Konsulaty polskie w Prusach Wschodnich : (zagadnienia prawno-organizacyjne)

Pałyga, Edward J.

Konsulaty polskie w Prusach

Wschodnich : (zagadnienia

prawno-organizacyjne)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 413-434

1973

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

K O N SU L A T Y P O L S K IE W PR U SA C H W SC H O D N ICH

414 E D W AR D J. PA Ł Y G A p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o w s p r a w ie d o p u s z c z e n ia i u z n a n ia k o n s u la p a ń s t w a w y s y ­ ł a j ą c e g o 4 w t y m c h a r a k te r z e n a o b sz a r z e z n a jd u ją c y m s ię p o d z w ie r z c h n ic t w e m p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o — s t o s o w n ie d o n o r m p r a w a w e w n ę t r z n e g o 5. P a ń s t w a , k t ó r e w r a z z P o ls k ą z g a d z a ły s ię n a w z a j e m n e u s t a n o w ie n ie p r z e d ­ s t a w i c ie li k o n s u la r n y c h , j a k o z e w n ę t r z n y c h o r g a n ó w p a ń s t w o w y c h d r u g ie j s tr o n y , d z ia ła j ą c y c h n a ic h t e r y t o r iu m , g o d z iły s ię n ie t y lk o n a p e w n e o g r a n ic z e n ie w ł a s ­ n e j s u w e r e n n o ś c i (n a z a s a d z ie w z a je m n o ś c i), le c z t a k ż e n a w y p o s a ż e n ie p r z e d s t a w i­ c ie li k o n s u la r n y c h w t e n s a m a u t o r y t e t p u b lic z n y , ja k b y c h o d z iło o ic h w ła s n e o r g a n y p a ń s t w o w e 6. P o o tr z y m a n iu e x e q u a t u r k o n s u l, ja k o s z e f p la c ó w k i k o n s u la r ­ n e j , m ó g ł p o d e j m o w a ć c z y n n o ś c i u r z ę d o w e z e s k u t k ie m p r a w n y m n a te r y to r iu m p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o 7. D o m ie j s c a u r z ę d o w a n ia , za p o z w o le n ie m w ła d z p a ń s t w a p r z y jm u ją c e g o , k o n s u l m ó g ł s ię u d a ć j e s z c z e p r z e d o t r z y m a n ie m e x e q u a t u r . U z y s ­ k a n ie b o w ie m t e g o o s t a t n ie g o n ie r a z n a s t ę p o w a ło z o p ó ź n ie n ie m , g łó w n ie w z w ią z ­ k u z c z y n n o ś c ia m i d o p e łn ia n y m i p r z e d je g o u d z ie le n ie m (m .in . tz w . b a d a n ie k w a ­ lif ik a c j i) . * P o k o n a n ie N ie m ie c w I w o j n i e ś w ia t o w e j p o s t a w iło j e w p o ło ż e n iu m n ie j k o r z y s t n y m p o d o m a w ia n y m w z g lę d e m w p o r ó w n a n iu z P o ls k ą . M ia n o w ic ie s to s u n k i k o n s u la r n e p o m ię d z y N ie m c a m i a P o ls k ą (ja k o je d n y m z 27 p a ń s t w S p r z y m ie r z o ­ n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h ) , r e g u l o w a ł z a w a r t y 28 c z e r w c a 1919 r. T r a k t a t W e r s a ls k i w a r ty k u ła c h 279 i 291 8. P i e r w s z y z t y c h a r t y k u łó w s t w a r z a ł d la P o ls k i w y j ą t k o w o d o g o d n e p o d s t a w y p r a w n e w d z ia ła ln o ś c i je j k o n s u ló w n a te r y t o r iu m N ie m ie c . M ię d z y in n y m i w o b e c g e n e r a ln e g o z o b o w ią z a n ia s ię t e g o p a ń s t w ą d o d o p u s z c z e n ia k a ż d e j o s o b y , k tó r ą P o ls k a m ia n o w a ła s w y m k o n s u le m d o p e łn ie n ia f u n k c j i k o n s u la r n y c h — n ie z a c h o ­ d z iła w ś w i e t le u s t a le ń T r a k t a t u W e r s a ls k ie g o p o tr z e b a w y s t a w ia n ia li s t ó w k o m i­ s y j n y c h , c z y t e ż u z y s k iw a n ia e x e q u a t u r d la k o n s u ló w p o ls k ic h u s t a n a w ia n y c h w N ie m c z e c h . P r a k t y k a p o ls k o - n ie m ie c k a p o sz ła je d n a k w in n y m k ie r u n k u . J u ż b o w ie m w k ilk a la t p o z a w a r c iu T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o z a is t n ia ły f a k t y ś w ia d c z ą c e o n ie r e s p e k t o w a n iu p r z e z N ie m c y — p o d o b n ie ja k w ie l u in n y c h w y m o g ó w — r ó w ­ n ie a rt. 279 u m o w y 9. N a t y m t l e d o sz ło d o j e d n e g o z z a t a r g ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h . O tó ż n a p r o ś b ę p r z e d s t a w ic ie la d y p lo m a t y c z n e g o R P w B e r lin ie w ła d z e n ie m ie c k ie p r z y z n a ły w p ie r w s z y c h la t a c h p o I w o j n i e ś w ia t o w e j k o n s u lo m R P n a o b sz a r z e N ie m ie c „ p r a w a r e p r e z e n t a c j i k o n s u la r n e j ”, le c z z z a z n a c z e n ie m w „ o c z e k iw a n iu n a e x e q u a -4 W . N a m y s ł o w s k i , I s t o ta i c h a r a k te r p r a w a k o n s u la r n e g o , R u c h P r a w n i­ czy , E k o n o m ic z n y i S o c j o lo g ic z n y , 1933, n r 3, s. 13. 5 W p r z y p a d k u I I I R z e s z y p o r. H . K r a u s , D e r a u s w ä r t ig e D ie n s t d e s D e u ts c h e n R e ic h s , B e r lin 1932, s. 14. 0 W . N a m y s ł o w s k i , S y s t e m p r a w a k o n s u la r n e g o , W a r s z a w a 1949, s. 126. 7 Z. S a r n a , Z a r y s p r a w a k o n s u la r n e g o z e s z c z e g ó ln y m u w z g l ę d n ie n ie m s t o ­ s u n k ó w p o ls k ic h , K r a k ó w 1928, s. 172. « D z. U . R P 1920, n r 35, p o z. 200. 9 A r c h iw u m M S Z , P o s e l s t w o B e r lin , 1922— 23, w ią z k a (d a le j s k r ó t „ w ”) 115. P is m o n ie m ie c k ie g o U r z ę d u S p r a w Z a g r a n ic z n y c h z 9 I V 1923 r. d o P o s e l s t w a R P w B e r lin ie .

K O N SU L A T Y PO LSK IE W P R U SA C H W SC H O DN IC H ₄₁₅ t u r ” 10. B y ł to ro d z a j p r o w iz o r y c z n e j z g o d y , w y r a ż o n e j p r z e z n ie m ie c k i U r z ą d S p r a w Z a g r a n ic z n y c h , p r z y c z y m s tr o n a p o ls k a n ie k ie d y l i s t y k o m is y j n e z a s t ę p o w a ła o r y g i­ n a łe m a k t u n o m in a c j i (z z a łą c z o n y m d o ń tłu m a c z e n ie m n a j ę z y k n ie m ie c k i) P o ­ c z ą tk o w o s tr o n a p o ls k a n ie p r z y w ią z y w a ła d o t e g o s t a n u r z e c z y d o s t a t e c z n e j w a g i. W b r e w u s t a le n io m T r a k t a t u W e r s a ls k ie g o s tr o n a n ie m ie c k a n ie g o d z iła s ię j e d n a k n a o s t a t e c z n e u z n a n ie t y c h k o n s u ló w p o ls k ic h , d la k t ó r y c h n ie u z y s k a n o e x e q u a t u r . S tą d t e ż w u r z ę d o w y m w y k a z ie k o n s u ló w p a ń s t w o b c y c h r e z y d u j ą c y c h n a o b s z a r z e R z e s z y z 1925 r . 12, w s z y s t k ie k o n s u la t y R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h (a t a k ż e w B e r ­ li n i e i E s se n ) w y k a z a n o j a k o n ie o b s a d z o n e k o n s u la m i, p o n ie w a ż w ła ś n i e t y m i p la ­ c ó w k a m i k ie r o w a ły o s o b y j e d y n ie n o t y f ik o w a n e p r z e z s t r o n ę p o ls k ą i d o p u s z c z o n e p r z e z s t r o n ę n ie m ie c k ą — w je j p o j ę c iu — t y lk o t y m c z a s o w o d o p e łn ie n ia f u n k c j i k o n s u la r n y c h 18. O s t a t e c z n ie p o ls k ie M S Z , r e z y g n u j ą c z u p r a w n ie ń p r z y s łu g u j ą c y c h P o l s c e n a p o d s t a w ie T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o , p o in f o r m o w a ło p o s ła N ie m ie c w W a r ­ s z a w ie w p a ź d z ie r n ik u 1925 r., iż p o le c iło z a ła t w ić s p r a w ę e x e q u a t u r s t o s o w n ie do ż y c z e n ia n ie m ie c k ie g o U r z ę d u S p r a w Z a g r a n ic z n y c h I4. S p r a w a z n a la z ła s w ó j e p ilo g w lip c u n a s t ę p n e g o r o k u , k ie d y to s tr o n a n ie m ie c k a w y r a z iła z g o d ę n a u d z ie le n ie

e x e q u a t u r w s z y s t k im k o n s u lo m p o ls k im d z ia ła j ą c y m n a te r y t o r iu m R z e s z y

e n b l o c 15.

