Jerzy Treder
Kościół, jego wystrój i otoczenie we
frazeologii : nie tylko polskiej
Język - Szkoła - Religia 1, 195-208
Jerzy Treder
U niw ersytet Gdański
KOŚCIÓŁ, JEGO WYSTRÓJ I OTOCZENIE
WE FRAZEOLOGII
(nie tylko polskiej)
N ie w eszły do frazeologii leksem y nazyw ające budow le świeckie, jak: baszta, blok, budowla, dom, gród, kasztel, pałac, w yjątkow o zaś w ystę p u ją w niej m .in. dw ór (np. daw. fora ze dwora ‘p recz’), wieża ‘w ięzie n ie ’ (np. zam knąć się w w ieży z kości słoniow ej ‘o elicie’) i za m ek ‘b u d ow la’ (np. za m ki na lodzie 1656). N a tym zatem tle budow le sakralne w yraźnie się w yróżniają, choć z leksem ów je nazyw ających w e frazeolo gii funkcjonuje przede w szystkim kościół, czego nie sug eru ją w p ro st słownik i. N ie są zaś zupełnie w niej żyw otne np. bazylika i katedra, a w y jątkow o pojaw ia się kaplica.
D la om aw ianej niżej frazeologii - naw et dość bogatej, m im o n ie uw zględniania przysłów w łaściw ych - znam ienne je s t ju ż to, że dotyczy przede w szystkim sam ego kościoła jak o budow li, a także jeg o urządze nia i bezpośredniego otoczenia, czyli zgodnie z ujęciem tem atu. Intere suje nas ona tu z kilku pow odów : samej jej zasobności w języ k u polskim , także w jeg o dialektach i pośrednio w innych języ kach słow iańskich1 ; jej zm ienności w czasie; faktu pozostaw ania niejako na pograniczu język a sacrum i języ k a w yobrażeń ludowych, stopnia korelacji składu w yrazo w ego z sem antyką i realiam i m otyw ującym i, ostatecznie z etym ologią czy m otyw acją, a w ięc nadto także pow staw ania znaczeń przenośnych tkw ią cych w nich kom ponentów leksykalnych.
Leksem y kościół, kościelny w ystępują w om awianej frazeologii naj częściej. T k w ią one m.in. w wyr. kasz. hist. dom j a k koscół Ram 282,
1 Porównanie frazeologii ogólnopolskiej z kaszubską i częściowo innymi zob. J. Tre der, Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym), Wejherowo 1989, s. 145-148.
które stwierdza, że budow le kościelne w yróżniały się spośród innych i im ponowały. Paralelne wyr. czeskie dum ja k o hrad SCFI I 120 odnosi dom do zam ku, który w krajobrazie czeskim był bud ow lą w yrazistszą niż na ziem iach polskich. Podkreślana w nich w ielkość kościołów stała się też tłem por. hist. głow a j a k ew angelicki kościół ‘bardzo d uża’; bezpośred nio to „przysłow ie w arszaw skie odnoszące się do kościoła ew angelickie go przy Placu M ałachow skich, m ającego kształt rotundy nakrytej kopułą”
1894 Ad. N K P I 557, ale nabiera innej w ym ow y jak o war. w obec np. Głowa j a k bania, a m ózgu n ic 1806 N K P I 640. Do owej w ielkości n a w iązuje zw rot hist. (ci dam, że) aż siedem kościołów zobaczył ‘po u d e rzeniu’ 1821/ dziewięć... 1861 itp. N K P II 157, wcześniej zapisane niż znany zw rot zobaczyć w szystkie gw iazdy 1856 N K P I 773, a najstarszy 0 tej sem antyce to choć św ierczki ‘św ieczki’ w oczu stoją 1696 N K P III 479. W tym kontekście m ożna próbow ać sytuow ać niejasne genetycznie 1 sem antycznie por. ciesz. To tak, ja k b y na ko śc ió łp rziło żił 1954 O ndrusz N K P II 158. Takie postrzeganie kościoła potw ierdza też kontrast z przen. kaplica ‘karczm a’, na co przykłady na końcu.
D zięki sw ym cechom szczególnym utrw aliły się w e frazeologii nie które konkretne kościoły, np. jak o m urow ane: gw. czerwony j a k kościół odechow ski (O dechów w R adom skiem ) 1887 Kolberg N K P II 681; ciesz. m ury j a k w szónow skim kościele (Szonów w Cieszyńskiem ) 1954 O ndrusz N K P III 408. In n ą i lokalnie zasadną treść w yraża por. hist. iron. rzadki j a k kościół w K rakow ie ‘wcale nierzadki’ 1894 Ad. N K P II 190.
N a kościołach um ieszcza się tzw. chorągiew kę (m.in. z rokiem budo wy), która pojaw ia się w przysłow iu Przyjaźń ju r y s ty - chorągiew ka na kościele 1895 Pauli N K P I 880, a zatem przyjaźń to zm ienna i zawodna, ja k m ów i także np. kurek na kościele ‘o chw iejnym ’ Skor I 3 czy dw a por.: kręci się ja k o kurek od w iatru na kościele 1561 N K P II 203 69, przest. ‘chw iejny w poglądach...’ W SFJP 341 - „kurek na kościele ozna czał chorągiew kę żelazną, na której kogutka um ieszczano”, aby według W. Potockiego „ludzi do m odlitw budził conajraniej”3, co oczyw iście je st m etaforą, w yrażaną też w tórnie z n azw ą w ieloznaczną innego ptaka: du dek ‘ptak Upupa’ (z kolorow ym czubem ), ‘b łazen ’, ‘trojak, trzygroszów - k a ’ (od X V I wieku): p okazać dudka na kościele ‘nic nie pokazać, oszu k a ć ’ 1716 N K P I 500, przest. W SFJP 192.
