Koziełło-Poklewski, Bohdan
Z badań nad strukturą terytorialną
NSDAP w Prusach Wschodnich w
latach 1921-1933
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 285-293
Bohdan K pzieüo-Poklewski
Z B A D A Ń N A D S T R U K T U R Ą T E R Y T O R I A L N Ą N S D A P W P R U S A C H W S C H O D N I C H W L A T A C H 1 9 2 1 — 1 9 3 3
W p o c zą tk a ch la t d w u d z ie sty c h ru ch n a r o d o w o so c ja listy czm y b y ł w P r u sach W sc h o d n ich je sz c z e bardzo m a ło z n a n y i n ie o d g r y w a ł w ży c iu p o lity c z n y m p r o w in c ji p o w a ż n ie jsz e j roli. O r g a n iza cy jn ie, p artia h itle r o w sk a b y ła sz e r e g ie m lu ź n o p o w ią z a n y c h g ru p c z ło n k ó w i sy m p a ty k ó w . N ie is t n ia ły w ty m cza sie jeszcze k o m ó r k i p a r tii h itle r o w sk ie j — O rtsgru p p en . P ró b ę ich zo rg a n iz o w a n ia , jak np. w W y s t r u c i 1, z a b lo k o w a ło za rz ą d z e n ie p ru sk ie g o m i nistra sp r a w w e w n ę t r z n y c h z 15 listo p a d a 1922 г . , z a k a z u ją c e d z ia ła ln o ści N a r o d o w o so c ja listy o z n e j P a r tii R o b o tn icz ej (N S D A P ) n a obszarze P ru s. N ie lic z n i c z ło n k o w ie p a rtii n a z isto w s k ie j, jak ją w ó w c z a s n a z y w a n o , n a le ż e li do O rtsg ru p p e w M o n a c h iu m 2. Z a k a z d z ia ła ln o śc i p a rtii h itle r o w sk ie j n a o b sza rze P r u s sp o w o d o w a ł, że z a r ó w n o jej cz ło n k o w ie , jak i s y m p a t y c y z o sta li cz ło n k a m i r ó ż n eg o ty p u o rg a n iz a c ji v o lk isto w sk ic h , p r z e d e w s z y s t k im D e u t s c h v ö lk isc h e r S ch u tz u n d T r utzb u n d , B u n d O berlan d , P r e u sse n b u n d , a ta k ż e p a r a m ilita r n y c h , jak S ta h lh e lm .
N ie u d a n y p u c z m o n a c h ijsk i H itle ra 9 listo p a d a 1923 r. i w p r o w a d z o n e w k o n se k w e n c ji, p rzez p o sz c z e g ó ln e r z ą d y k r a jo w e , d a lsz e o g ra n ic z e n ia w s t o su n k u do p a rtii h itle r o w s k ie j — p o w a ż n ie o sła b iły jej dzia ła ln o ść. A le n a w e t w ty m o k r e s ie sz c z e g ó ln e j sła b o śc i ru ch u h itle r o w sk ie g o m o ż n a b y ło za o b se r w o w a ć w P r u sa c h W sc h o d n ich p r z e ja w y d z ia ła ln o śc i z w o le n n ik ó w H itlera. P o r o z w ią z a n iu R e ic h s ta g u w m a rcu 1924 r. i r o zp isa n iu n a 5 m a ja te g o ż rok u w y b o r ó w , w s c h o d n io p r u sc y n a ziśc i u tw o r z y li — w s p ó ln ie z D e u tsc h v ö lk isc h e F r e ih e its p a r te i — V ö lk isc h -S o z ia le r F r e ih e itsb lo c k , k tó r eg o p r z e w o d n ic z ą c y m został cz ło n e k p a rtii h itle r o w sk ie j w K r ó le w c u , W ilh e lm S t i c h 3. W y b o r y z 5 m a ja 1924 r. p r z y n io sły h itle r o w c o m 8,6 % o g ó łu w a ż n y c h g ło só w w P r u sa c h W sc h o d n ich , a w y b o r y do R e ic h s ta g u z 7 g r u d n ia 6 ,2% o g ó łu w a ż n y c h g ło s ó w 4.
P o z n ie s ie n iu z a k a zu d z ia ła ln o ści N S D A P w P r u sa c h (12 g r u d n ia 1924 r. *) oraz z w o ln ie n iu H itle ra z t w ie r d z y w L a n d sb e rg u , 20 g r u d n ia 1924 r., n a s t ą p iła o d b u d o w a p a rtii h itle r o w sk ie j, ta k z w a n a N eu g r ü n d u n g . 26 lu te g o 1925 r. H itle r o g ło sił w y t y c z n e — G r u n d s ä t z l i c h e R i c h t l i n i e n f ü r d ie N e u a u f s t e l l u n g
d e r N S D A P — w k tó r y c h o m ó w ił sp r a w y orga n iza cji, czło n k o stw a , tw o r z e n ia
1 G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v B e r l i n - D a h l e m ( d a l e j G S ta ) , G a u a r c h i v , G a u l e i t u n g O s t p r e u s s e n d e r N S D A P ( d a l e j G A ), С 51 а, k . 70—71. L i s t W a l d e m a r a W e is s e la d o W a l d e m a r a M a g u n i z 8 V I I I 1939 r. 2 I b i d e m , k . 5—8. D a s W e r d e n d e r N S D A P i n I n s t e r b u r g S t a d t u n d L a n d ; С 53 a (1), k . 24. D i e K a m p f z e i t b i s z u m 30. J a n u a r 1933. 3 G S t a , G A , С 53 a (2), k . 150—160. D ie e r s t e n p o l i t i s c h e n M a r s c h k o l o n n e n . 4 D. H e r t z - E i c h e n r o d e , P o l i t i k u n d L a n d w i r t s c h a { t i n O s t p r e u s s e n 1919— 1930. U n t e r s u c h u n g e in e s S t r u k t u r p r o b l e m s i n d e r W e i m a r e r R e p u b l i k , K ö l n u n d O p l a d e n 1969, s. 67. 5 W . B ö h n k e , D ie N S D A P i m R u h r g e b i e t 1920— 1933, B o n n B a d G o d e s b e r g 1974, s. 81.