D a le j w o k r e s ie od 1926 r. d o 1939 r. p r a k t y k a u s t a n a w ia n ia k o n s u ló w R P w N ie m c z e c h o d p o w ia d a ła o g ó ln ie p r z y j ę t y m z a s a d o m i z w y c z a j o m . W y p a d k ó w n ie u d z ie le n ia e x e q u a t u r w ię c e j n ie b y ło . N a t o m ia s t w ła d z e n ie m ie c k ie u t r u d n ia ły s y t u a c j ę k o n s u lo m p o ls k im w t e n s p o s ó b , ż e p r z e w le k a ły s a m m o m e n t u d z ie le n ia

e x e q u a t u r . I ta k n a p r z y k ła d e x e q u a t u r d la k o n s u la R P w K r ó le w c u w 1935 r. z o ­

s t a ło u d z ie lo n e d o p ie r o p o 23 m ie s ią c a c h o c z e k iw a n ia 16 (d la p o r ó w n a n ia w a r t o d o ­ d a ć, ż e k o n s u l F r a n c j i u s t a n o w io n y t a m ż e w t y m c z a s ie u z y s k a ł e x e q u a t u r w p r z e ­ c ią g u t y g o d n ia , a r a d z ie c k i w c ią g u tr z e c h t y g o d n i). Z w r a c a p r z y ty m u w a g ę o k o ­ lic z n o ś ć , ż e p o m im o u c h y la n ia s ię N ie m ie c od s t o s o w a n ia a r t. 279 T r a k t a t u W e r s a l­ s k ie g o , j e ś li c h o d z i o k o n s u ló w p o ls k ic h n a o b sz a r z e P r u s W s c h o d n ic h , N ie m c y W e i­ m a r s k ie n a w e t d o 1925 r. w P o ls c e (ja k z r e s z tą i n a t e r y t o r iu m in n y c h p a ń s t w S p r z y m ie r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h , s tr o n T r a k t a t u W e r s a l s k ie g o ) 17 t w o r z y ły s w e k o n s u la t y n ie j a k o v i a ja c t i , b ą d ź za m ilc z ą c ą z g o d ą w ła d z p o l s k i c h 10. C o s ię t y c z y d r u g ie g o z o d n o s z ą c y c h s ię d o s t o s u n k ó w k o n s u la r n y c h p o ls k o - - n ie m ie c k ic h p o s t a n o w ie ń T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o ( a r t y k u ł 291), to s p r o w a d z a ł s ię 10 A r c h iw u m M S Z , P r o t o k ó ł D y p lo m a t y c z n y , 1931, w . 30. O d n o ś n a k o r e s p o n ­ d e n c ja . 11 A r c h iw u m M S Z , P r z e d s t a w ic ie ls t w o P o l s k ie B e r lin , w . 3, t e c z k a (d a le j s k r ó t „ t”) 3 r. N ie m ie c k a n o ta s ło w n a z 24 X I 1918 r. s t a n o w ią c a o d p o w ie d ź n a n o t ę s ł o w ­ n ą P r z e d s t a w ic ie ls t w a P o l s k ie g o w B e r lin ie z 22 X I 1918 r. 12 A r c h iw u m M S Z , P o s e ls t w o B e r lin 1923— 1927, w . 420. O d n o ś n e d o k u m e n t y . 13 E . J . P a ł y g a , S to s u n k i k o n s u la r n e D r u g ie j R z e c z y p o s p o l i t e j , W a r s z a w a 1970, s. 73. 14 A r c h iw u m M S Z , P o s e l s t w o B e r lin 1923— 1925, s. 163. P is m o P o s e l s t w a R P w B e r lin ie z 31 X 1925 r. 15 A r c h iw u m M S Z , P o s e ls t w o B e r lin 1923— 1927, w . 420. O d n o ś n a k o r e s p o n d e n c j a . 16 A r c h iw u m M S Z , A m b a s a d a B e r lin 1935, w . 74. P is m o K o n s u la t u G e n e r a ln e g o R P w K r ó le w c u d o A m b a s a d y R P w B e r lin ie z 22 i 26 X I 1935 r. 17 A r c h iw u m M S Z , P o s e l s t w o B erlin ^ 1923— 1927, w . 420. P is m o P o s e l s t w a R P w B e r lin ie d o M S Z w W a r s z a w ie z 2 V II I 1924 r. 18 K . P o z n a ń s k i , P o l s k i e k o n w e n c je k o n s u la r n e , S p r a w y O b c e , 1931, n r 8, s. 509.