U w agę zwracało rów nież w nętrze kościołów, zw łaszcza bogaty w y strój, kontrastujący z ubóstw em chat, czego dow odzi por. hist. Tak p ię k nie j a k w kościele 1894 Ad. N K P II 918 i kasz. p iâ kn o dze j a k w kó sce le Sy II 212 w obec ciesz. m ocie tu j a k w kościele 1954 O ndrusz N K P II 454. K aszubę uderzał panujący w daw nych kościołach półm rok, skąd orygi nalne por. m roczësto dze j a k w kó sce le Sy II 124, do którego porównaj też kó sceln y m rok Sy II 213. N a tle kościołów katolickich w yróżniały się zbory pozbaw ione obrazów i figur4, skąd poszło por. pu sto j a k w kalw iń skim kościele 1894 Ad. N K P II 11, przest. iron. W SFJP 323, czyli one nie w ytw orzyłyby porów nania z leksem em obrazek: patrzeć/ w patryw ać się w kogo j a k w (święty) obrazek Skor I 538, m .in. w te oczy j a k w obrazek św ięty patrzałem 1872 Zachariasiew icz N K P II 833.
Piękno m iejsca i uroczyste obrządki nakazyw ały iść zaw sze do k oś cioła stosow nie odzianym , co utrw ala m .in. oryginalne kasz. w ëstrojony j a k do koscoła: j a k do koscoła wëstrojoné dzecë - m etaforycznie o j e
siennych kw iatach5 - czy zafrizow ónó ‘uczesan a’ j a k do koscoła Ram 260; por. czes. vystrojit se ja k o do kostela SCFI I 166.
W kościele dom inuje zw ykle głęboka cisza, m otyw ująca por. cichu teńko j a k w kościele 1854/ cicho... też ciesz. N K P I 310, przest. cicho... W SFJP i głuż. ćicho ka z w cyrkw i H FS 41, kasz. cëcho j a k w k ó sc e le R am 17, Sy I 120, II 212 i czes. ticho ja k o v k o ste le Bas 112 i słow. ticho ako v k o sto le Sm 249; por. war. kasz. głëszô ja k ... L or I 211, 212 i ciesz. chodzi cicho j a k m ysz w kościele 1954 O ndrusz N K P I 283, a podkreśla to kasz. por. cëszô j a k n a podnoszenie6, a także przysłow ia hist. W szkole j a k w kościele ‘pow inna być cisza’7 1894 Ad. N K P III 402; P rzy stole j a k w kościele 1894 A d., gdyż „w edle daw nych obyczajów w iejskich obiad rozpoczynano m odlitw ą i przy jed zen iu obow iązyw ała cisza” N K P III 325. W ariant cieszyński z m y sz pochodzi z kontam inacji.
4 W MG I 308 przytoczona anegdota (zapisana w 1840 roku ale odnoszącą się do k. XVI wieku), w której przeciwstawia się dwu karciarzy: u jednego pełno obrazków jak w katolickim kościele, u drugiego pusto w garści jak w luterskim zborze. Nikły to ślad reformacji we frazeologii.
5 A. Budzisz, Kaszëbskô zemja..., s. 155.
6 J. Karnowski, Sowizdrzół u KHbanów. Z rękopisu oprac. i wstępem opatrzył J. Bo- rzyszkowski, Gdańsk 1983, s. 71.
7 Przeciwstawiają się im np. krzyczeć ja k w bóżnicy 1806, krzyki jak w żydowskiej szkole 1830.
Z ciszą i zarazem stosow nym zachow aniem w kościele łączy się zw rot nauczyć kogo gw izdać w kościele ‘nauczyć kogo m o resu ’, notow any od roku 1696 („pogłos anegdoty opisanej przez Potockiego w Jo v ia lita tes”) N K P I 773, też kasz. naùczëc kogo w k ó sc e le g w izd ac ‘nauczyć kogo ro zu m u ’ Sy II 212 i czes. j a të naucim v kostele hvizdat Bas 112 i słow. naucim t’a p o kostole hvizdat! Sm 81, zw a r. pol. ...po kościele... 1780 N K P I 773, jak o przest. (za B lizińskim ) Skor I 274 (brak go w W SFJP), daw. też kasz. naùczëc kogo p o koscele gw izda c C eyO br 11, CeyS I 6, R am 49, L or I 239. Oczywiście, czasow nik nauczyć m a tu znaczenie: ‘od uczyć (czegoś ko g o ś)’.
Leksem y kościół, ko śc ie ln y p o jaw iają się nadto w licznych innych frazeologizm ach, jak: hist. p rzyszed ł do kościoła św iece gasić ‘spóźnił się (do ko ścioła)’ 1854 N K P II 157; gaszenie świec tu je s t oznaką końca nabożeństw a; hist. j a k am en w kościele 1806 Linde, 1878 Petrow N K P I 16 i kasz. to j e tak gw ésno j a k am en w koscele 1868 CeyS 15 i p e w n é ja k ... Sy I 4, głuż. w ëste kaz am en w cyrkw i HFS 27 i niem. sich er wie das A m en in d er K irche jak o war. por. j a k am en w pacierzu 1806 Linde N K P I 16; leksem am en harm onizuje i z pacierz, i z kościół, a żyw otność w kaszubskim war. z kościół w ynikać m oże z kontaktu K aszubów z w ersją niem iecką. W yraźnie z kościołem w iąże się czynność leżąca u podstaw por. ka d zi m u j a k w kościele 1894 Ad. N K P II 7, przest. ‘pochlebiać kom uś w sposób rażący’ W SFJP 323.