2 8 6 B o h d a n Ko zi ell o -P o kl ew sk i
i zadań o d d z ia łó w sz tu r m o w y c h (Stu rm A b te ilu n g e n — SA), m e to d w a lk i p o lity c z n e j i a g i t a c j i 6. Od tej c h w ili w s c h o d n io p r u sc y c z ło n k o w ie p artii h i t l e r o w sk ie j za czę li m y śle ć o n a d a n iu s w e j d zia ła ln o śc i k o n k r e tn y c h form o r g a n i z a c y jn y c h . J u ż 1 m arca 1925 r. p o w sta ła o fic ja ln a k o m ó r k a p a rtii h itle r o w s k ie j w K r ó le w c u (O rtsgruppe K ö n ig sb e r g d er N S D A P ). In icja to ra m i jej p o w o ła n ia b y li sta r z y c z ło n k o w ie p a rtii — p ie k a r z W a ld e m a r M a g u n ia i p o m o c n ik k u p ie c k i (H a n d lu n g sg e h ilfe ) W ilh e lm S tic h. W zeb ra n iu o r g a n iz a c y jn y m w z ię li udział: c z e la d n ik p ie k a r sk i B a u m g a rth , p o m o c n ik k u p ie c k i H erm an n , dozorca d o m u F e ste r i u c z e ń sz k o ły b u d o w la n e j W a l l o w i t z ’. W k r ó tc e p otem , z i n ic ja t y w y W ilh e lm a S tic h a , a za p ie n ią d z e W a ld e m a r a M a gu n i, k tó r y w p ie r w s z y m o k r e s ie f in a n s o w a ł w s z y s t k ie p o c z y n a n ia p a r tii h itle r o w sk ie j w K r ó le w c u , k o m ó r k a k r ó le w ie c k a z a m ie śc iła w „ K ö n ig sb e r g e r A llg e m e in e Z e itu n g ” o g ło sz e n ie , w k tó r y m w z y w a ła w s z y s t k ic h c z ło n k ó w p a r tii w P r u sa c h W sc h o d n ic h do p o d a n ia s w o ic h a d r e só w . Z g ło siła się w ó w c z a s ko m ó r ka p a r ty jn a w W y str u c i oraz p o je d y n c z y c z ło n k o w ie z ró żn y c h m ie js c o w o śc i p r o w in c ji, w ty m ca ła gru p a z T y lż y 8.
W sp o m n ia n e w y t y c z n e H itle ra m ó w iły o p o d zia le obszaru R z e sz y n i e m ie c k ie j n a o k r ę g i p a r ty jn e — Gau — o d p o w ia d a ją c e w s w y c h g r a n ica ch o k rę g o m w y b o r c z y m do p a r la m e n tu R zeszy. J e d n y m z ta k ic h o k r ę g ó w p a r ty j n y c h — Gau O stp reu ssen d er N S D A P — b y ły P r u s y W sc ho d n ie. N a c zele o r g a n iza cji p a r ty jn e j k a ż d e g o o k r ę g u p a r ty jn e g o sta ł k ie r o w n ik o k ręg u , z w a n y p o c z ą tk o w o G au fü h rer, a n a stę p n ie G a u leite r, z a tw ie r d z o n y o so b iśc ie p rzez H itlera.
In ic ja ty w a u k o n sty tu o w a n ia Gau O stp r e u sse n der N S D A P w y s z ła z k r ó le w ie c k ie j k o m ó r k i p a rty jn ej. J e j cz ło n k o w ie , W ilh e lm S tic h i W a ld e m a r M a- g u n ia , z w o ła li n a 5 k w ie t n ia 1925 r. w W y stru ci, n a js iln ie js z y m w ó w c z a s w P r u sa c h W sc h o d n ic h o śr odk u p a r tii h itle r o w sk ie j, z e b r a n ie sta r y c h c z ło n k ó w p a rtii z ró żn y c h m ie js c o w o śc i p r o w in c ji i u tw o r z y li o k r ę g p a r t y jn y P r u s y W sc h o d n ie. P r o w a d z e n ie sp r a w o r g a n iz a c y jn y c h (G e sc h ä ftsfü h ru n g ) p o w ie rzono W ilh e lm o w i S tic h o w i, n a to m ia st k ie r o w n ic tw o w s c h o d n io p r u sk ie j S A o b ją ł W a ld e m a r M a g u n ia 9. J e m u r ó w n ie ż p rzy p a d ło o b ję c ie k ie r o w n ic tw a k o m ó r k i w K r ó le w c u .
K ie r o w n ic tw o o k r ę g u p r zy stą p iło , z g o d n ie zresztą z w y t y c z n y m i w ła d z c e n tr a ln y c h N S D A P (R eich sleitu n g ), d o o ż y w io n e j d zia ła ln o śc i p ro p a g a n d o w e j. E fe k te m ty c h p o c z y n a ń b y ło p ie r w s z e p u b lic z n e zeb ran ie N S D A P w K r ó le w c u (30 k w ie t n ia 1925 r.), na k tó r y m jako m ó w c a w y s tą p ił H erm a n n Esse, sz e f p r o p a g a n d y H itle ra i red a k to r „ V ö lk isch e B e o b a c h te r ” ‘°.
W lip cu 1925 r. zaczął się u k a z y w a ć p ie r w s z y w P r u sa c h W sc h o d n ich n a z isto w s k i m ie się c z n ik — „D ie D e u tsc h e A r b e ite r z e itu n g ” . J e g o z a ło ż y c ie le m i w y d a w c ą b y ł E rich G eorg S te ttin sk i. U k a z a ły się je d y n ie c z te r y n u m e r y , k a ż d y w n a k ła d z ie 10 tys. eg zem p la r z y , k tó r e ro zd a w a n o b e z p ła tn ie m ie sz k a ń com m iasta. T o n p ism a b y ł tak pod b urzający, ż e po u k a z a n iu się czw a r te g o n u m e r u w ła d z e w y d a ł y zak a z jeg o u k a z y w a n ia się. Z ak az te n w y s z e d ł zresztą p a rtu h itle r o w sk ie j n a k orzyść, bo w y d a w c a sta ł na sk ra ju b a n k r u c t w a l ł . N a w ia s e m m ó w ią c , u z a sa d n ia ją c zakaz, p r z e w id z ia n e g o n a p a źd ziern ik 1925 r.,
6 v ö l k i s c h e r B e o b a c h t e r , 1925, n r 1, s s . 1—2. 7 G S ta , G A , В 31 с , k . 179; С 53 а (1), к . 92. 8 I b id e m , С 53 а (1), к . 93. 9 I b id e m , В 31 с , к . 179; С 53 а (2), к . 154 -155. 10 I b id e m , В 31 с , к . 180. 11 I b id e m , С 53 а (2), к . 154.
p u b lic z n e g o zeb ran ia w K r ó le w c u z H itle r e m jako m ó w c ą , p o licja p o w o ła ła się n ie ty lk o na za k az p ru sk ie g o m in istr a sp r a w w e w n ę t r z n y c h , S e v e r in g a , w y stą p ie ń p u b lic z n y c h H itle ra , a le — już od s ie b ie — dodała, iż ton „D ie D e u tsc h e A r b e ite r z e itu n g ” w sk a z u je , że w y s tą p ie n ie H itle ra b y ło b y jeszcze o strze jsze 12.
I n n y m p ism e m h itle r o w sk im u k a z u ją c y m się w ty m sa m y m cza sie w P r u sach W sc h o d n ich b y ł r ó w n ie ż m ie się c z n ik „ S a m m e ln ”, w y d a w a n y jako d o d a te k do „ T ilsiter Z e itu n g ”. U k a z y w a ł s ię w n a k ła d z ie 5 tys. e g z e m p la r z y . P o k ilk u jed n a k m ie sią ca ch , n a s k u te k b ra k u fu n d u sz ó w p rzesta ł w y c h o d z i ć 1S.