416 ED W AR D J. PA LY G A

o n d o p r z y z n a n ia p r z e z N ie m c y s w o im z w y c ię z c o m je d n o s t r o n n e j k la u z u li n a j ­ w ię k s z e g o u p r z y w ile j o w a n ia , z o b o w ią z u j ą c j e d o r o z c ią g a n ia i n a P o l s k ę u d o g o d n ie ń p r z y z n a n y c h ju ż u p r z e d n io j a k ie m u k o lw ie k p a ń s t w u o ra z u d o g o d n ie n ia , k t ó r e w c z a s ie o b o w ią z y w a n ia k la u z u li n a j w ię k s z e g o u p r z y w ile j o w a n ia (a w ię c s a m e g o T r a k t a t u W e r s a ls k ie g o ), p r z y z n a n o j a k ie m u k o lw ie k in n e m u p a ń s t w u . P a ń s t w a z w y ­ c ię s k i e za ś, a w ię c i P o ls k a , n ie p r z y j ę ły w ż a d n y m z a k r e s ie p o d o b n e g o z o b o w ią ­ z a n ia w o b e c N ie m ie c . J e d n a k ż e i te n a rt. 291 T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o , z a p e w n ia j ą c y t e ż k o n s u lo m R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h , p o p r z e z k o n w e n c j ę n ie m ie c k o - b u łg a r s k ą z 29 w r z e ś n ia 1911 r. n a j w ię k s z e u p r a w n ie n ia w z a k r e s ie p r z y w il e j ó w i im m u n it e ­ t ó w k o n s u la r n y c h 19, r ó w n ie ż n ie b y ł w w ię k s z o ś c i p r z y p a d k ó w s t o s o w a n y . N ie m c y s t a r a ły s ię w p r o s t u w o ln ić f o r m a ln ie od n ie k o r z y s t n y c h d la n ic h z o b o w ią z a ń w y ­ n ik a j ą c y c h z T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o , r ó w n ie ż w o m a w ia n y m z a k r e s ie . S tą d ju ż w 1925 r. r z ą d n ie m ie c k i w y s t ą p ił d o r z ą d u p o ls k ie g o z p r o p o z y c ją z a w a r c ia d w u ­ s t r o n n e j u m o w y k o n s u la r n e j, le c z b e z s k u t e c z n ie 20. Z m ie r z a j ą c d o z a p e w n ie n ia p r z y n a j m n ie j m in im a ln e j o p ie k i s e z o n o w e j e m i­ g r a c ji r o b o t n ik ó w r o ln y c h z P o ls k i do N ie m ie c , D r u g a R z e c z p o s p o lit a p o d p is a ła 12 s t y c z n ia 1926 r. p ie r w s z ą u m o w ę w t y m z a k r e s ie z N ie m c a m i (p r o w iz o r y c z n ą — n a 1 ro k ). Z a p e w n ia j ą c r o b o tn ik o m p o ls k im le g a ln e p r z e b y w a n ie i w P r u s a c h W s c h o d n ic h , (a t a k ż e b e z p ła t n e p a s z p o r ty s e z o n o w e ), s t w o r z o n o p o d s t a w ę d la s p r a ­ w o w a n ia o p ie k i k o n s u la r n e j (u p r z e d n io n ie m o ż liw e j w o b e c p r z e d o s t a w a n ia s ię r o ­ b o t n ik ó w p o ls k ic h d o N ie m ie c n ie le g a ln ie ) , z w ła s z c z a w ic h s t o s u n k a c h z p o p e łn ia ­ ją c y m i n a d u ż y c ia a g e n c j a m i w e r b u n k o w y m i21. P o d o jś c iu H it le r a d o w ła d z y w 1933 r. N ie m c y p o n o w iły w o b e c P o ls k i s w e p r o p o z y c je o d n o ś n ie d o z a w a r c ia k o n w e n c j i k o n s u la r n e j.. N a jp r a w d o p o d o b n ie j d a le ­ ce n ie j e d n o lit a d o te g o c z a su i n ie z a w s z e e f e k t y w n a p r a k t y k a u s t a n a w ia n ia k o n ­ s u l ó w p o ls k ic h n a o b sz a r z e N ie m ie c (a ta k ż e p o d e j m o w a n ie w r o g ie j d z ia ła ln o ś c i p rz e z n ie m ie c k ie p la c ó w k i w P o ls c e — o c z y m d a le j), b y ła je d n y m z g łó w n y c h p o ­ w o d ó w , d la k tó r y c h s tr o n a p o ls k a ty m r a z e m p o d j ę ła r o k o w a n ia n a d n ie m ie c k im p r o je k te m t e j ż e k o n w e n c j i 22. W ła d z e p o ls k ie o r ie n t o w a ły s ię p r z y t y m , ż e k o n s u ­ la t y I I I R z e s z y p a tr o n u ją a n t y p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i r o z b u d o w y s ie c i k o m ó r e k o r g a ­ n iz a c y j n y c h n a o b sz a r z e P o l s k i 83. P r a w d o p o d o b n ie k r y t y c z n e s t a n o w is k o A m b a s a d y R P w B e r lin ie o d n o ś n ie d o in ic j a t y w y n ie m ie c k ie j p r z e s ą d z iło o n ie p o d p is a n iu k o n w e n c j i 24. P e w n ą s p r a w ą „ t e c h n ic z n ą ”, a c z k o lw ie k n ie p o z b a w io n ą m e r y t o r y c z n e g o z n a ­ c z e n ia , w to k u u r z ę d o w a n ia p o ls k ic h p la c ó w e k k o n s u la r n y c h w P r u s a c h W s c h o d ­ n ic h b y ł j ę z y k u r z ę d o w a n ia . O tó ż w o b r o c ie p is e m n y m d o p u s z c z o n o j ę z y k p o ls k i i n ie m ie c k i (ja k o ję z y k p a ń s t w a p o b y tu ), a ta k ż e f r a n c u s k i ( u c h o d z ą c y za ję z y k d y p lo m a t y c z n y w s łu ż b ie z a g r a n ic z n e j D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j ) . W m ia r ę p r a k ­ t y c z n y c h m o ż liw o ś c i p r a c o w n ik ó w k o n k r e t n e g o u r z ę d u k o n s u la r n e g o m ó g ł t e ż 19 A r c h iw u m M S Z , A m b a s a d a B e r lin , 1934, w . 56 f. O d n o śn a k o r e s p o n d e n c ja . 20 A r c h iw u m M S Z , A m b a s a d a B e r lin , w . 6, t. 7 /2 . P is m o M S Z w W a r s z a w ie z 7 X 1933 d o P o s e l s t w a R P w B e r lin ie . 21 J. G r z y m a ł a - G r a b o w i e c k i , P o l i t y k a z a g r a n ic z n a P o l s k i w r o k u 1926, W a r s z a w a 1928, s. 113. 22 T e k s t w A r c h iw u m M S Z , A m b a s a d a B e r lin 1933, w . 6, t. 7. 23 M. C y g a ń s k i , M n ie js z o ś ć n ie m ie c k a w P o ls c e w la ta c h 1918— 1939, Ł ó d ź 1962, s s. 76— 78. 24 E . J . P a ł y g a, S to s u n k i k o n s u la r n e , s. 40.

K O N SU L A T Y PO L SK IE W P R U SA C H W SC H O DN IC H ₄₁₇

w c h o d z ić w g r ę j ę z y k a n g i e l s k i 25. P o d a n ia j e d n a k k ie r o w a n e d o w ła d z R P w k r a ju z r e g u ły m u s ia ły b y ć r e d a g o w a n e w j ę z y k u p o ls k im lu b b y ć z a o p a t r z o n e w t łu m a ­ c z e n ie p o l s k i e 26. N a t o m ia s t o d p o w ie d z i k o n s u la t ó w n a p o d a n ia w n i e s io n e w j ę z y k u p o ls k im lu b p r z e z o b y w a t e la p o ls k ie g o — r e d a g o w a n o w j ę z y k u p o ls k im , w e w s z e l ­ k ic h z a ś in n y c h w y p a d k a c h — z r e g u ły w j ę z y k u n ie m ie c k im , j a k o j ę z y k u k r a ju u r z ę d o w a n ia . II A n a liz a p r a w a p a ń s t w o w e g o p o ls k ie g o i n ie m ie c k ie g o p o z w o liła w y s u n ą ć n ie ­ d a w n o w p o ls k ie j p r a w n o m ię d z y n a r o d o w e j lit e r a t u r z e p r z e d m io tu p o g lą d , ż e „ w o ­ b e c o d r o d z e n ia s ię p a ń s t w a p o ls k ie g o ” P o w iś le , W a r m ia i M a z u r y „ d e гите z n a j ­ d o w a ły s ię p o d je g o s u w e r e n n o ś c ią o d 1 1 X 1 1 9 1 8 r. d o 16 V II I 1920 r .”. J e d n a k ż e „ r o z c ią g n ię c ia e f e k t y w n e g o w ła d z t w a n a o b s z a r y P o w iś la , W a r m ii i M a z u r P o ls k a z o s t a ła p o z b a w io n a p r z e z g łó w n e m o c a r s t w a , k t ó r e z a s t o s o w a ły d y s k r y m in u j ą c ą P o ls k ę k o n s t r u k c j ę z a r ó w n o w z a k r e s ie w a r u n k ó w z a ł a t w ie n ia s p o r u , j a k t e ż f a k ­ t y c z n y c h w a r u n k ó w p r z e p r o w a d z e n ia p le b is c y t u ”. W te j s y t u a c j i P o ls c e p o z o s ta ło w ię c u z n a ć , ż e „ w ła d z t w o n ie m ie c k ie n a d P o w iś le m , W a r m ią i M a z u r a m i n o s i z n a ­ m io n a o k u p a c ji f a k t y c z n e j ” 27. S p e c y f ik a s y t u a c j i n a o b sz a r z e p le b is c y t o w y m w P r u s a c h W s c h o d n ic h , m ię d z y in n y m i w in t e r e s u j ą c y m t u z a k r e s ie w y r a ż a ła s ię w u s t a n a w ia n iu k o n s u ló w p o l ­ s k ic h p r z y K o m is j i M ię d z y s o j u s z n ic z e j , a n ie w ła d z a c h n ie m ie c k ic h . K o m is j a t a d la o k r ę g u o ls z t y ń s k ie g o p r z y b y ła d o O ls z t y n a 11 lu t e g o , a d la o k r ę g u k w id z y ń s k ie g o d o K w id z y n a 17 l u t e g o 1920 r . E8. P o p r z y b y c iu n a t e r e n y p le b is c y t o w e o b ie K o m is j e z o s t a ły p r z y j ę t e p r z e z p r e ­ z y d e n t ó w r e j e n c j i K w id z y n i O ls z ty n , k t ó r z y p o p r z e k a z a n iu w ła d z y w ic h r ę c e o p u ś c ili t e r e n y p l e b i s c y t o w e 29. C a ły j e d n a k a p a r a t n ie m ie c k i, w b r e w p o s t a n o w ie ­ n iu a r t. 97 T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o , p o z o s t a ł n ie n a r u s z o n y w o b y d w u o k r ę g a c h p le b is c y t o w y c h . W m y ś l u s t a le ń a rt. 95 T r a k ta tu W e r s a ls k ie g o , r a t y f ik o w a n e g o p r z e z N ie m c y d o p ie r o 10 s t y c z n ia 1920 r., u tr z y m a ły o n e n a p o d le g ły c h o b s z a r a c h le g o u v e r n e m e n t e t Va d m i n i s t r a t io n (rzą d i a d m in is t r a c j ę ). N a W a rm ii, M a z u r a c h i P o w iś lu ja k o o b sz a r a c h p le b is c y t o w y c h p o d o b n e z o b o w ią z a n ia s p o c z y w a ły p r z e d p le b is c y t e m n a K o m is j i M ię d z y s o j u s z n ic z e j j a k o n a j w y ż s z e j w ła d z y . J e d n a k w o d n ie s ie n iu d o o b ­ s z a r ó w p le b is c y t o w y c h w P r u s a c h W s c h o d n ic h s u w e r e n n o ś ć N ie m i e c „ m o g ła b y ć w p e w n y m s t o p n iu w y k o n y w a n a ” ao. K o m is j e M ię d z y s o j u s z n ic z e , j a k o n a j w y ż s z y o r g a n w ła d z y n a o b s z a r a c h p l e ­ 25 O k ó ln ik M S Z , n r 2 -T z 7 1 1930 ( Z b i ó r p r z e p i s ó w k o n s u l a r n y c h M S Z , W a r ­ s z a w a 1931, t. 3, s. 469). 26 D z. U . n r 75, p o z . 724, a rt. 2 u s t a w y z 31 V I I 1924 r. 27 J. G i 1 a s, P o ło ż e n ie p r a w n o m ię d z y n a r o d o w e P o w i ś l a , W a r m ii i M a z u r w l a ­ ta c h 1918— 1920, K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1970, n r 2, s s . 223— 224. 28 Z. L i e t z , P l e b i s c y t n a P o w i ś l u , W a r m ii i M a z u r a c h w 1920 r o k u , W a r s z a w a 1958, s. 198. 29 I b id e m , s. 201. 80 J. G i l a s , J. S y m o n i d e s , P l e b i s c y t n a P o w i ś l u o r a z n a W a r m ii i M a z u ­ r a c h j a k o z a g a d n i e n ie p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń ­ s k ie , 1966, n r 4, s. 533. 27. K o m u n ik a ty