W zw iązku z tym , iż w kościele nie przechow uje się i nie przynosi się tu produktów żyw nościow ych, w obec czego nie m a tu naw et okruszyny pożyw ienia, urobione zostało wyr. u b o g ija k m y sz kościelna 1867/ goły... 1878/ biedny... 1895 NKP, biedny... W SFJP 418; por. kasz. biéd n y j a k m ë sz koscelnô Sy II 213, czes. chu dy ja k o ko steln i m ys Bas 149 i słow. chudobny ako kostolna m ys Sm 108, głuż. chudy kaz cyrkw ina m ys HFS 41 i ros. беден как церковная мы ш ь.
Oryginalne wyr. kasz. kd scelny dóm odnosi się do kruchty Sy II 213, w niej zaś zw ykle um iejscow iony byw ał sw ico ny kam, rzadko ‘kropielni- ca w kościele’ Sy II 127 obok sw iäti ka m Sy V 196, naw iązujący niew ąt pliw ie do p rad aw n y ch kam ien n y ch sto łó w -o łtarzy (np. u B ułgarów ) z m iskow atym zagłębieniem 8, podobnie ja k np. kasz. szero czika m ‘poda
w anie do chrztu’ Sy V 257, funkcjonujący zw ykle w zwr. j i c na szeroczi kam ‘podaw ać do chrztu’ Sy V 124 (s.v. sowizdrzół) i bëc na szeroczim kam ieniu (śr., pn.) Sy II 126.
Z kropielnicą łączy się or. wyr. kasz. żaba z kro p e ln ic ë ‘dew otka’ Sy II 259, gdyż dew otka trzym a się jej ja k żaba stawu, stając n a drodze in nym 9 . N iezrozum iała je s t dziś oryginalna fraza kasz. ż id râka m i wëcart sw icónka ‘kropielnicę’, znaczący: ‘św ięcona w oda w yschła w kropielni- cy ’ (K ępa O ksyw ska) Sy V 197, będąca zapew ne pogłosem daw nych antagonizm ów społeczno-religijnych i dow odząca zarazem nieznajom o ści obyczajów. C zytelną jeszcze m otyw ację m a zw rot krow a stoji sëcho ‘w beczce brak w ody lub w kropielnicy w yschła w o d a’ (też K ociew ie i Bory) Sy V 146, SyK II 93 obok starszego sëcho stojec 1. ‘o krow ie i kozie: przestać daw ać m lek o’, 2. ‘w beczce lub kropielnicy brak w od y’ (też K ociew ie i B ory); pierw szy pochodzi z kontam inacji sëch o stojec i krow a stoji ‘nie daje m lek a’, drugi zaś dowodzi, że zw rot sëcho stojec odnosił się nie tylko do krow y i k ozy przed w ycieleniem , ale także do naczynia na w odę czy inny płyn; notabene, od W ielkiego C zw artku do w ieczora W ielkiej Soboty kropielnice w kościołach są suche, tj. bez wody, k tórą święci się w sobotę w ieczorem.
Leksem nazyw ający kruchtę pojaw ia się ponadto w oryginalnym kasz. wyr. por. hist. potrzebno j a k chłop/ dżód w b ô b n icy ‘w kruchcie’ Ram 10, Derd 4 (to N K P II 1036, gdzie m .in. osobno potrzebny j a k diabeł w św ię tym m iejscu 1894 z war. ...na zw on icy 1899), które przem aw ia za tym , że dla b a b y i dziada (odpustow ego) nie było m iejsca naw et w kruchcie10, ale dopiero na zew nątrz kościoła, ściślej pod kościołem , przede w szyst kim m oże z przyczyn w yrażonych w por. obelż. j a k dziad sp o d kościoła ‘źle ubrany, zaniedbany’ W S F JP 200 jak o skrócenie por. w ygląda j a k dziad sp o d kościoła 1901 G aw alew icz N K P III 793: gw. kaszle j a k stary dziad p o d kościołem 1898 D ybow ski N K P II 42 (wobec hist. kaszle j a k stara baba 1689 N K P II 40) i kasz. kachùce ‘kaszle’ j a k baba w ko sce le Sy II 120; hist. śpiew ają j a k dziady p o d kościołem i kasz. spiéw ô j a k dżod
9 Nawiązuje do znanego motywu z baśni niemieckich, który tkwi u podstaw czes. (sedét jako) żaba na prameni ‘uniemożliwiać awans...’, mianowicie żaba siedzi na źródle i nie pozwala wypływać wodzie, o czym m.in. T.Z. Orłoś, J. Hornik, Czesko-polski słow nik skrzydlatych słów, Kraków 1996, s. 289.