19 lu te g o 1926 r. po ra z p ie r w s z y p r z e m a w ia ł w K r ó le w c u G oeb b els. M ó
w i ł na tem at: „ H itle r od er L e n in ”. W c za sie zeb ra n ia d oszło do fo r m a ln e j b itw y m ię d z y n a z ista m i a k r ó le w ie c k im i k o m u n i s t a m i u . B y ło to o sta tn ie z e b ra n ie z o r g a n iz o w a n e za k ie r o w a n ia o k r ę g ie m p rzez S tic ha. Z e w z g lę d ó w z a w o d o w y c h z rze k ł się o o te j fu n k cji. O b ję cie te g o sta n o w isk a z a p r o p o n o w a n o W a ld e m a r o w i M a gu n i, k tó r y go n ie przy ją ł. P o d łu ż sz y c h p e r tr a k ta c ja ch R e ic h s le itu n g z a tw ie r d z iła n a to sta n o w isk o B r u n o n a G u sta v a S c h e r w itz a . N a jb liż sz e m ie sią c e w y k a z a ły , iż n ie b y ła to d e c y z ja tra fn a 1S. N o w y G a u fü h rer — ta k ie j n o m e n k la tu r y w ó w c z a s u ż y w a n o — o b ją ł u r z ę d o w a n ie 17 m arca 1926 r. W c za sie b lisk o ro c z n e g o k ie r o w a n ia o k r ę g ie m p rzez S c h e r w itz a p a rtia h itle r o w sk a w P r u sa c h W sc h o d n ic h n ie o d n o to w a ła ja k ie g o k o lw ie k rozw oju. O jej sła b o ści w ty m cza sie św ia d c z y , iż n a d ru g im R e ic h sp a r te ita g u w W e i m arze, 3— 4 lip c a 1926 r., P r u s y W sc h o d n ie r e p r e z e n to w a ło z a le d w ie d z ie w ię ciu c z ło n k ó w . N a to m ia st na trzecim , 21 sie rp n ia 1927 r., n i e w i e l u w ię c e j, bo p ię tn a s tu ie. N o w y G au fü h rer , S c h e r w itz , z d a w a ł so b ie — jak się w y d a j e — sp r a w ę , iż n ie d orósł do sto ją c y c h p rzed n im zadań. J u ż w p ó ł ro k u po o b ję ciu sta n o w isk a z ło ż y ł d y m is ję 17. D y m isja ta n ie z o sta ła p rz y ję ta p rzez R e ic h s l e itu n g 18. D o ty c h c z a so w a , i ta k już n ik ła , d z ia ła ln o ść o r g a n iz a c y jn a i p ro p a g a n d o w a o k r ę g u w sc h o d n io p r u sk ie g o z a n ik ła p r a w ie z u p e łn ie po o d ejściu do B e r lin a D ürra, w k tó r eg o ręk u s p o c z y w a ły sp r a w y o r g a n iz a c y jn e o k r ę g u p a rtii (G a u g e s c h ä f ts fü h r u n g ) 19. P o d ję te p rzez S c h e r w itz a p ró b y p r z y w r ó c e n ia d y s c y p lin y p a r ty jn e j, o ż y w ie n ia d z ia ła ln o śc i p r o p a g a n d o w e j (czło n k o w ie m i e sią c a m i z a le g a li z p ła c e n ie m sk ła d e k , n ie p r e n u m e r o w a li o b o w ią z k o w e g o e g zem p la rza „ V ö lk isch e B e o b a c h te r ”, n ie o r g a n iz o w a li p u b lic z n y c h zebrań, a n a w e t n ie o d b y w a li sp o tk a ń śr o d o w is k o w y c h — S p r e c h a b e n d e ) 20 n ie p r z y n io s ły e fe k tó w . Co w ię c e j, S c h e r w itz n a p o tk a ł siln ą o p o zy cję w e w n ą t r z partii. J e j w y r a z e m b y ło w y s tą p ie n ie 30 c z ło n k ó w z O rtsg ru p p e w K r ó le w c u . P o c z y n a n ia jego sp o tk a ły się r ó w n ie ż z k r y ty k ą w W y stru ci, w d a lsz y m cią g u n a j s iln ie jsz y m o śr odk u partii h itle r o w sk ie j w P ru sa ch W s c h o d n ic h 21. W g ru p ie
12 I b id e m . 13 I b i d e m , С 77 a , k . 2. 14 I b i d e m , В 31 с, k . 180. 15 I b i d e m . Z o b . t e ż С 53 a (2), k . 155. 16 I b i d e m , В 31 с, k . 180; С 53 а (2), к . 158. 17 I b i d e m , В 7 b , к . 21. P o d p i s a n y p r z e z D ü r r a o k ó l n i k z 2 3 I X 1926. W b r e w t e m u c o t w i e r d z i G . R e i f f e r s c h e i d , D i e N S D A P i n O s t p r e u s s e n . B e s o n d e r h e i t e n i h r e r A u s b r e i t u n g u n d T ä t i g k e i t , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1978, B d . 39, s. 63, G e s c h ä f t s f ü h r e r za c z a s ó w S c h e r w i t z a b y ł D ü r r , a n i e W i l h e l m S t ic h . 18 G S t a , G A , В 6 b , k . 22—23, 2. R u n d s c h r e i b e n . A n a ll e O r t s g r u p p e n u n d E i n z e l m i t g l i e d e r z 8 X 1926 r ., p o d p i s a n y p r z e z O r g a n i s a t i o n s l e i t e r D ü r r , G a u l e i t e r S c h e r w i t z . 19 I b i d e m , k . 24, R u n d s c h r e i b e n , n r 4 z 26 1 1927. 20 I b i d e m , k . 22— 23, 2. R u n d s c h r e i b e n z 8 X 1926 r . ; k . 25—26, R u n d s c h r e i b e n z 19 V 1927 r . 21 I b i d e m , С 53 а (2), k . 158.
288 B o h d a n Ko zi ell o -P o kl ew sk i
o p o z y c y jn e j z n a la zło się w ie lu c z ło n k ó w p a rtii z W ilh e lm e m S tic h e m n a c z e le 22. W e fe k c ie za n ik ła z u p e łn ie z e w n ę tr z n a d zia ła ln o ść partii.
R o zw ó j s y tu a c ji w e w s c h o d n io p r u sk im o k r ę g u p a r ty jn y m sk ło n ił R e ic h s le itu n g do o d w o ła n ia S c h e r w i t z a 2S. N a p o rząd k u d z ie n n y m sta n ę ła sp ra w a o b sa d zen ia sta n o w isk a G a u leite ra . W a ld e m a r M a g u n ia o d m ó w ił, p o d o b n ie jak pop rzed n io, ob ję cia te g o sta n o w isk a . Z o sta ł jed n a k , w b r e w w o li, m ia n o w a n y p rzez w y d z ia ł o r g a n iz a c y jn y (p e rso n a ln ie p rzez G regora S tr a ssera , w ó w c z a s k ie r o w n ik a w y d z ia łu o r g a n iz a c y jn e g o — R eich so r g a n isa tio n sle ite r ) zastęp cą G a u le ite r a w e w s c h o d n io p r u sk im o k r ę g u p a r ty jn y m . J e g o d o ty c h c z a so w e o b o w ią z k i k ie r o w n ik a O rtsg ru p p e w K r ó le w c u p r zeją ł M a x S t i i l p n e r ” . B y ło to r o z w ią z a n ie p ro w iz o r y c z n e , k tó r e — zg o d n ie z z a p e w n ie n ie m R e ic h s le itu n g — n ie m ia ło tr w a ć długo. W r z e c z y w isto śc i tr w a ło aż do p o ło w y w r z e śn ia 1928 r., j a k k o lw ie k już 18 m arca te g o ro k u n a k o n fe r e n c ji (G autagu n g) w K r ó le w c u r o z p a tr y w a n o sp r a w ę o b sa d z e n ia sta n o w isk a G a u le ite r a i pad ła w ó w c z a s p ro p o zy cja p o w ie r z e n ia g o E r ic h o w i K o c h o w i 25. N ie b y ło n a to m ia s t m o w y — w b r e w te m u co t w ie r d z i F r itz G àu se — o k a n d y d a tu r z e H e in rich a H im m le ra 2S. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że z a ró w n o z a p e w n ie n ie R e ic h sle itu n g , iż sp ra w a z o sta n ie w n a jb liż s z y m cza sie d e f in it y w n ie rozw ią za n a , jak m o ż e p rzed e w s z y s tk im p o w ie r z e n ie sta n o w isk a z a s tę p c y G a u leite ra W a ld e m a r o w i M aguni, c ie sz ą c e m u s ię sz c z e g ó ln y m m ir e m u w s c h o d n io p r u sk ic h n a z istó w , a te ż i o b ję c ie k ie r o w n ic tw a k o m ó r k i p a r ty jn e j w K r ó le w c u p rzez r ó w n ie p o p u la r n e g o М а х а S tiilp n e r a , w ja k im ś sto p n iu z a h a m o w a ło rozpad p a r tii h itle r o w sk ie j w P r u sa c h W sc h o d n ich . W s a m y m zaś K r ó le w c u n a s k u te k e n e r g ic z n y c h p o c z y n a ń o r g a n iz a c y jn y c h i p r o p a g a n d o w y c h S tiilp n e r a n a stą p ił r o z w ó j lic z e b n y p artii ” .