418 ED W AR D J. PA ŁY G A

b i s c y t o w y c h 31, p o s ia d a ły t e ż p o w a ż n e k o m p e t e n c j e w z a k r e s ie s t o s u n k ó w z a g r a ­ n ic z n y c h . U p r a w n ie n ia G łó w n y c h M o c a r s tw S p r z y m ie r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h , k tó r y c h o r g a n e m b y ła K o m is ja M ię d z y s o ju s z n ic z a , z n a j d o w a ły s w ą p o d s t a w ę w o k u ­ p a c ji p o k o j o w e j . I ta k , K o m is j a M ię d z y s o ju s z n ic z a n a o k r ę g p le b is c y t o w y w O ls z t y ­ n ie u d z ie liła 3 m a r c a 1920 r. e x e q u a t u r k o n s u lo w i g e n e r a ln e m u R P dr. Z e n o n o w i L e w a n d o w s k ie m u w O ls z t y n ie (p r z y b y ł on n a t e r y t o r iu m p le b is c y t o w e 16 lu te g o ), a K o m is j a M ię d z y s o j u s z n ic z a n a o k r ę g k w id z y ń s k i — h r a b ie m u S t a n is ła w o w i S i e ­ r a k o w s k ie m u , ja k o k o n s u lo w i g e n e r a ln e m u R P w K w i d z y n i e 32. S a m o u t w o r z e n ie o f ic j a ln y c h p la c ó w e k n o w o w s k r z e s z o n e g o p a ń s t w a p o ls k ie g o n a o b s z a r z e p le b is c y t o w y m m ia ło p o z y t y w n e z n a c z e n ie . M ię d z y in n y m i p o z w o liło k ie r o w a ć d o t y c h u r z ę d ó w p r a c o w n ik ó w z P o ls k i z z a d a n ie m w łą c z e n ia ic h w a k c j ę p le b is c y t o w ą , p r z y c z y m k r ą g t y c h p r a c o w n ik ó w b y n a j m n ie j n ie o g r a n ic z a ł s ię do p r a c o w n ik ó w r e s o r t u s p r a w z a g r a n ic z n y c h . X t a k n a p r z y k ła d s z e f O d d z ia łu II N a ­ c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u r sk ie j p or. Z a k r z e w s k i n a z e w n ą t r z w s t o s u n k u d o K o m is j i M ię d z y s o ju s z n ic z e j i N ie m c ó w w y s t ę p o w a ł j a k o u r z ę d n ik k o n s u l a t u 83 i z te g o w z g lę d u m ó g ł p r z e b y w a ć n a ty m t e r e n ie w o k r e s ie p le b is c y t u , a t a k ż e p ó ź n ie j. W y s t ę p o w a n ie k o n s u la t ó w p o ls k ic h n a o b sz a r z e p le b is c y t o w y m m ia ło t e ż d u ż e z n a c z e n ie p o lit y c z n e w o d c z u c iu m ie j s c o w e j lu d n o ś c i p o ls k ie j . T o te ż g d y p o p le b is ­ c y c ie K o n s u la t R P w O ls z t y n ie li k w id o w a ł s w o j e a g e n d y i n a j e g o m ie j s c u p o z o ­ s t a ła j e d y n ie A g e n c j a K o n s u la r n a R P — w p ły n ę ło to m ię d z y in n y m i u j e m n ie n a m o r a le lu d n o ś c i p o ls k ie j w t a m t e j s z y m o k r ę g u . „ M ia ło s ię w r a ż e n ie , ż e P o ls k a n a s o p u s z c z a ” — w s p o m in a j e d e n z p r z y w ó d c ó w m ie j s c o w e j P o l o n i i 84. W k o ń c u s ie r p ­ n ia 1920 r. d o O lsz ty n a p r z y b y ła z e s t o lic y P o ls k i M ię d z y m in is t e r ia ln a K o m is j a L i ­ k w id a c y j n a R z ą d u P o ls k ie g o z z a d a n ie m s p ie n ię ż e n ia w s z y s t k ic h n ie r u c h o m o ś c i, k t ó r e z a k u p io n o za f u n d u s z e p le b is c y t o w e . T o r ó w n ie ż n ie p o z o s ta ło b e z w p ł y w u n a a t m o s f e r ę w ś r ó d lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h p o p le b is c y c ie , je j p o c z u c ie o s a m o t n ie n ia i z n ie c h ę c e n ie (p r z e jś c io w e ) o ra z f a k t y c z n e z a w ie s z e n ie o g ó łu a g e n d o r g a n iz a c ji p o ls k ic h (z w y j ą t k ie m „ G a z e ty O ls z t y ń s k ie j ”). Z m n ie j s z e n ie r a n g i p l a ­ c ó w k i k o n s u la r n e j R P p o j m o w a n o w ię c ja k o w y r a z p o lit y k i rz ą d u p o ls k ie g o , ja k g d y b y p o g o d z o n e g o z lik w id a c j ą k w e s t i i p o ls k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h . K o n s u lo w ie R P d z ia ła j ą c y n a t e r e n ie o b s z a r ó w p le b is c y t o w y c h k o r z y s t a li z p e ­ w n y c h d o d a t k o w y c h u p r a w n ie ń d y p lo m a ty c z n y c h . Ś w ia d c z y o ty m m ię d z y in n y m i n o t y f ik o w a n ie p r z e z K o m is j ę M ię d z y s o ju s z n ic z ą w K w id z y n ie t a m t e j s z e m u k o n ­ s u l o w i g e n e r a ln e m u R P t y m c z a s o w e j li n i i g r a n ic z n e j p o ls k o -n ie m ie c k ie j n a k w i­ d z y ń s k im o b sz a r z e p le b is c y t o w y m 85. M a ło z n a n y j e s t fa k t, ż e o p r ó c z u t w o r z e n ia K o n s u la t ó w G e n e r a ln y c h n a o b s z a ­ r z e p le b is c y t o w y m w O ls z t y n ie i K w id z y n ie M in is t e r s t w o S p r a w Z a g r a n ic z n y c h D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j p o le c iło s p e c j a ln e j u w a d z e o g ó łu k o n s u ló w p o ls k ic h m ie s z -31 S. W a m b a y g h , P l e b is c i te s s in c e th e W o r ld W a r . W ith C o lle c tio n o f O f f ic ia l D o c u m e n ts , W a s z y n g to n 1933, v o l. 2, s. 25. 32 J . G і 1 a s, J. S y m o n i d e s, op . c it., ss. 537— 538. 88 L . T e t e r , M a te r ia ł y ź r ó d ł o w e C e n tr a ln e g o A r c h iw u m W o js k o w e g o d o p l e ­ b i s c y t ó w n a P o w i ś l u o r a z n a W a r m ii i M a z u r a c h ; K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń ­ s k ie , 1969, n r 2, s. 204 (tz w . „ T ek i B a c z y ń s k ie g o ” — t e c z k a III). 14 J. B a c z e w s k i , W s p o m n ie n ia W a r m ia k a , W a r s z a w a 1961, s. 104. 35 M o n ito r P o ls k i, n r 187 z 19 V II I 1920 r.