10 Por. kasz. Babińc to je też koscół - mówią do nieodpowiednio się zachowującego Sy I 12.
p o d koscoła 1955 R oppel N K P III 466; hist. osw ojony j a k dziad z kościo łem 1894 N K P II 752; gw. czyta j a k dziad p o d kościołem 1898 D ybow ski N K P I 399. D ziad zatem zrów nany tak został z psem , o czym m .in. w por. hist. potrzeb n y j a k p ie s w kościele 1806 N K P II 887 (z przysłow iem Co p o p s ie w kościele, kiedy się nie m odli), do którego przyw ołać jed n ak w arto I p s i byw ają w kościele 1650 N K P II 891 oraz Psa i z kościoła w y ganiają 1894 Ad. N K P II 907.
D ziad najtrw alej skojarzył się z żebraniem , naw et je śli nie je s t ju ż w prost w ym ieniany, m .in. w e frazeologii: przest. iść p o d ko śc ió ł ‘iść że b rać’ W SFJP 323 jak o w ariant starszych: p o d ko śció ł z torbą 1856 K orzeniow ski/ p ó jść p o d kościół ‘żebrać’ 1874 Żerom ski N K P II 157, (przyjdzie kom uś) p o d kościołem rękę w yciągać 1900, ostatnie na pew no k o n tam in o w an e ze zb ieżn y m sem an ty czn ie zw ro tem rękę w ycią g a ć ‘żebrać’ 1855 N K P III 38 i np. kasz. raka wëcëgac... Sy II 212. N a ich tle pow stały osobne now sze z łapam i p o d kościół ‘ręce p rzy so b ie’ 1956 M akow icz N K P II 333 i por. celny j a k dziad kościelny 1956 Jabłonow ski N K P I 233, toż z definicją jak o uczn. celny j a k dziad ko ścieln y ‘nie um ie trafić w cel’ W SFJP 200. Z dochodam i kościelnym i w iąże się rzeszow skie wyr. kościelna krow a ‘dochodow y interes’ 1956 K unysz N K P II 207. Lokalnie leksem ko śc ió ł w ym ienia się z farą: hist. (na starość) p o szed ł do fa r y ‘poszedł żebrać pod kościół’ (1696-1896) N K P I 561, który pojaw ia się także w wyr. hist. chuda fara ‘bieda, skąpe dochody’ 1620 Zim orow icz N K P I 561 (też w przysłow iu ciesz. Chuda fara - tłusty ksiądz 1954 O ndrusz N K P I 564) z war. głuż. być chuda fa r a (z nëcim ) ‘m ało ’ HFS 67. Leksem ten zachodzi nadto w por. hist. stary j a k kiejdańska fa r a
1894 Ad. N K P II 57.
N iew ielką w e frazeologii frekw encję m a leksem zakrystia, izba dobu- dow yw ana „z boku” prezbiterium : rzadko używ any je s t now szy zw rot od zakrystii zachodzić ‘cichaczem ’ 1956 Jabłonow ski N K P III 822 (war. bocznymi... 1895 Pauli/ ...kuchennym i schodam i 1957 Red. N K P III 153) i osobliw y zw rot kasz. (pùklôs ‘garbus’) n o s y zôkrëstiâ (/ szafa) na p le cach (pn.) Sy IV 221; gdy człon szafa w nim jasny, to zakrystia zagadko wy. N otabene, o pozycji i zachow aniu się zw iązanego z tym m iejscem zakrystiana m ów i gw. por. chodzi j a k zakrystian p o kościele 1898 D y bow ski N K P I 281.
M iejsce centralne w kościele zajm uje ołtarz. Leksem ołtarz wchodzi w skład kilku frazeologizmów. Pierwotne jeg o znaczenie potw ierdza zw rot
hist. być, sta ć p r z y w ielkim ołtarzu [‘zajm ow ać n ajlepsze m iejsce do m odlitw y’] 1851 N K P II 732. Jego funkcje i znaczenie (przenośne) k on serw ują też: wyr. przest. sługa/ stróż ołtarza Skor I 601 i przen. na ołta rzu ojczyzny ‘dla ojczyzny’, też czes. p olożit zivo t na oltâr vlasti Bas 170, ja k rów nież rzadko używ any zw rot przen. staw iać kom u ołtarze czy w zno sić kogo na ołtarze ‘czcić, uw ielbiać k o g o ’ Skor I 60111 z war. kasz. na w ółtórz kogos (w)sadzac. N ie mëslë, na w ółtórz ce nie w sadzą ‘o św ię toszk u’ Sy V I 42 i war. śl. św ięty taki, że go je n o na ołtarzu p osta w ić Wal 112. Szczególność m iejsca ołtarza w kościele podkreślają zw roty w ziął by/ zdarłby choćby z ołtarza ‘o chciw ym , skąpym ’ Skor I 601, notow any od 1549 N K P III 732 oraz kasz. ti bë z w ółtórza brelë ‘o ludziach n ie uczciw ych’ (pn.-wsch.) Sy V I 52 i koc. drzeć j a k z ołtarza SyK I 105, a także oryginalny kasz. z wôltôrza sw iéce obgrëzac ‘udaw ać niew iniąt k o ’ (B ór n a płw. Hel) Sy VI 52.