O braz partii h itle r o w sk ie j w P r u sa c h W sc ho d n ich , z a r ó w n o o r g a n iza cy jn y , jak i lic z b o w y , u k a z u je b ez o sło n e k p ro to k ó ł G a u ta g u n g z 18 m arca 1928 r . 2S. J a k n isk o sp a d ło w ó w c z a s zn a c z e n ie p a rtii h itle r o w sk ie j w tej p r o w in c ji d o w o d zą n a jle p ie j w y n ik i w y b o r ó w do R e ic h s ta g u z 20 m a ja 1928 r. Z o g ó ln e j lic z b y 998 807 w a ż n y c h g ło só w , na listę p a rtii n a r o d o w o so c ja listy c z n e j padło 8097, a w i ę c 0,8°/o. T y m sa m y m P r u s y W sc h o d n ie b y ł y je d y n y m o k ręg iem w y b o r c z y m w R zeszy, w k tó r y m o d se te k u z y sk a n y c h p rzez N S D A P g ło só w w y n o s ił p on iżej 1,0% . R ó w n ie ż i w p r z e p r o w a d z o n y c h w ty m sa m y m dniu w y b o r a c h do p ru sk ie g o L a n d ta g u n a z iśc i w P r u sa c h W sc h o d n ic h z d o b y li ty lk o 0,8% w a ż n y c h g ło só w . P r z y ty m w y lic z e n iu słu sz n a w y d a j e się je d n a k u w a g a D ie te r a H e r tz -E ich en ro d e, k tó r y zazn acza, iż w P ru sa c h W sc h o d n ich V ö lk is c h n a tio n a le B lo ck u z y sk a ł 40 345 g ło s ó w (4,0% ), co d o w od zi, że istn ia ł tu n ie - w y z y s k a n y p rzez n a z istó w p o te n c ja ł sił n a c jo n a listy c z n y c h , n ie sto ją c y c h d a le k o od id e o lo g ii N S D A P 2e,
P o n ie w a ż z a p o w ie d z ia n e p rzez R e ic h s le itu n g z a ła t w ie n ie k w e s tii o b sa d y s ta n o w isk a G a u le ite r a w P ru sa c h W sc h o d n ich p r z e cią g a ło się, m im o d e c y z ji
22 I b i d e m , В 7 b , k , 25—26, R u n d s c h r e i b e n z 10 V 1927 r . 23 I b i d e m , В 31 с. k . 180. 24 I b i d e m , С 53 а (2), k . 158. 25 S z c z e g ó ł y z o b . В . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , P r z y c z y n k i d o p o c z ą t k ó w p a r t i i h i t l e r o w s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h , S t u d i a n a d f a s z y z m e m i z b r o d n i a m i h i t l e r o w s k i m i , t. 10 (w d r u k u ) . 26 F . G a u s e , G e s c h i c h t e d e r S t a d t K ö n i g s b e r g i n P r e u s s e n , B d . 3, K ö l n —W i e n 1971, s. 112. 27 G S t a , G A , С 53 а (1), k . 56—57. T ä t i g k e i t s b e r i c h t z 20 I I I 1928. 28 B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , o p . c it. 29 D. H e r t z - E i c h e n r o d e , o p . c it ., s. 67; z o b . t e ż K . F o r s t r e u t e r , O s t p r e u s s e n , w : D i e d e u t s c h e n O s t g e b i e t e z u r Z e i t d e r W e i m a r e r R e p u b l i k , K ö l n - G r a z 1966, s. 38.
za p a d ły c h na G a u ta g u n g w m a rcu 1928 r., W a ld e m a r M a g u n ia i M a x S tü lp n e r w y j e c h a li 28 sie r p n ia teg o rok u n a k o n fe r e n c ję k ie r o w n ik ó w p a rtii h itle r o w sk ie j (F ü h rerta g u n g ) w M o n ach iu m , b y sp r a w ę tę z a ła tw ić o sta teczn ie. W ó w czas to w M o n a c h iu m za p a d ła d ecy zja , że sta n o w isk o o b e jm ie E rich K o ch Od tej c h w ili w y d a r z e n ia p o to c z y ły się sz ybk o. 3 w r z e śn ia H itle r z a tw ie r d z ił K o ch a ma s ta n o w isk u G a u le ite r a P ru s W sc h o d n ich . 15 w r z e śn ia K o c h p r z y b y ł do K r ó le w c a , a n a stę p n e g o d n ia o d b y ł się w G ie r d a w a c h p ie r w s z y w d ziejach p artii h itle r o w sk ie j w P r u sa c h W sc h o d n ic h G a u p a rte ita g , p o łą c z o n y z a p e le m w sc h o d n io p r u sk ie j S A 31. Z a p o cz ą tk o w a ło to ła ń c u c h p u b lic z n y c h zeb ra ń o b słu g iw a n y c h b ezp o śr ed n io p rzez K o ch a 3a. R ó w n o le g le z a k cja m i p r o p a g a n d o w y m i p r z e b ie g a ły p race o r g a n iz a c y jn e . 1 g r u d n ia K o ch p o w o ła ł do życia o r g a n i
zację k o b ie c ą — G a u fr a u e n sc h a ft, a 16 g r u d n ia H itle r ju g e n d 83.