K O N SU L A T Y PO LSK IE W P R U SA C H W SC HO DN IC H ₄₁₉

k a ń c ó w t e r e n ó w p le b is c y t o w y c h 30, n a d k t ó r y m i o p ie k ę p r z e jś c io w o m ia ły s p r a w o ­ w a ć p a ń s t w a s o j u s z n ic z e . M ia n o w ic ie p la c ó w k i R P m ia ły m ie s z k a ń c o m t y c h t e r e ­ n ó w „ o k a z y w a ć , z w ła s z c z a w z a k r e s ie u ła t w ie n ia p o w r o tu d o k r a ju i w z ię c ia u d z ia ­ łu w p le b is c y c ie , j a k n a j d a le j id ą c ą p o m o c i o p ie k ę , m a j ą c n a w z g lę d z ie p r z e d e w s z y s t k im in t e r e s P a ń s t w a P o l s k ie g o ”. C o w ię c e j „o il e k o n s u la t y o d n o ś n y c h p a ń s t w k o a lic y j n y c h n ie o t r z y m a ły in s t r u k c j i od s w y c h w ła d z c e n t r a ln y c h co d o o p ie k i n a d o b y w a t e la m i p o ls k im i o b s z a r ó w p le b is c y t o w y c h , k o n s u lo w ie p o ls c y m a ­ ją d la P o la k ó w p o c h o d z ą c y c h z t y c h o b s z a r ó w w y d a ć p a s z p o r ty n a p o w r ó t d o K r a j u ” 87. * * . * J a k o n a j w y ż s z y o r g a n w ła d z y n a o b sz a r z e p le b is c y t o w y m K o m is j e M ię d z y s o ­ ju s z n ic z e b y ły t e ż o d p o w ie d z ia ln e za b e z p ie c z e ń s t w o k o n s u ló w p o ls k ic h i o c h r o n ę ic h s ie d z ib . J e d n a k d n ia 7 m a r c a 1920 r. n a s t ą p ił w O ls z t y n ie in c y d e n t , k t ó r y ś w ia d c z y ł o e w id e n t n y c h u c h y b ie n ia c h K o m is j i M ię d z y s o j u s z n ic z e j , j e ś li c h o d z i o w y w i ą z y ­ w a n i e s ię z t e g o o b o w ią z k u . S p r a w ę t e g o in c y d e n t u o m ó w ił p r z e w o d n ic z ą c y K o m is j i B e n n e t R e n n ie w p iś m ie d o L o r d a C u r z o n a z 11 m a r c a 1920 r . 88. D o k u m e n t t e n s t a ł s ię p o d s t a w ą r e la c j i n a t e n te m a t w p o ls k ie j lit e r a t u r z e p r a w n o m ię d z y n a r o d o w e j z e s t r o n y J a n u s z a G ila s a i J a n u s z a S y m o n i d e s a 39. A u t o r z y ci p o d a ją , ż e in c y d e n t p o le g a j ą c y n a d o p u s z c z e n iu s ię p r z e z N ie m c ó w z d j ę c ia f la g i p o ls k ie j z s ie d z ib y K o n s u la t u , a n a s t ę p n ie z d j ę c iu t a b lic y K o n s u la t u z g m a c h u d o w o d z i, ż e K o m is j a n ie z a p e w n iła w a r u n k ó w d la p e łn e g o b e z p ie c z e ń s t w a i p o s z a n o w a n ia g o d n o ś c i p a ń ­ s t w a p o ls k ie g o . T e w e r s j e in c y d e n t u p o m ij a j ą is t n ie j ą c ą o d 1961 r. (a w ię c o p u b li­ k o w a n ą n a 5 l a t w c z e ś n ie j p r z e d o p r a c o w a n ie m J. G ila s a i J. S y m o n id e s a ) r e la c j ę z w ią z a n y c h z n im w y d a r z e ń n a o c z n e g o ś w ia d k a i w s p ó łu c z e s t n ik a t y c h z a j ś ć — c z o ło w e g o d z ia ła c z a p le b is c y t o w e g o J a n a B a c z e w s k ie g o . O p a r c ie s ię n a s p r a w o z d a ­ n iu s y m p a t y z u j ą c e g o r a c z e j z e s tr o n ą n ie m ie c k ą b r y t y j s k ie g o c z ło n k a K o m is j i M ię ­ d z y s o j u s z n ic z e j i t o b y n a j m n ie j n ie b e z p o ś r e d n ie g o u c z e s t n ik a w y d a r z e ń w y m a g a p e w n e j k o r e k t y . J e s t t o w p r o s t n ie o d z o w n e w ś w i e t le w ła ś n i e w s p o m n ie ń J a n a B a c z e w s k ie g o . O tó ż o k a z u je s ię , ż e p ie r w s z y k o n s u l R P w O ls z t y n ie z m u s z o n y b y ł p o d ją ć u r z ę d o w a n ie w p o ls k im b iu r z e p le b is c y t o w y m , p o n ie w a ż o d d z ie ln e p o m ie s z c z e n ia d la k o n s u la t u p o ls k ie g o w t y m ż e m ie ś c ie n ie b y ły j e s z c z e p r z y g o t o w a n e . K r y t y c z n e g o d n ia k o n s u l w y w i e s ił w o k n ie te g o ż lo k a lu p o ls k ą f la g ę . P o n ie w a ż b y ła t o n ie d z ie la , w b iu r z e n ie b y ło n ik o g o z p r a c o w n ik ó w k o n s u la r n y c h . W lo k a lu z n a j d o w a li s ię j e d y n ie d z ia ła c z e p le b is c y t o w i. R o z w y d r z o n y t łu m d e m o n s t r a n t ó w n ie m ie c k ic h o b ­ r z u c ił lo k a l k a m ie n ia m i i u s i ło w a ł z e r w a ć f la g ę . D o p ie r o p o u p ł y w i e p r z e s z ło g o ­ d z in y n a m ie j s c u z a j ś c ia z j a w ił s ię j e d e n p o lic j a n t m ie j s k i, k t ó r y b y n a j m n ie j n ie 30 E. J . P a ł y g a , P o l s k a s łu ż b a k o n s u la r n a w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m ( m a s z y ­ n o p is p r a c y — D e p a r ta m e n t K o n s u l a r n y M S Z w W a r s z a w ie ) , W a r s z a w a 1960, r o z d z ia ł I I I , s. 8. 37 A r c h iw u m M S Z , A m b a s a d a W a s z y n g to n , 1919, w . 5, t. 9. O k ó ln ik p o u f n y 328 z 7 I V 1920 r. 38 D o c u m e n ta o n B r iti s h F o r e ig n P o l ic y 1919— 1939. T h ir d s e r ie s . V o l. X , L o n ­ d y n 1954, s s. 730— 731. P i s z e t e ż o n im Z . L i e t z, op . c it., s. 232. 39 J. G i 1 a s , J . S y m o n i d e s, o p . cit., s s . 538— 539. as·

420 ED W AR D J. PA ŁY G A

z a j ą ł s ię n ie m ie c k im i d e m o n s tr a n ta m i, le c z z a ż ą d a ł u s u n ię c ia w y w ie s z o n e j f la g i, cz e g o o c z y w iś c ie n ie u w z g lę d n io n o . W k r ó tc e p o lic j a n t te n p o w r ó c ił z w ło s k im ó f i- c e r e m z K o m is j i M ię d z y s o ju s z n ic z e j, k t ó r y p o w o łu j ą c s ię n a w z b u r z e n ie tłu m u (!) r ó w n ie ż z a ż ą d a ł u s u n ię c ia f la g i p o ls k ie j . O b e c n y w lo k a lu k ie r o w n ik a k c j i p le ­ b is c y t o w e j B a c z e w s k i w y j a ś n ił, ż e f la g a w y w ie s z o n a z o s t a ła o s o b iś c ie p r z e z k o n ­ s u la p o ls k ie g o i n ik t z o b e c n y c h n ie m o ż e d e c y d o w a ć o je j z d j ę c iu , p o d a ł p r z y ty m a d r e s p r y w a t n e g o m ie s z k a n ia k o n s u la . J a k w s p o m in a d a le j B a c z e w s k i: „ J e d n a k o f ic e r w ło s k i p o c h w ili n a m y s łu s a m p o d s z e d ł d o o k n a i w c ią g n ą ł d o p o k o ju f la g ę z g o d łe m R P ”. W ó w c z a s o b u r z o n y a u to r w s p o m n ie ń z a r z u c ił W ło c h o w i, ż e ja k o o f ic e r z w y c ię s k ie j a r m ii k o a lic y j n e j n ie p o t r a f ił o b r o n ić f la g i p a ń s t w a s o j u s z n ic z e g o p r z e d „ m o tło c h e m n ie m ie c k im ” , w z w ią z k u z c z y m te n z d e n e r w o w a n y o p u ś c ił m ie j s c e in c y d e n t u 40.