N a pograniczu znaczenia przenośnego lokują się zwroty, które nazy w ają też pew ien zwyczaj: p ó jść z kim /poprow adzić kogo do ołtarza ‘wziąć z kim ślub’; iron. p o ciągnąć/ zaciągnąć/ doprow adzić itp. ko g o do ołta rza ‘skłonić, zm usić kogo do m ałżeństw a’ Skor I 601; stanąć p r z e d o łta rzem 1853 K orzeniow ski/ ...u ołtarza 1867 Chęciński, 1957 Red. N K P II 732 (wobec: ...na kobiercu 1696 Potocki N K P II 86). M ożna je zam knąć przysłow iem I o d ołtarza się rozchodzą 1894 A d i 1957 Red. N K P II 732. K ościelne zw yczaje w yraża kasz. gołi w ółtórz ‘obnażony’ Sy I 337, ze zw yczaju ogołacania ołtarza w W ielki C zw artek i W ielki Piątek.
O łtarz zdobią lichtarze (świeczniki) i ośw ietlają tkw iące w nich św ie ce. Leksem y lichtarz/ św iecznik i św ieca (z jej funkcjam i i w kościelnym kontekście, por. też wyżej kasz. zw rot) w ystępuje m .in. w zw iązkach: hist. św iecę na kogo m iotać/ rzucać ‘w yklinać k o g o ’ 1603, 1806 obok hist. bać się św ieczek z kazalnice 1650 i hist. czarna św ieca nam się znaczy 1910 K onopnicka („Przy w yklinaniu ksiądz na am bonie zapalał czarno przystrojoną grom nicę, następnie odw racał j ą płom ieniem w dół, gasił i rzucał na posadzkę przed w yklętym ”) N K P III 481. Znane ludow e dia błu św ieczkę zapalić 1846 N K P I 430 m a war. czes. pot. p â lit svickupânbo- hu i certu (/ d ’âblu) Bas 252. W yszedł z użycia zw rot hist. św ieci się ni
11 Por. brus. узлажыщь [аддаць, прытесци, скласци] на алтар, [w:] A. Aksamitow, M. Czuba, Słownik frazeologiczny białorusko-polski, Warszawa 2000, s. 24.
p a lc a t ‘k ij’ w lic h ta rzu ‘ź le ’ 1697 N K P III 483. N ajczęściej był i je s t używ any zw rot być, stać na św ieczniku 1650 N K P III 483. Do oryginal nych należy kasz. por. kluka ‘duży, krzyw y n o s’, żebe nią m ógł sw iéce gasëc (pn. Zabory) Sy II 171.
M iejsce eksponow ane w kościele zajm ow ała a m bo na /ka zalnica, która w języ kach zachodniosłow iańskich funkcjonuje zaledw ie w kilku zw ro tach (wraz z war.): książk. głosić coś z am bony ‘m ów ić z pozycji przew a g i...’ W SFJP 41; w ykląć kogo z am bony S kor I 85. W ym ieniające się w nich człony czasow nikow e łączą się z m ów ieniem , zw łaszcza z poucza niem i grożeniem , czem u am bona przede w szystkim służyła, co potw ier dza też zw rot por. w kilku war.: j a k ksiądz na am bonie p ra w i 1852 D rze w iecki/ mówić... 1881 B ałucki N K P II 229 w obec ciesz. gada j a k ksiądz na am bonie 1930 N K P I 587 i kasz. w adzëc j a k ksądz na kôzalnicë Ram 73, 166; n azyw ają one zarazem m ów iącego z ambony, tj. księdza. Do tychże treści odnosi się por. hist. m ądry j a k ksiądz w kościele 1894 Ad. N K P II 424. N ow szy zw rot iron. (grzmieć, ryczeć [jak] z a m b on y ‘z prze sadą głosić m orały w chw ili niestosow nej’ W SFJP 41 m a - ja k w idać z zapisu [jak] - zm ienną strukturę: zw rotu zw ykłego lub porów naw cze go. Ponadto m ów ienia i zw yczaju ogłaszania w iążących decyzji dotyczy reg. spaść z am bony ‘o zapow iedziach’ W SFJP 41, Skor I 85, 1869 O rzesz kow a i ciesz. spadli z kazalnice ‘ksiądz ogłosił w kościele zapow iedź o ślu b ie ’ 1954 O ndrusz N K P I 16, kasz. spadnąc z kazalnicë Sy II 152 i czes. arch, spadnout z kazatelny Bas 102; człon czasow nikow y spaść/ spadać nabiera tu w tórnie znaczenia: ‘stać się, dokonać’. R zadkie i now e reg. n i do ambony, ni do żony ‘o fajtłapie’ W SFJP 41 pow stało w edle np. ani do tańca, ani do różańca.
Leksem k o n fe sjo n a ł funkcjonow ał w rzadkim literackim (?) por. p o wiem j a k p r zy św iętym konfesjonale 1897 Żerom ski - jak o war. szerzej znanego pow iem j a k księdzu na spow iedzi 1879 O rzeszkow a i tekstow y war. w szystko ja k o b y na św iętej spow iedzi 1696 Potocki N K P III 284. K ojarzyły się one zm ó w ien ie m zaw sze szczerej prawdy.
Okazałe niekiedy o rg a n y rzadko w ystępow ały w e frazeologii: w od dającym siłę głosu huczeć j a k organy (z now el R eym onta) Skor I 613 i szczególnej roboty sław ny j a k kretyngskie organy (w m iasteczku n a Ż m u dzi) 1874 D arow ski N K P II 197. W kaszubszczyźnie znany je st oryginal ny zw rot zaostac w organach ‘o organiście późno w racającym z kościo ła ’ Sy III 335.