Isto tn ą k w e s tią b y ła zm ia n a str u k tu r y o r g a n iz a c y jn e j. B lisk o c z te r o m ie się czn a , n ie p r z e r w a n a ak cja p r o p a g a n d o w a p r z y n io sła sp o d z ie w a n e r ezu lta ty . W o k r e sie m ię d z y w r z e śn ie m 1928 r. a sty c z n ie m 1929 r. liczb a za p isa n y c h c z ło n k ó w partii w z r o sła b lisk o c z t e r o k r o t n ie 31. U d a ło się p rzed e w s z y s t k im o ż y w ić istn ie ją c e już sw e g o cza su k o m ó r k i p a r ty jn e , jak n a p rzy k ła d , licząca 60 cz ło n k ó w , w P iłk a ła c h c z y w K u ss e n koło P iłk a ł, liczą ca 80 c z ł o n k ó w 3i. N ie w ą t p liw y r o zw ó j lic z e b n o śc i p a r tii sp o w o d o w a ł, że d o ty c h c z a so w e b e z p o śr e d n ie k ie r o w a n ie p rzez G a u le itu n g p o sz c z e g ó ln y m i k o m ó r k a m i t e r e n o w y m i n ie w y s ta r c z a ło . P o tr z e b n e b y ły o g n iw a p o śre d n ie. W b r e w te m u , co tw ie r d z i G erhard R e iffe r sc h e id 33, to w ła ś n ie do p iero K o ch , 24 sty c z n ia 1929 r., p od zielił w sc h o d n io p r u sk i o k r ę g p a r ty jn y n a o b w o d y (Bezirk), z k tó r y c h k a ż d y o b e j m o w a ł po k ilk a p o w ia tó w . N a c z e le o b w o d u sta ł k ie r o w n ik o b w o d u (B e z ir k s leiter) jako p o śre d n ik m ię d z y k ie r o w n ik a m i p o w ia tó w (K reisleiter), k o m órek te r e n o w y c h (O rtsgru p pan leiter) i tzw . p u n k tó w o p a rcia (S tü tzp u n k tleiter ). K ie r o w n ik a o b w o d u p o w o ły w a ł K och , te n zaś k ie r o w n ik ó w p o w ia tó w , k o m ó rek te r e n o w y c h i p u n k tó w oparcia. W sz y stk ic h je d n a k z a tw ie r d z a ł n a ty c h sta n o w isk a c h G au leite r.
W y ty c z n e K o ch a sz c z e g ó ło w o o k r e ś la ły o b o w ią z k i k ie r o w n ik a o b w o d u i c z y n iły go o so b iście o d p o w ie d z ia ln y m przed G a u le ite r e m za rozw ój o r g a n i z a c y jn y p artii w jeg o o b w o d z ie . S p r a w y o rg a n iz a c ji w e w n ą tr z p a r ty jn e j n ie p r z e b ie g a ły jed n a k b e z k o n flik to w o . Z op o ra m i p o d p o r z ą d k o w y w a li s ię d y s c y p lin ie n a rzu c o n e j p rzez K o c h a różn i d o w ó d c y S A , p r z y z w y c z a je n i do d z ia ła n ia ob ok p artii, a n a w e t p o n a d nią. T y m c z a se m K o ch , zg o d n ie zresztą z u s ta le n ia m i z a w a r ty m i w e w s p o m n ia n y c h w y t y c z n y c h H itlera, u w a ż a ł S A za zb rojn e ra m ię p artii, p o d p o r z ą d k o w a n e jej lin ii p o lity c z n e j. D la te g o te ż za p o d sta w o w e z a d a n ie u w a ż a ł o r g a n iz o w a n ie w o b w o d a c h k o m ó r e k p a r ty jn y c h , a d o p ie ro w n a stę p n e j k o le jn o śc i o d d z ia łó w S A . P o w o ła n ie o d d zia łu S A w m ie js c o w o śc i, w k tórej je szc ze n ie b y ło k o m ó r k i t e r e n o w e j t r a k to w a ł jako w y k r o c z e n ie p r z e c iw k o d y s c y p lin ie p a r ty jn e j, a o rg a n iz a to r o m ta k ic h o d d z ia łó w groził u s u n ię c ie m z p a r t i i 37. J u ż w w y t y c z n y c h o r g a n iz a c y jn y c h z 30 m a ja 1929 r. 30 N a t e m a t k u l i s s k i e r o w a n i a K o c h a d o P r u s W s c h o d n i c h z o b . P . H U t t e n b e r g e r , D i e G a u l e i t e r , S t u t t g a r t 1969, s. 48 n . 31 G S t a , G A , В 31 с, k . 181. 32 I b i d e m . 33 I b i d e m . 34 I b i d e m , С 53 a (1), k . 80—66. V e r s a m m l u n g s b e r i c h t , 28 1 1929 г. 35 I b i d e m , к . 55. P i s m o O r t s g r u p p e K ö n i g s b e r g z 25 I I 1928 d o R e i c h s l e i t u n g M ü n c h e n . 36 G . R e i f f e r s c h e i d , o p . c it ., s. 66. 37 G S t a , G A , В 7 b , k . 27—28. R u n d s c h r e i b e n n r 1 z 24 1 1929.
290 B o h d a n Ko zi ełł o -P o kl ew sk i o k r e śla ją c y c h sz c z e g ó ło w o za sa d y o r g a n iz o w a n ia O rtsg r u p p e i S tü tz p u n k te oraz za d a n ia ic h k ie r o w n ik ó w stw ie r d z a ł, że p o u tw o r z e n iu k o m ó r k i p a r ty jn e j n a le ż y r ó w n ie ż u tw o r z y ć o d d z ia ł S A , k tó r eg o d o w ó d c a p o d le g a k ie r o w n ik o w i m ie js c o w e j k o m ó r k i p a r t y j n e j S8. D o k o n a n y n a p o czą tk u 1929 r. pod ział w s c h o d n io p r u sk ie g o o k ręg u p a r ty jn e g o na o b w o d y p o d le g a ł w n a stę p n y m o k r e sie ró ż n y m k orek tu r o m , z m ie r z a ją cy m do u sp r a w n ie n ia d zia ła ln o śc i o r g a n iz a c y jn e j i p ro p a g a n d o w e j. T y c z y ło to z a r ó w n o p o d zia łu n a o b w o d y , jak i p o d z ia łó w w e w n ą tr z o b w o d ó w . W k ró tce o k azało się, że o b w ó d M a zu ry (B ezirk M asuren), o b e jm u ją c y p o w ia ty ełcki, g iż y c k i, m r ą g o w sk i, n id z ic k i, o lsz ty ń sk i, ostródzki, pisk i, r e s zelsk i i sz c z y c ie ń sk i, jest z b y t r o z le g ły , co u tr u d n ia ło a d m in is tr o w a n ie o r g a n iz a c y j n e i p r o p a g a n d o w e. P o d z ie lo n y w ię c zo sta ł n a d w a ob w o d y : o b w ó d za ch o d n io - m a z u r sk i (B ezirk W e stm a su r e n , z w a n y też S ü d o stp r e u sse n ) z p o w ia ta m i n id zick im , o lsz ty ń sk im , ostród zk im , r e sz e lsk im i sz c z y c ie ń sk im oraz ob w ó d w sc h o d n io m a z u r sk i (B ezirk O stm asu ren ) z p o w ia ta m i e łck im , g iż y c k im , m rą - g o w s k im i p isk im S9.
5 m a ja 1930 r. G a u le itu n g z a tw ie r d z iło , w c a le n ie o sta te c z n ie jak się w k r ó tc e o k azało, p o d zia ł n a o b w o d y . W e d łu g n ie g o w schodm iopruski o k r ę g p a r ty jn y d z ie lił się n a czter n a śc ie o b w o d ó w :
I. K r ó le w ie c (K önigsb erg), sk ła d a ją c y się z p o w ia tó w k r ó le w ie c k ie g o (m ie jsk ie g o i w ie jsk ie g o ), la b ia w sk ie g o i ryb a ck ieg o .