P o z o s t a j e s p r a w a o b o w ią z k u z a d o ś ć u c z y n ie n ia w y n ik a j ą c e g o z n a r u s z e n ia n o r m p o w s z e c h n e g o p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , k t ó r e m ia ło m ie j s c e p r z y in c y d e n c ie z f l a ­ g ą . P ie r w s z y m o b o w ią z k ie m w t a k ic h p r z y p a d k a c h j e s t p r z y w r ó c e n ie p o p r z e d n ie g o s t a n u r z e c z y . N a le ż y p r z y ty m p a m ię ta ć , ż e K o m is j a M ię d z y s o ju s z n ic z a m o g ła m .in . u r z ę d n ik ó w m ie s z a ją c y c h s ię d o s p r a w p le b is c y t o w y c h n a w e t w y d a lić p o z a g r a n ic e o b sz a r u p le b is c y t o w e g o . B y ło to n ie t y lk o je j p r a w e m , a le i o b o w ią z k ie m . J e d n a k z m o ż liw o ś c i ty c h K o m is j a k o r z y s t a ła w y j ą t k o w o 41. D o u p r a w n ie ń ty c h s ię g n ę ła i w z w ią z k u z o m a w ia n y m in c y d e n t e m .

N a p o d s t a w ie w s p o m n ia n e g o w y ż e j p is m a p r z e w o d n ic z ą c e g o K o m is j i M ię d z y ­ s o j u s z n ic z e j J . G ila s i J. S y m o n id e s p o d a li, ż e z a d o ś ć u c z y n ie n ia w s p r a w ie u s u n ię c ia f la g i p o ls k ie j d o k o n a n o w s p o s ó b u r o c z y s t y , z a w ie s z a j ą c n o w ą f la g ę z u d z ia łe m c z ło n k a K o m is j i, p r z e d s t a w ic ie la w ła d z m ie j s c o w y c h w O ls z t y n ie o r a z o d d z ia łó w p o lic j i. Z ło ż o n o o ś w ia d c z e n ie o w z m o ż e n iu o c h r o n y s ie d z ib y k o n s u la n a p r z y s z ło ść . „ W y d a lo n o r ó w n ie ż b u r m is tr z a O ls z ty n a Z iilc h a za n ie s t o s o w n e z a c h o w a n ie s ię z o k a z ji w y d a r z e ń n a r u s z a j ą c y c h p r z y w ile j e k o n s u la ” 42. P r e c y z y j n ie j u j m u j e s p r a w ę Z y g m u n t L ie tz , s t w ie r d z a j ą c iż K o m is j a o ls z t y ń s k a w y d a l iła z t e r e n u p le b is c y t o ­ w e g o b u r m is tr z a O ls z ty n a Z ü lc h a za n ie w y k o n a n ie r o z k a z u K o m is j i w s p r a w ie p r z e p r o s z e n ia p o ls k ie g o k o n s u l a 43. J a n B a c z e w s k i z a ś p o d a je , ż e z a w ia d o m io n y o in c y d e n c ie k o n s u l L e w a n d o w s k i „ n a t y c h m ia s t in t e r w e n i o w a ł w K o m is j i A lia n c ­ k ie j , w r e z u lt a c ie c z e g o n a z a j u t r z z a ż ą d a ła o n a , ą b y n a d b u r m is tr z w t o w a r z y s t w ie k o m e n d a n ta s tr a ż y b e z p ie c z e ń s t w a p r z e p r o s ił k o n s u la za z n ie w a g ę g o d ła R P ”. P o ­ n ie w a ż n a d b u r m is t r z Z iilc h o d m ó w ił, K o m is j a A lia n c k a z a ż ą d a ła 9 m a r c a 1920 r. w y d a le n ia j e g o w r a z z k o m e n d a n t e m O ld e n b u r g ie m z O lsz ty n a i t e r e n u p le b is c y ­ t o w e g o , co te ż n ie z w ło c z n ie n a stą p iło .

J a k r e la c j o n u j e d a le j J . B a c z e w s k i, d o p o n o w n e g o z a w ie s z e n ia f la g i p o ls k ie j d o s z ło w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y . D n ia 9 m a r c a o 10.00 r a n o p r z y m a s z e r o w a ła p o d t y m ­ c z a s o w ą s ie d z ib ę k o n s u la k o m p a n ia w o j s k w ło s k ic h i u s t a w iła s ię p o d s t łu c z o n y m o k n e m , w k t ó r y m u p r z e d n io w y w ie s z o n a b y ła f la g a p o ls k a . „ D o b iu r a w s z e d ł te n s a m o f ic e r w ło s k i, k t ó r y d w a d n i t e m u w c ią g n ą ł d o p o k o ju f la g ę i o s o b iś c ie f la g ę t ę p o n o w n ie w y w i e s ił. W c h w ili w y w i e s z e n ia f la g i p o ls k ie j k o m p a n ia w ło s k a p r e

-40 J . B a c z e w s k i , op . cit., s. 60.

41 W o k r ę g u k w id z y ń s k im w y d a lo n o b u r m is tr z a m ia s t a i s z e f a S ic h e r h e it s ­

p o li z e i (J. G i l a s , J. S y m o n i d e s , o p . c it., s. 539).

42 I b id e m , s. 539.

48 Z. L i e t z , op . c it., s. 232 (k tó r y n b . w p r z y p is ie 60 t e ż p o w o łu j e s ię n a w c z e ś ­ n ie j s z ą p r a c ę J . B a c z e w s k ie g o p t. W a r m ia w s z p o n a c h p r u s a c t w a , m a s z y n o p is ).

K O N S U L A T Y PO L S K IE W P R U S A C H W SC HO DN IC H 421 z e n lo w a ła b r o ń . P o n ie w a ż b y ł t o d z ie ń t a r g o w y , n a u lic y a s y s t o w a ło te j c e r e m o n ii w ie l u P o la k ó w , k tó r z y z d j ę li n a k r y c ia g ło w y i o d ś p ie w a li p o ls k i h y m n n a r o d o w y . U r o c z y s t o ś ć z a k o ń c z y ło p o d z ię k o w a n ie k o n s u la d la ż o łn ie r z y w ło s k ic h «za p r z y ­ w r ó c e n ie h o n o r u s z t a n d a r o w i R P » ” 44.

T a k w ię c w s t o s u n k u d o r e la c j i a n g ie ls k ie j (a t a k ż e J . G ila s a i J . S y m o n id e s a ) , r e la c j a J a n a B a c z e w s k ie g o w s p r a w ie r e a liz a c j i z a d o ś ć u c z y n ie n ia w o b e c P a ń s t w a

P o ls k ie g o w n o s i n a s t ę p u j ą c e e le m e n t y :

— w u r o c z y s t o ś c i z a w ie s z e n ia z b e z c z e s z c z o n e j f la g i n ie u c z e s t n ic z y li p r z e d s t a ­ w ic i e le w ła d z m ie j s c o w y c h o r a z p o lic j i (co d o w o d z iło b y ic h b e z k a r n e g o s o lid a r y z o ­ w a n ia s ię z p o s t a w ą b u r m is tr z a O lsz ty n a ),

— w c ią g n ię c ie f la g i n a s t ą p iło n ie p r z e z p r z e d s t a w ic ie la s t r o n y n ie m ie c k ie j , le c z w in n e g o je j z d ję c ia — p r z e d s t a w ic ie la K o m is j i M ię d z y s o j u s z n ic z e j .

III

U r z ą d k o n s u la r n y p e łn ił s w e f u n k c j e w o b r ę b ie o k r e ś lo n e g o o k r ę g u k o n s u la r ­ n e g o . T a k w ię c o k r ę g k o m p e t e n c y j n y p la c ó w e k R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h s t a n o ­ w i ł o b sz a r , n a k t ó r y m r o z c ią g a ła s ię k o m p e t e n c j a j e d n e g o z k o n s u ló w p o ls k ic h . O k r e ś le n ie o k r ę g u k o n s u la r n e g o m a z a s a d n ic z e z n a c z e n ie w k o n t a k t a c h o fic j a ln y c h z w ła d z a m i p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o , g d y ż w p r z y p a d k u w y s t ą p ie n ia k o n s u la z i n ­ t e r w e n c j ą u t y c h w ła d z , b ą d ź t e ż w j a k ie j k o lw ie k s p r a w ie u r z ę d o w e j , k o m p e t e n c j a t e r y t o r ia ln a k o n s u la d e c y d u j e o w ła ś c iw o ś c i t e j w ła d z y i o d w r o tn ie .

