacja i poziom lęku maltretowanych kobiet a ich sposoby

radzenia sobie z przemocą ze strony partnera, „Chowanna”, nr 1, s. 62-77.

Rode D. (2005), Gwałt w związku małżeńskim, „Chowanna”, nr 1, s. 28-39.

Rode D. (2001), Przemoc w małżeństwie, czyli o życiu we dwoje za wszelką cenę, „Problemy Rodziny”, nr 4-5-6, s. 13-23.

Rode D. (1998), Przemoc w rodzinie. Kobieta jako ofiara przemocy wewnątrzmałżeńskiej, [w:] Brańka Z., Szymański M. (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN, Kraków.

Skwarek M. (2004), Przemoc w rodzinie – stereotypy dotyczące podziału ról w związku

partnerskim a rzeczywistość – w opinii kobiet doświadczających przemocy, „Praca Socjalna”,

(20)