W bezpośrednim otoczeniu kościoła bywa(ła) d zw onnica, jeśli dzw ony nie były um ieszczone na kościelnej wieży: kasz. wyr. chłop j a k zw ónnica [‘o k ręp ym ’] Sy II 38 = koc. SyK II 42 w obec wysoki j a k wieża N K P III 806. iron. (słyszeć, że) dzwonią, ale n ie wiadomo, w którym kościele ‘m ieć niedokładne inform acje’ W SFJP 324, z pew nością, gdzie b yły co n aj mniej dw a kościoły. K aszubi zn ają oryginalny zw rot na zw o n ë koscelné (przed sm iercą) n ie zarobic ‘o złym człow ieku’ Sy II 213, m ające w zo rzec np. w ani na słoną w oda (nie) zarobic Sy VI 93, znany też szerzej 1858 N K P III 831.
Leksem c m en ta rz kojarzy się ogólnie, oczywiście, ze śmiercią. D aw ne cm entarze otaczały kościół, razem z nim i plebanią były ogradzane, co w y n ik a m .in. z fra z e o lo g ii12: kasz. wyr. ksa że p o l e Sy II 284 ob o k proboszczow a obora ‘cm entarz’, m.in. w por. cëchoj a k n a proboszczow i oborze Sy IV 169, też głuż. ćicho ka ż na kërchow je H FS 136 (wobec niem. still wie im Grab i pol. cicho j a k w grobie N K P I 326) - i w zw ro tach na ksaże p o le w zerac ‘być bliskim śm ierci’ Sy II 284, jak o w ariant w obec pol. lit. p a trzeć na księżą oborę13 1880 Prus, 1953 W iech N K P II 234 i war. spogląda na cm entarz ‘je s t bliski śm ierci’ 1957 Red. N K P I 327, przest. W SFJP 133 jak o war. daw. gw. na księżą oborę p ó jść 1875 Kolberg i śl. iść do księżej obory 1855 L om pa N K P II 234 i kasz. p rziń c na proboszczow ą obora ‘um rzeć’ Sy IV 169. Skojarzenia z cm entarnym i krzyżam i w yzyskuje odnoszący się do analfabety zw rot ciesz. robi kier- chów na p apió rze 1954 O ndrusz/ pot. robi cm entarze n a p a p ierze ‘podpi sywać się krzyżykam i’ 1957 Red. N K P I 327 i kasz. sm atórz m alow ac Sy V 94.
Z kościołem w e frazeologii łączyła się nieraz budow ana blisko niego k a rc z m a , np. przysłow ie P odle ‘obok’ kościoła [czart] karczm ę buduje 1554 K rom er N K P II 155. K ojarzono j ą żartobliw ie z kaplicą, co uzasad nia przysłow iow e B y ł w kościele, gdzie szklankam i dzw onią 1894 Ad. z w ar.: śl. chodzi do kościoła, gdzie szklankam i dzw onią 1960 W allis, ciesz. Było to w kościele, k a j szklónkam i brzinkajóm 1954 O ndrusz N K P II 154 i kasz. c h o d zy do taczégo koscoła, g d ze szkló n ka m i brząka ją 12 Potem „zakładano je na kawałku ziemi należącym do probostwa, oboranym przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem, stąd nazwa księżej obory czy księżej grudzi” MG II 70; por. przest., dziś gw. księża gródż ‘cmentarz’ Skor 1265.
13 Por. brus. глядзець на паповы cani, [w:] A. Aksamitow, M. Czuba, Słownik..., s. 163.
Sy I 76, także ogólniejsze jak o przest. iron. W SFJP 323. W tym kontek ście interesujące są frazeologizm y ciesz. cióngnie do kapliczki, k a j k ie liszki dzw ónióm czy A le m o tych kapliczek (tu: ‘karczm ’) i do sw oji ka p liczki się staw ił 1954 1956 N K P II 22.
* * *
W raz z w ażniejszym i w ariantam i zgrom adzono w yżej i om ówiono ok. 90 jedno stek frazeologicznych, w tym : a) w yrażeń - 11, b) zw rotów - 36, c) fraz - 5, d) w yrażeń por. - 26, e) zw rotów por. - 11. P rzew ażają zatem porów nania i zwroty. N ajw ięcej pośw iadczeń pochodzi oczyw iście z j ę zyka polskiego - 52, w tym gw. (m ianowicie: kociew skie, śląskie, cie szyńskie), z kaszubskiego - 26, czeskiego - 7, słow ackiego - 3, górnołu- życkiego - 6; nadto z rosyjskiego - 1 i białoruskiego - 2.
N ie były one nigdy używ ane w tym sam ym czasie i w tym sam ym m iejscu. Z polskich ok. 20 z użycia wyszło (tu jak o hist.), a 10 należy do przestarzałych. N iektóre z om aw ianych zanotow ał tylko A dalberg (6), np. głow a j a k ew angelicki kościół; rzadki j a k kościół w Krakowie; p r z y stole j a k w kościele; stary j a k kiejdańska fa ra ; m ądry j a k ksiądz w kościele, ale część ich żyw a je st w innych językach, np. kasz. p iâ kno d ze ja k w kosce- le, czy gw arach, np. B y ł w kościele, gdzie szklankam i dzwonią. N iektóre pośw iadczenia w W SFJP w yd ają się dość dziwne, naw et jak o przestarza łe, np. p u sto j a k w kalw ińskim kościele; kadzi m u j a k w kościele.