P r a w o d o u s t a n a w ia n ia p la c ó w e k k o n s u la r n y c h R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h r o z c ią g a ło s ię z a s a d n ic z o n a t e m ie j s c o w o ś c i i o k r ę g i, w k t ó r y c h in t e r e s y P o ls k i i je j o b y w a t e li u z a s a d n ia ły p o s ia d a n ie k o n s u la t u . I n i c j a t y w a w z a k r e s ie lo k a liz a c j i k o n s u la t ó w R P n a le ż a ła d o rz ą d u D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j . Z g o d n ie z z a s a d a m i p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o z a r ó w n o s ie d z ib ę u r z ę d u k o n s u ­ la r n e g o , j a k i g r a n ic e je g o o k r ę g u k o m p e t e n c y j n e g o o k r e ś la s ię w d r o d z e p o r o z u ­ m ie n ia p o m ię d z y p a ń s t w e m w y s y ła j ą c y m , a p a ń s t w e m p r z y j m u j ą c y m . Z a z w y c z a j o f ic j a ln e u s t a l e n ie z a s ię g u t e r y t o r ia ln e g o k o n s u la r n y c h o k r ę g ó w k o m p e t e n c y j n y c h n a s t ę p u j e z e s t r o n y p a ń s t w a w y s y ł a j ą c e g o p r z e z w y s z c z e g ó ln ie n ie g o w li s t a c h k o ­ m is y j n y c h , r z a d z ie j z a ś w d r o d z e o d r ę b n e j n o t y f ik a c j i d y p lo m a t y c z n e j . Z d a r z a ło s ię , ż e n ie m ie c k i U r z ą d S p r a w Z a g r a n ic z n y c h j e d n a k n ie u w a ż a ł za k o n ie c z n e , a b y l i s t y k o m is y j n e z a w ie r a ły p r ó c z m ie j s c a s ie d z ib y k o n s u la t u d o k ła d n e o k r e ś le n ie je g o g r a n ic k o m p e t e n c y j n y c h 46. Z g o d a z e s t r o n y p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o z r e g u ły w y r a ż a n a j e s t p r z e z e ń w e x e q u a t u r . R ó w n ie ż w z w ią z k u z p o tr z e b ą z m ia n y o k r ę g u k o n s u la r n e g o w y m ie n io n e g o w p ie r w o t n y m l i ś c ie k o m is y j n y m , M in is t e r s t w o S p r a w Z a g r a n ic z n y c h p r z e k a z y w a ło n o w y l i s t k o m is y j n y w s p r a w ie z m ia n y o k r ę g u i u z y s k a n ia d la n ie g o n o w e g o e x e q u a t u r . N a o g ó ł o t y m , il e i j a k ie g o t y p u o ra z r a n g i u r z ę d ó w k o n s u la r n y c h p a ń s t w o 44 J . B a c z e w s к i, op . c it., s. 60. C h a r a k t e r y s t y c z n a b y ła p r z y t y m „ n ie u d o l­ n o ś ć ” — p o z a N ie m c a m i — r ó w n ie ż A n g lik ó w , m im o iż b r y t y j s k i p p łk B e n n e t b y ł z r a m ie n ia K o m is j i M ię d z y s o j u s z n ic z e j z w ie r z c h n ik ie m n ie m ie c k ie j s t r a ż y b e z p ie ­ c z e ń s t w a . 45 A r c h iw u m M S Z , P r o t o k ó ł D y p lo m a t y c z n y , 1939, w . 10. P is m o A m b a s a d y R P w B e r lin ie d o M S Z w W a r s z a w ie z 2 5 1 1939 r.

422 ED W AR D J. PA ŁY G A w y s y ł a j ą c e u s t a n o w i n a t e r y t o r iu m p a ń s t w a p r z y j m u j ą c e g o , d e c y d u j e p a ń s t w o w y ­ s y ła j ą c e . N a le ż y p r z y t y m d o d a ć , ż e w o m a w ia n y m o k r e s ie z p u n k t u w id z e n ia N i e ­ m ie c j a k o p a ń s t w a p r z y jm u ją c e g o , k a ż d e z p r z e d s t a w ic ie ls t w k o n s u la r n y c h R P n a o b sz a r z e P r u s W s c h o d n ic h , n ie z a le ż n ie od p o sia d a n e j r a n g i, s t a n o w iło s a m o d z ie ln y o r g a n z e w n ę t r z n y P a ń s t w a P o ls k ie g o І b y ło r ó w n o r z ę d n y m p r z e d s t a w ic ie ls t w e m D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j . N a t o m ia s t z p u n k tu w id z e n ia P o ls k i, ja k o p a ń s t w a w y ­ s y ła j ą c e g o , u s t a n o w ie n ie w d a n e j m ie j s c o w o ś c i P r u s W s c h o d n ic h k o n s u la t ó w w o k r e ś lo n e j r a n d z e , b y ło ' w y r a z e m z n a c z e n ia , j a k ie d a n y o k r ę g p r z e d s t a w ia ł d la D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j w z a k r e s ie o b r o tu k o n s u la r n e g o 4e. W ła ś c iw o ś ć p la c ó w e k k o n s u la r n y c h R P n ie w y n ik a ła b y n a j m n ie j z r o d z a ju z a ­ ła t w ia n y c h s p r a w . O k r e ś le n ie r z e c z o w e j k o m p e t e n c j i u r z ę d u k o n s u la r n e g o s t a n o w iło b o w ie m w e w n ę t r z n ą s p r a w ę s t r o n y p o ls k ie j . Z p u n k tu w id z e n ia w ła d z P r u s W s c h o d ­ n ic h i in t e r e s a n t ó w p la c ó w e k p o ls k ic h n a ty m o b sz a r z e , k a ż d y z k o n s u la t ó w R P t a m ż e w s w o im o k r ę g u b y ł w ła ś c iw y d la z w r ó c e n ia s ię d o ń z k a ż d ą s p r a w ą k o n ­ su la r n ą , w k tó r e j k o m p e t e n t n a b y ła P o ls k a — w ła ś n i e z t y t u łu w ła ś c iw o ś c i t e r y ­ to r ia ln e j t e g o u rz ę d u . Ł ą c z n ie o b sz a r o k r ę g ó w k o n s u la r n y c h k o n s u la t ó w R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h o b e j m o w a ł c a łe ic h t e r y t o r iu m . F a k t y c z n e o k r e ś le n ie z a s ię g u te r y t o r ia ln e g o k o m ­ p e t e n c j i p o s z c z e g ó ln y c h k o n s u ló w R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h b y ło w y p a d k o w ą k ilk u c z y n n ik ó w . O tó ż w y z n a c z e n ie o k r ę g ó w k o n s u la r n y c h , p o d o b n ie z r e s z t ą ja k ic h r o z s z e r z e n ie , b ą d ź o g r a n ic z e n ie w ta k ic h , b ą d ź in n y c h g r a n ic a c h , d e t e r m in o w a ły w P r u s a c h W s c h o d n ic h g łó w n ie w z g lę d y : — g e o g r a fic z n e , tj. g r a n ic a p a ń s t w o w a N ie m ie c o ra z p o d z ia ł a d m in is t r a c y j n y P r u s W s c h o d n ic h ; — e t n ic z n e , a to lic z e b n o ś ć i a k t y w n o ś ć o s ia d ły c h t a m P o la k ó w ; — p o lit y c z n e , ja k n p . w o k r e s ie p le b i s c y t o w y m 47. C z o ło w ą r o lę w fu n k c j o n o w a n iu k o n s u la t ó w p o ls k ic h n a t e r e n ie W a r m ii, M a z u r i P o w iś la o d g r y w a ł K o n s u la t G e n e r a ln y R P w K r ó le w c u , ja k o u m ie j s c o w io n y w o ś r o d k u d y s p o z y c j i w ła d z n ie m ie c k ic h w P r u s a c h W s c h o d n ic h 48. O p ró c z t y c h p o lit y c z n y c h w z g lę d ó w z a u t r z y m y w a n ie m u r z ę d u p o ls k ie g o te j r a n g i w K r ó le w c u p r z e m a w ia ło t e ż s ą s ie d z t w o L i t w y 49, z k tó r ą p r z e c ie ż p r z e z n ie m a l c a łe d w u d z ie ­ s t o le c ie m ię d z y w o j e n n e P o ls k a n ie p o s ia d a ła n a w ią z a n y c h s t o s u n k ó w d y p lo m a t y c z ­ n y c h . W a rto p r z y t y m w s p o m n ie ć , ż e w t y m ż e m ie ś c ie z n a j d o w a ła s ię j e d n a z tr z e c h (o b o k C h e r s o n ia i G d a ń sk a ), s t a ły c h p la c ó w e k k o n s u la r n y c h , j a k ie w o g ó le p o s i a ­ d a ła R z e c z p o s p o lit a s z la c h e c k a ju ż w 1792 r . 50. W la t a c h b e z p o ś r e d n io p o p r z e d z a ją c y c h II w o j n ę ś w ia t o w ą u k s z t a łt o w a ł s ię n a s t ę p u j ą c y p o d z ia ł o k r ę g ó w k o m p e t e n c y j n y c h p o ls k ic h p la c ó w e k k o n s u la r n y c h w P r u s a c h W s c h o d n ic h 91 : 46 C. B e r e z o w s k i , W. G ó r a l c z y k , K. L i b e r a , P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e p u b lic z n e , W a r s z a w a 1967, s. 303. 47 A r c h iw u m M S Z , D e p a r t a m e n t K o n s u la r n y , 1921. D r u k M S Z : P o l s k a s łu ż b a k o n s u la r n a . S ta n z d n ia 1 lu t e g o 1921 r. (w k tó r y m n a s. 9 w r u b r y c e ,;n a zw a k r a ­ j u ” p o d a n o : „ P le b is c y t o w e t e r e n y ”). 48 A r c h iw u m M S Z , P o s e ls t w o B e r lin , w . 246. M o m e n t t e n a k c e n t o w a ło k ie r o w ­ n ic t w o tej p la c ó w k i w p iś m ie d o M S Z w W a r s z a w ie z 9 V 1922 r. 49 J. M a k o w s k i , o p . c it., s. 163. 50 A r c h iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h , A K P , t. 170, s. 11. T a b e la o p ła t y p e n s j i p o s łó w R e c z y p o s p o lit e j, m in is t r ó w , r e z y d e n tó w , s e k r e t a r z y le g a c j i, k o n s u ló w z a g r a ­ n ic ą — s ta n f a k t y c z n y W T zesień 1792 — s t y c z e ń 1793. 51 R o c z n ik S łu ż b y Z a g r a n ic z n e j R P , 1939, s s. 107, 109— 111.