IX. B ar eja (Barten), p o w ia ty g ie r d a w sk i, k ętrz y ń sk i, w e la w s k i, w ę g o r z e w sk i i w s c h o d n ia część r e sz elsk ieg o .
III. P ó łn o c n o -w sc h o d n i (N ordost), p o w ia ty d a r k iejm sk i, g ą b iń sk i, g o łd a p sk i i w y str u c k i.
IV. T y lż a (Tilsit), p o w ia ty n iz in n y i T y lż a -R a g n e ta . V. W sc h ó d (Ost), p o w ia t y p iłk a ls k i i sto łu p ia ń sk i.
V I. Z a c h o d n io m a zu rsk i (W estm asu ren ), p o w ia ty o lsz ty ń sk i, o stró d zk i i z a ch o d n ia część r e sz e lsk ie g o .
V II. W sc h o d n io m a zu rsk i (O stm asuren), p o w ia ty ełck i, g iż y c k i, m r ą g o w sk i, o le c k i i piski.
VIII. Z a c h o d n io p ru sk i (W estp reu ssen ), p o w ia t y m a lb o r sk i, k w id z y ń sk i, su s k i i sz tu m sk i.
IX . W a rm ia (Erm land), p o w ia ty b r a n ie w sk i i lidzbarski. X . G d a ń sk i (D anzig).
X I. O k ręg k ła jp e d z k i (M em elg eb iet).
X II. G r u n w a ld (T an n en b erg), p o w ia ty n id z ic k i i ostródzki. X III. P o g ó r z e (O berland), p o w ia ty e lb lą sk i, m o r ą sk i, p asłęc ki.
X I V . N a ta n g ia (N ata n g en ), p o w ia ty b a r to szy ck i, iła w e c k i i ś w ię to m ie j- sk i 40.
P o d z ia ł te n w c ią g u n a jb liż sz e g o ro k u b y ł r ó w n ie ż p o d d a w a n y ró żn y m k o r ek tu r o m . W sty c z n iu 1931 r. p ołą czo n o , p o d z ie lo n y d o ty c h c z a s n a d w ie części, p o w ia t r e s z e lsk i w jed n ą całość, u sta n o w io n o K r e is le ite r a i c a ły p o w ia t w łą c z o n o do o b w o d u B a r e j a 41. R ó ż n e w z g lę d y , n a tu r y g łó w n ie o r g a n iz a c y j n e j — np. o d le g ło ść o d c e n tr ó w , ja k im i b y ł y K r e is le itu n g e n — p o w o d o w a ły , iż p o k ilk a w s i n a le ż ą c y c h a d m in is tr a c y jn ie do p o w ia tu z je d n e g o o b w o d u
38 I b d e m , k . 8. O r g a n is a t i o n s r i c h t ł i n i e n z 30 V 1829 r .
39 I b id e m , С 34 b , k . 85. P i s m o G a u g e s c h ä f t s f ü h r e r z 3 I X 1929. 40 I b id e m , В 7 b , k . 40. G a u - R u n d s c h r e i b e n z 1 V 1930. 41 I b id e m , С 33 b , k . 230. P i s m o G a u g e s c h ä f t s f ü h r e r z 5 1 1931.
p r z y łą cza n o do p o w ia tu z in n e g o o b w o d u . I ta k n a 'zasadzie p o ro zu m ien ia k ie r o w n ik ó w o b w o d ó w W arm ia i N a ta n g ia , o d d z ie lo n o od p o w ia tu lid zb a r sk ieg o , o b w o d u W arm ia, w s ie B ab ia k , B o b r o w n ik , L u b o m in o , W ap n ik, W o j c ie c h y i W ó jto w o i w łą c z o n o do p o w ia tu b a r to sz y c k ie g o w o b w o d z ie N a t a n gia 42. P o d o b n ie całą w s c h o d n ią część p o w ia tu m a lb o r sk ie g o z o b w o d u Z ac hod - n io p r u sk ie g o w łą c z o n o do p o w ia tu e lb lą sk ie g o , (należącego do o b w o d u P o g ó rze 43. W m ie sią c p ó ź n iej c a ły p o w ia t e lb lą sk i (m iejsk i i w ie jsk i) w łą c z o n o do o b w o d u Z a c h o d n io p r u s k ie g o 44. P o ło ż o n e na g r a n ic y p o w ia tu iła w e c k ie g o m ie js c o w o śc i B o m b e n i R o b itten , k tó r e b y ły ty lk o p u n k ta m i oparcia (S tü tz p u n k te) w y łą c z o n o z p o w ia tu św ię to m ie jsk ie g o i w łą c z o n o do p o w ia tu i ł a w e c kieg o . O b y d w a p o w ia ty n a le ż a ły do o b w o d u N a t a n g ia 45. W k ró tce p o w r ó c iły zresztą do p o w ia tu św ię to m ie jsk ie g o , bo n a stą p iła p o n o w n a reo rg a n iza c ja i in n y p o d zia ł o b sza r u w sc h o d n io p r u sk ie g o o k r ę g u p a r ty jn e g o 46.
G w a łt o w n y r o zw ó j lic z e b n y p artii h itle r o w sk ie j w P ru sa c h W sc h o d n ich w p o c zą tk a ch la t tr z y d z ie sty c h — p rzed e w s z y s t k im n a sk u te k m a so w e g o n a p ły w u w sc h o d n io p r u sk ic h ch ło p ó w , g n ę b io n y c h o d d łu ż sz e g o cza su k r y z y s e m r o ln y m , z k tó r y m w ła d z e re p u b lik i w e im a r sk ie j n i e m o g ły so b ie poradzić, n a c h y la ją c y c h c h ę tn ie u ch a na p rop a g a n d ę, za ło żo n eg o p rzez K o ch a już w k o ń c u 1928 r., n a r o d o w o so c ja listy c z n e g o z w ią z k u c h ło p ó w i o s a d n i k ó w 47 — sp o w o d o w a ł, że w k a żd ej p r a w ie w sc h o d n io p r u sk ie j w s i is t n ia ły k o m ó r k i m ie js c o w e partii lub, co n a jm n ie j, p u n k t y o p a r c i a 48. W r eszcie o k rz e p n ię c ie o r g a n iz a c y jn e partii h itle r o w sk ie j w tej p r o w in c ji i jej coraz bard ziej lic z ą c y s ię u d z ia ł w ż y c iu p o lity c z n y m i sp o łe c z n y m w y k a z a ły , iż is t n ie j ą c y pod ział o k r ę g u n a o b w o d y u n ie m o ż liw ia sp r a w n ą ak cję p r o p a g a n d o w ą i o r gan izacyjn ą. O b w o d y o b e j m o w a ły z b y t w ie lk i obszar, b y m o ż n a b y ło sk u te c z n ie n im i k i e row ać. Z d e c y d o w a n o się w ię c na p r z e p r o w a d z e n ie reorgan izac ji; w m ie jsc e o b w o d ó w u tw o r z o n o k o m isa r ia ty o k r ę g u (G a u k o m m is sa r ia te )49. W sc h o d n io - p ru sk i o k r ę g p a r ty jn y p o d z ielo n o n a d w a d z ie śc ia k om isariatów : I. P o w ia t m ie js k i K r ó le w ie c (Gross K ö n ig sb erg ). II. P o w ia ty k r ó le w ie c k i (w ie js k i i rybacki). III. P o w ia ty la b ia w s k i i w e la w s k i. IV. P o w ia ty g ie r d a w s k i i k ętr z y ń sk i.