Poza polskim i najw ięcej je s t kaszubskich - 26, w tym hist. - 2, np. dom j a k koscół. N iekiedy jed n ak są one żyw e w gw arach lub w języ k u polskim , np. hist. spiéw ô j a k dżód p o d ko sco lä (1955); kasz.-koc., np. kasz. ti b ë z wółtórza brelë ‘o ludziach nieuczciw ych’ (pn.-wsch.) Sy VI 52 i koc. drzeć j a k z ołtarza. W pływ polszczyzny na kaszubski ukazuje np. w znosić kogo na ołtarze ‘czcić, uw ielbiać ko g o ’ Skor I 60114, a p o równaj do tego war. kasz. na w ółtórz kogo s (w)sadzac; nadto np. kasz. ti b ë z w ółtórza brelë ‘o ludziach nieuczciw ych’ (pn.-wsch.) (i koc. drzeć j a k z ołtarza). Z kolei w pływ niem iecki podtrzym yw ał war. kasz. gw ësno j a k am en w koscele. N ależą do nich zw łaszcza niektóre zw iązki z ograni
czonym w kaszubszczyźnie zasięgiem .
N iew iele ich w ystępuje w innych języ k ach zachodniosłow iańskich, co w znacznej m ierze w ynikać m oże z niedostatków źródłow ych, choć
14 Por. brus. узлажыць [аддаць, прынесци, скласци] на алтар, [w:] A. Aksamitow, M. Czuba, Słownik..., s. 24.
w yzyskano tu frazeologiczne słow niki czeskie i górnołużyckie. W yka zu ją one jed n ak m ożliw ość w ystępow ania jedno stek nieznanych w pol- szczyźnie, np. czes. p ra c e ja k o n a kostele ‘pracy bez k o ń ca’ Bas 112 czy głuż. wèste stać kaz cyrkej ‘feststehen’ HFS 41.
M ateriał ujaw nia oczyw iście p rz e m ia n y zachodzące stale w e fraze ologii, np. now e sem antycznie z łapam i p o d kośció ł ‘ręce p rzy so b ie’ (1956) na podstaw ie rękę w yciągać ‘żebrać’ (1855). Sporo frazeologi- zm ów w ykazuje naw iązania sem antyczne do frazeologizm ów o innym składzie, a w ięc ogólnie war., np. hist. zw rot (ci dam, że) aż siedem / dzie w ięć kościołów zobaczył ‘po uderzen iu ’; zw rot o d zakrystii zachodzić ‘cichaczem ’. S ą też frazeologizm y z kontam inacji, np. ciesz. chodzi ci cho j a k m ysz w kościele. N iejeden został w tórnie skojarzony z kościo łem, np. kurek na kościele, przest. kręci się ja k o kurek o d w iatru na koś ciele, pokazać dudka na kościele; dla owej chorągiewki?
G dy chodzi o pierw otną m oty w ację, to frazeologizm y pow yższe od d ają m .in.: a) cechy fizyczne budow li: kasz. hist. dom j a k koscół, gw. czerwony j a k kościół odechowski, ciesz. m u ry j a k w szónow skim koście le, hist. stary j a k kiejdańska fa ra ; kasz. ko sc eln y dóm ‘kru ch ta’, kasz. św ie co n y/szero c zi kam; kasz. kluka ‘krzyw y n o s’, żeb ë nią m ógł sw iece gasëc; kasz. chłop j a k zw ónnica itp.; b) ilość obiektów, np. hist. iron. rzadki j a k kościół w Krakowie; c) estetykę i charakter w nętrza: hist. p ię k nie j a k w kościele (i kasz.), kasz. m roczësto dze j a k w koscele; d) poglą dy: hist. głow a j a k ew angelicki kościół ‘bardzo du ża’; p u sto j a k w k a l wińskim kościele, p a trzeć w kogo j a k w (święty) obrazek; e) charakter, np. w ziąłby/ zdarłby choćby z ołtarza ‘o chciw ym , skąpym ’ (i kasz., koc.), kasz. z wółtórza sw iece ôbgrëzac ‘udaw ać niew iniątko’; f) zw yczaje k o ścielne: kasz. gołi w ółtórz ‘obnażony’; kasz. j i c na szeroczi kam ‘p oda w ać do chrztu’.
Bodaj najw ięcej ich m a jakieś uw arunkow ania obyczajow o-społecz- ne, np. biedny j a k m ysz kościelna (i kasz., czes., słow., głuż., ros.); kasz. wëstrojony j a k do koscoła (i czes.); cicho j a k w kościele (i kasz., ciesz., głuż, czes., słow.); nauczyć kogo gw izdać w kościele (i kasz., czes., słow.); hist. św iecę na kogo m iotać/ rzucać ‘w yklinać k o g o ’ obok hist. bać się św ieczek z kazalnice i hist. czarna św ieca nam się znaczy; hist. p rzyszed ł do kościoła św iece gasić; przest. kadzi mu j a k w kościele; przen. staw iać kom u ołtarze czy w znosić kogo na ołtarze; p ó jść z kim / poprow adzić kogo do ołtarza; spaść z ambony; hist. p o trzeb n y j a k p ie s w kościele; rzeszow
-skie wyr. kościelna krow a w obec hist. chuda fara (i głuż.). W yróżniają się w śród nich frazeologizm y odnoszące się do dziada: w ygląda j a k dziad sp o d kościoła; gw. kaszle j a k stary dziad p o d kościołem; hist. śpiew ają j a k dziady p o d kościołem; hist. osw ojony j a k dziad z kościołem; gw. czyta j a k dziad p o d kościołem; przest. iść p o d kościół (z torbą).
N iektóre w yrosły z wiejskiej ludow ości i folkloru, przenikając potem do realiów religijnych, chrześcijańskich, np. kasz. żaba z kropelnicë ‘d e w o tk a’; kasz. żid rakam i w ëca d sw icónka ‘k ropielnicę’; ludow e diabłu św ieczkę zapalić (i czes.); por. też wyżej np. am bona i ołtarz w kontek
ście ślubu. Przeniesienie frazeologii z gospodarstw a dom ow ego obser w ujem y m.in. w zw rocie kasz. krow a stoji sëcho ‘w beczce brak w ody lub w kropielnicy w yschła w o d a’ (też K ociew ie i B ory) obok sëcho sto- j e c ‘o krow ie i kozie: przestać dawać m leko’, ‘w beczce lub kropielnicy
brak w o d y ’ (też Kociewie i Bory).
Jak widać, w e frazeologii tej pojaw ia się stosunkow o niew iele lekse- mów, a spostrzec też w arto, że określone leksem y m ają w niej sobie w ła ściw ą żyw otność, np. tylko raz spowiednica, gdy najczęściej kościół, koś c ie ln y . N ie k tó r e le k s e m y m o g ą w o g ó le n ie w c h o d z ić w s k ła d frazeologizm ów, np. kratki ‘b alaski’, ławka, kruchta, mur, wieża, p le b a nia. Pom inięto ju ż klasztor (rzadko w przysłow iach), ksiądz, mnich, z a ko n n ik...
Pam iętać też zaw sze trzeba o cechach definicyjnych frazeologizm u jak o jednostki językow ej, m ając jed n ak stale na uw adze zm ieniające się słownictwo, zw łaszcza znaczenia wyrazów, ale nie m ożna zarazem bez w olnie postępow ać za ustaleniam i leksykografów, którzy nie do końca słusznie w yodrębniają np. pot. przen. kadzić (kom uś) ‘pochlebiać, prze sadnie chw alić’, gdy słusznie nie um ieszczają w słow niku znaczeń np.: chorągiewka ‘człow iek zm ienny’ czy przen. kaplica ‘karczm a’; owe w ą skie znaczenia w yn ik ają przecież tylko z interpretacji funkcjonow ania konkretnych w yrazów w określonych połączeniach wyrazowych.
R ozw iązanie skrótów:
Bas - Słow nik frazeologiczny czesko-polski, oprac. M. Basaj, D. Ry tel, Katow ice 1981.
C eyO br - F. Ceynowa, O brazcy kaszebskago narieczija, „Izviestija II O tdielenija Im peratorskoj A kadem ii N au k”, Petersburg 1852.
CeyS - F. Ceynowa, Skôrb kaszćbskosłowińskić mowë, Świecie 1866 -1868.
HFS - A. Ivcenko, S.W ölke, H ornjoserbski frazeologiski słownik, Bu- dysin 2004.
L or - F. Lorentz, Pom oranisches Wörterbuch, Bd. I A-P, B erlin 1958; Bd II-V, oprac. F. H inze, B erlin 1968-1983.
M G - J. Krzyżanowski, Mądrej głowie dość dwie słowie, t. I-III, wyd. 3, W arszaw a 1975.
N K P - N ow a księga p rzysłó w i w yrażeń przysło w io w ych po lskich . W oparciu o dzieło Sam uela A dalberga oprac. Zespół R edakcyjny pod kier. J. K rzyżanow skiego, t. I-IV , W arszaw a 1969-1978. U w aga: N ie objaśnia się bliżej skrótów w dziele tym stosowanych.
R am - S. R am ułt, S ło w n ik ję z y k a p o m orskieg o czyli kaszubskiego, K raków 1893. [Cz. II, oprac. H. H orodyska, K raków 1993. Por. ten Słownik..., scalił i znorm alizow ał... J. Treder, G dańsk 2003].
SCFI - Slovnik ceské frazeologie a idiom atiky [I] Prirovnàni, Praha 1983; [II] Vyrazy neslovesné, Praha 1988.
Skor - S. Skorupka, Słow nik frazeologiczny ję zy k a polskiego, t. I-II, W arszaw a 1967-1968
Sm - A. SmeSkovâ, M aty frazeologicky slovnik, B ratislava 1977. Sy - B. Sychta, Sło w n ik g w a r kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-V II, W rocław 1967-1976.
SyK - B. Sychta, S łow nictw o ko c ie w sk ie na tle k u ltu r y ludow ej, t. I-III, W rocław 1980-1985.
W SFJP - P. M üldner-Nieckowski, Wielki słow nik frazeologiczny język a polskiego, W arszaw a 2003. arch. - archaiczne brus. - białoruskie ciesz. - cieszyńskie czes. - czeskie daw. - dawne głuż. - górnołużyckie gw. - gw arow e hist. - historyczne iron. - ironiczne kasz. - kaszubskie
koc. - kociew skie książk. - książkow e lit. - literackie obelż. - obelżyw e or. - oryginalny pol. - polskie por. - porów nanie pot. - potoczne przen. - przenośne przest. - przestarzałe reg. - regionalne ros. - rosyjskie słow. - słowackie śl. - śląskie uczn. - uczniow skie war. - w ariant(ow e) wyr. - w yrażenie