V. P o w ia ty b a r to sz y c k i i iła w e c k i (później d ołą czo n o p o w ia t ś w ię to - m iejsk i).
VI. P o w ia t y b r a n ie w sk i i ś w ię to m ie js k i (z lik w id o w a n y 1 p aźd ziern ik a 1931 r.).
VII. P o w ia ty m o r ą sk i i p asłęcki. VIII. P o w ia ty n iz in n y i ty lż y c k i. IX . P o w ia ty g ą b iń sk i i w y tr u c k i. X . P o w ia ty p iłk a łs k i i sto łu p ia ń sk i.
X I. P o w ia ty d a r k ie jm sk i i w ę g o r z e w s k i (później dołączon o g ołdapski). X II. P o w ia ty g o łd a p sk i i olecki. 42 I b i d e m , С 34 d , k . 553—554. P i s m o B e z i r k s l e i t u n g E r m l a n d z 15 I I 1931. 43 I b i d e m , k . 412. \ T i s m o B e z i r k s l e i t u n g W e s t p r e u s s e n z 4 I I 1931. 44 I b i d e m , С 35 b , k . 291. P i s m o G a u l e i t u n g z 20 I I 1931. 45 I b i d e m , С 34 e , k . 574. P i s m o G a u l e i t u n g z 17 I I I 1931. 46 I b i d e m , С 36 d , k . 95. P i s m o s t e l l v . G a u l e i t e r z 7 V 1931. 47 I b i d e m , В 31 с, k . 182. 48 D. H e r t z - E i c h e n r o d e , D i e W e n d e z u m N a t i o n a l s o z i a l i s m u s i m s ü d l i c h e n O s t p r e u s s e n 1930—1932, O l s z t y ń s k i e S t u d i a N i e m c o z n a w c z e , t. 1 (w d r u k u ) . 49 G S t a , G A , С 34 d , k . 460. P i s m o s t e l l v . G a u l e i t e r z 6 V 1931.
292 B o h d a n K ozi ello -P okl ew sk i
X III. P o w ia t e łc k i (później d o łą czo n o olecki). X IV . P o w ia t y g iż y c k i i m r ą g o w sk i.
X V . P o w ia t p isk i (później d o łączon o sz czy cień sk i). X V I. P o w ia t y n id z ic k i i sz c z y cień sk i.
X V II. P o w ia ty o ls z ty ń s k i i ostródzki.
X V III. P o w ia ty lid zb a rsk i i r e s z e lsk i (później d o łą czo n o b ran iew sk i). X I X . P o w ia t y e lb lą sk ie, m a lb o r sk i i sztu m sk i.
X X . P o w ia ty k w id z y ń s k i i s u s k i 50.
K o m isa r ia ty o b e jm o w a ły ob szar m n ie js z y n iż d o ty c h c z a so w e o b w o d y . Z n iesio n o t e ż o g n iw o p o śre d n ie, ja k im w o k r e sie istn ie n ia o b w o d ó w b y ł y K r e is le itu n g e n . W r eszcie z u w a g i n a u d z ia ł w w y b o r a c h do rad g m in n y c h zakazano p o d z ia łu p o w ia tó w 51.
T a k i p o d zia ł w sc h o d n io p r u sk ie g o o k r ę g u p a r ty jn e g o p r z e tr w a ł do sie rp n ia 1932 r. W ó w c z a s to zn ie sio n o k o m is a r ia ty o k ręg u , a u tw o rzo n o K r e is le itu n g e n , k tó r y c h obszar p o k r y w a ł się śc iśle z o b sza r em a d m in is tr a c y jn y m p o w ia tó w 52. W e w n ę tr z n a stru k tu r a o rg a n iz a c y jn a u le g ła zm ia n o m w r a z z ro z w o je m lic z e b n o śc i p artii. W p o c z ą tk o w y m o k r e s ie w ła d z e o k r ę g u (Gau) za rzą d za ły b e zp o śr ed n io k o m ó r k a m i te r e n o w y m i (O rtsgruppe). W c h w ili p o w sta n ia o b w o d ó w stru k tu r a b y ła n astęp u jąca: G a u le itu n g •— B e z ir k sle itu n g — K r e is le i tu n g — O rtsg ru p p e i S tü tz p u n k t. P o u tw o r z e n iu k o m isa r ia tó w o k ręg u (G au- k o m m isa r ia te) z lik w id o w a n o — jak już w s p o m in a n o — o g n iw o p ośredn ie, k tó r y m b y ła K r e is le itu n g . K o m isa r z o k ręg u zarząd zał b e z p o śr ed n io p o sz c z e g ó ln y m i O rtsg ru p p e i S tü tz p u n k te w s w o im o k ręgu . W ty m cza sie w w i ę k sz y c h m ia sta c h is t n ia ły se k c je ■— z a z w y c z a j o b e jm u ją c e p o sz c z e g ó ln e d z ie ln ice m ia sta — zło ż o n e z k ilk u k o m ó r e k (Zellen), z k tó r y c h k a ż d a lic z y ła p r z y n a j m n ie j sz e śc iu c z ło n k ó w p artii. W ó w cza s b y ł to w m ia sta c h n a jn iż s z y sz czeb el w ła d z y p a r ty jn e j. N a c z e le Z e lle sta ł Z e lle n le ite r . W raz z r o z w o je m lic z e b n y m p a rtii i ta stru k tu r a u le g a ła z m ia n ie . Od 1933 r. w y g lą d a ła on a n astęp u jąc fe n a jm n ie jsz ą je d n o stk ą o r g a n iz a c y jn ą b y ł B ło ck , o b e jm u ją c y do 10 członkótv p artii. N a c z e le sta ł B lo c k w a r t. K ilk a B lock , z a z w y c z a j pięć, t w o r z y ło Z elle, k tó r a n ie p o w in n a o b e jm o w a ć w ię c e j n iż 50 c z ło n k ó w partii. N a c z e le Z e lle sta ł Z e lle n w a r t. K ilk a Z e lle (zazw y cza j ok oło dziesię ciu ) tw o r z y ło O rtsgruppe, k tóra p o w in n a lic z y ć n ie w ię c e j n iż 500 cz ło n k ó w . N a jej c zele sta ł O r tsg ru p p e n le ite r , m a ją c y do p o m o c y sztab zło ż o n y z se k r e ta r z a (Sc h r iftw a rt), sk a r b n ik a (K a sse n w a rt) i p r o p a g a n d y sty (P ro p agan d aw art). W sz y stk ie B lock , Z e lle i O rtsg ru p p e n a o b szar ze p o w ia tu a d m in istr a c y jn e g o t w o r z y ły K r e is, n a k tó re g o c zele sta ł K r e is le ite r ze s w o im sz ta b em . P o d le g a ł on b e zp o śr ed n io w ł a dzom o k r ę g u p a r ty jn e g o — G au **.
T a k a stru k tu r a w e w n ę t r z n a z a c h o w a ła się b e z z m ia n do k o ń ca w o jn y .
50 I b i d e m , C SI a d o 38 d ; z o b . t e ż G . R e i f f e r s c h e i d , o p . c it ., ss. 68—67. O w y s t ę p u j ą c y c h w w y k a z i e z m i a n a c h w o d n i e s i e n i u d o p o w i a t ó w n i d z i c k ie g o , p i s k i e g o i s z c z y c i e ń s k i e g o z o b . С 37 e , k . 283. P i s m o s te l lv . G a u l e i t e r z 10 V I I 1931; w o d n i e s i e n i u d o p o w ia itó w b a r t o s z y c k i e g o , b r a n i e w s k i e g o , i ł a w e c k i e g o , l i d z b a r s k i e g o i r e s z e l s k i e g o — С 34 e, k . 594. P i s m o O r g a n i s a t i o n s l e i t e r I z 2 8 1 X 1931; w o d n i e s i e n i u d o p o w i a t u g o ł d a p s k i e g o — С 36 d , k . 126. P i s m o G a u g e s c h ä f t s f ü h r e r z 6 I 1932. 51 G S t a , G A , С 37 b , k . 54. P i s m o O r g a n i s a t i o n s l e i t e r I z 2 1 V 1931; z o b . t e ż С 34 d , k . 460. P i s m o s t e l l v . G a u l e i t e r z 6 V 1931; С 33 b , k . 292. P i s m o s t e l l v . G a u l e i t e r z 6 V 1931. 52 I b i d e m , С 38 а , k . 54. B e r i c h t ü b e r d i e T a g u n g i n A l l e n s t e i n 28 V I I I 1932. 53 W a s m u s s i c h v o n d e r n a t i o n a l e n B e w e g u n g w i s s e n , K ö n i g s b e r g ( b .r .w . — 1933?), s. 23.
A U S D E N U N T E R S U C H U N G E N Ü B E R D E N T E R R I T O R I A L E N A U F B A U D E R N S D A P I N O S T P R E U S S E N I N D E N J A H R E N 1921—1933 Z u s a m m e n f a s s u n g Z i e l d i e s e r A b h a n d l u n g w a r e s , v o r A u g e n z u f ü h r e n , w i e s i c h d e r t e r r i t o r i a l e A u f b a u d e r H i t l e r p a r t e i i n O s t p r e u s s e n b i s z u r M a c h t ü b e r n a h m e e n t w i c k e l t e . D i e g r u n d l e g e n d e Q u e l l e d e r A b h a n d l u n g b i l d e n M a t e r i a l e d e r G a u l e i t u n g O s t p r e u s s e n d e r N S D A P , d i e i m G e h e i m e n S t a a t s a r c h i v B e r l i n - D a h l e m a u f b e w a h r t s in d . Z u B e g i n n d e r z w a n z i g e r J a h r e w a r d i e n a t i o n a l s o z i a l i s t i s c h e B e w e g u n g i n O s t p r e u s s e n n o c h s e h r w e n i g b e k a n n t u n d s p i e l t e i m p o l i t i s c s h e n L e b e n d e r P r o v i n z k e i n e e r n s t h a f t e R o lle . D ie w e n i g e n M i t g l i e d e r d e r N a z i p a r t e i a u s O s t p r e u s s e n g e h ö r t e n d e r O r s t g r u p p e i n M ü n c h e n a n . A m 5. A p r i l 1925, a u f A n r e g u n g d e r a l t e n M i t g l i e d e r d e r P a r t e i , w u r d e d e r G a u O s t p r e u s s e n d e r N S D A P g e g r ü n d e t . I n d i e s e r e r s t e n Z e i t u n t e r s t a n d e n d i e O r t s g r u p p e n ( S t ü t z p u n k t e ) d i r e k t d e m G a u . D ie i n n e r e O r g a n i s a t i o n s s t r u k t u r u n t e r l a g , z u s a m m e n m i t d e r z a h - l e n m ä s s i g e n E n t w i c k l u n g d e r P a r t e i , A e n d e r u n g e n . Z u r Z e i t a ls d i e B e z i r k e g e s c h a f f e n w u r d e n , i m J a h r e 1929, w a r d i e S t r u k t u r e i n e f o l g e n d e : G a u l e i t u n g — B e z i r k s l e i t u n g — K r e i s l e i t u n g — O r t s g r u p p e u n d S t ü t z p u n k t e . 1931, n a c h S c h a f f u n g d e r G a u k o m m i s s a r i a t e , l ö s t e m a n d i e Z w i s c h e n z e l l e n , w e l c h e b i s h e r d i e K r e i s l e i t u n g d a r s t e l l t e n , a u f . D e r G a u k o m m i s s a r l e i t e t e d i r e k t d i e j e w e i l i g e n O r s t g r u p p e n u n d S t ü t z p u n k t e i n s e i n e m G a u . Z u d i e s e r Z e i t b e s t a n d e n i n g r ö s s e r e n S t ä d t e n , g e w ö h n l i c h d i e j e w e i l i g e n S t a d t t e i l e u m f a s s e n d e , S e k t i o n e n , d i e s i c h a u s e i n i g e n Z e l l e n z u s a m m e n s e t z t e n , j e d e v o n i h n e n z ä h l t e m i n d e s t e n s 6 P a r t e i m i t g l i e d e r . D a z u m a l w a r d i e s i n d e n S t ä d t e n d i e n i e d r i g s t e S t u f e d e r P a r t e i m a c h t . A n d e r S p i t z e d e r Z e l le s t a n d d e r Z e l l e n l e i t e r . G l e i c h z e i t i g m i t d e r ' z a h l e n m ä s s i g e n E n t w i c k l u n g d e r P a r t e i u n t e r l a g a u c h d i e s e S t r u k t u r e i n e r V e r ä n d e r u n g . S e i t 1933 s a h s ie f o l g e n d e r m a s s e n a u s : d i e k l e i n s t e O r g a n i s a t i o n s e i n h e i t w a r d e r B l o c k , e r u m f a s s t e 10 P a r t e i m i t g l i e d e r . A n d e r S p i tz e s t a n d d e r B l o c k w a r t . E i n i g e B l o c k s , g e w ö h n l i c h 5, b i l d e t e n e i n e Z e l le , d i e n i c h t m e h r a ls 50 P a r t e i m i t g l i e d e r u m f a s s e n s o l l t e . A n i h r e r S p i t z e s t a n d d e r Z e l l e n w a r t . E i n ig e Z e l l e n (g e w ö h n l i c h 10) b i l d e t e n d i e O r s t g r u p p e , d ie g e w ö h n l i c h n i c h t m e h r a l s 500 M i t g l i e d e r z ä h l e n s o ll te . A n i h r e r S p i tz e s t a n d d e r O r t s g r u p p e n l e i t e r , d e r e i n e n S t a b z u H i l f e h a t t e , d e r s ic h a u s S c h r i f t w a r t , K a s s e n w a r t u n d P r o p a g a n d a w a r t z u s a m m e n s e t z t e . A l l e B l o c k s , Z e l l e n u n d O r t s g r u p p e n a u f d e m G e b i e t d e r K r e i s v e r w a l t u n g b i l d e t e n d e n K r e i s , a n s e i n e r S p i tz e s t a n d d e r K r e i s l e i t e r m i t s e i n e m S t a b . E r u n t e r s t a n d d i r e k t d e r G a u l e i t u n g . D ie s e i n n e r l i c h e S t r u k t u r e r h i e l t s i c h b i s K r i e g s e n d e . 4 — K o m u n ik a ty