K O N SU L A T Y PO L SK IE W P R U SA C H W SC HO DN IC H ₄₂₃ E ł k . P o w ia t y : .E łk , P is z , G iż y c k o z r e j e n c j i o ls z t y ń s k ie j ; O le c k o i G o łd a p z r e je n c j i g ą b iń s k ie j . K r ó l e w i e c . P r o w in c j a P r u s y W s c h o d n ie . R e j e n c j a k r ó le w ie c k a o r a z z r e ­ j e n c j i g ą b iń s k ie j p o w ia t y : W ę g o r z e w o , D a r k ie j m y , G ą b in , W y s tr u ć , N iz in y , P i łk a ły , T y lż a - R a g n e t a , S to łu p ia n y . K w i d z y n . R e je n c ja k w id z y ń s k a . O l s z t y n . Z r e je n c j i o ls z t y ń s k ie j p o w ia ty : m ia s t o i p o w ia t O ls z t y n , R e s z e l, O s tr ó d a , N id z ic a , S z c z y tn o i M r ą g o w o . * P i e r w s z y m k o n s u le m w o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m z k o m p e t e n c j ą „n a te r y t o r iu m L u d o w e j R z e c z y p o s p o lit e j N ie m i e c k ie j ” (a w ię c i P r u s W s c h o d n ic h d o c z a s u u s t a ­ n o w ie n ia n a ty m o b sz a r z e w 1920 r. o d r ę b n y c h u r z ę d ó w k o n s u la r n y c h ) , b y ł k o n s o l g e n e r a ln y R P K a r o l R o s e z s ie d z ib ą w B e r l i n i e 52. N o m in a c j ę w y s t a w io n ą ju ż 15 lis t o p a d a 1918 r . d la R o s e g o w t y m c h a r a k t e r z e p o d p is a li I g n a c y D a s z y ń s k i ja k o p r e m ie r o ra z T y t u s F ilip o w ic z z r a m ie n ia M in is t e r s t w a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h . P r z e d s t a w ic ie ls t w o d y p lo m a t y c z n e R P w N ie m c z e c h (a le p r z e z c a ły o k r e s m ię d z y ­ w o j e n n y b e z k o m p e t e n c j i k o n s u la r n y c h ) p o d j ę ło d z ia ła ln o ś ć w B e r lin ie w r a n d z e p o s e ls t w a o d 8 m a r c a 1920 r . P o d n i e s i o n e d o r a n g i a m b a s a d y z o s t a ło d o p ie r o 29 p a ź d z ie r n ik a 1935 r . 54. N ie b e z w p ł y w u n a k s z t a łt o w a n ie s ię s ie c i (z a r ó w n o lic z b o w e j , ja k i p o d w z g lę ­ d e m r a n g p la c ó w e k ) , k o n s u la t ó w p o ls k ic h w P r u s a c h W s c h o d n ic h p o z o s t a w a ły o g ó ln e z a ło ż e n ia p o lit y k i k o n s u la r n e j z e s t r o n y p o ls k ie g o M in is t e r s t w a S p r a w Z a ­ g r a n ic z n y c h . N ie w ą t p liw ie n a s t a n i e s ie c i p la c ó w e k k o n s u la r n y c h R P w P r u s a c h W s c h o d n ic h z a c ią ż y ła s y t u a c j a g o s p o d a r c z a i m o ż liw o ś c i b u d ż e t o w e , c h o c ia ż n ie b e z r a c ji n ie a b s o lu ty z o w a n o te j p r z y c z y n y w p o ls k ie j lit e r a t u r z e f a c h o w e j te g o o k r e s u 55, c z y ‘ p o d c z a s d e b a t s e j m o w y c h 55 (p rzy c z y m k o n t r o w e r s j e n a t e n t e m a t w y s t ę p o w a ły p ó ź n ie j r ó w n ie ż p o m ię d z y o b ie m a iz b a m i p a r la m e n t u ) 57. W r e z u lt a c ie w 1928 r. p o ls k ie M in is t e r s t w o S p r a w Z a g r a n ic z n y c h c z u ło s ię z m u s z o n e p r z y z n a ć w o b e c S e n a t u R P , iż „ w d z ie d z in ie o p ie k i n a d e m ig r a c j ą o r a z z a s t ę p s t w a p o ls k ic h in t e r e s ó w g o s p o d a r c z y c h p o ls k a s ie ć u r z ę d ó w d y p lo m a t y c z n o - k o n s u la r n y c h b y ła i j e s t a b s o lu tn ie n ie d o s t a t e c z n a ” 58. C h o c ia ż w la t a c h t r z y d z ie s t y c h w r o z b u d o w ie p o ls k ie j s ie c i k o n s u la r n e j o d r o b io n o c z ę ś c io w o p r z y n a j m n ie j z a n ie d b a n ia z p ie r w ­ s z e g o d z ie s ię c io le c ia D r u g ie j R z e c z y p o s p o lit e j (lic z b a k o n s u la t ó w R P w 1939 r. w y ­ n o s iła 231 59) — n ie d o t y c z y ło to j e d n a k s y t u a c j i w P r u s a c h W s c h o d n ic h .

W y s u w a n ie z a s a d y w z a j e m n o ś c i c o d o lic z b y p la c ó w e k k o n s u la r n y c h , f a k t y c z ­ 52 A r c h iw u m M S Z , P o s e l s t w o B e r lin , w . 3, t. 3. K o p ia d o k u m e n tu .

53 A . W y s o c k i , P o ls k ie p la c ó w k i d y p l o m a t y c z n e i k o n s u la r n e z a g r a n ic ą , w :

K s ię g a P a m ią tk o w a . D z i e s ię c io le c ie P o l s k i O d r o d z o n e j 1918— 1928, K r a k ó w - W a r -

s z a w a 1928, s. 246. 54 R o c z n ik S łu ż b y Z a g r a n ic z n e j, s. 105. 55 J. B a r t h e l d e W e y d e n t h a l , O o r g a n i z a c ji s ł u ż b y k o n s u l a r n e j w P o ls c e , P r z e g lą d D y p lo m a t y c z n y , 1919, n r 2— 3, s. 69. 56 S te n o g r a m 132 p o s ie d z e n ia S e j m u R P 19 I I I 1920 r., s. 52 i s . 56. W y s t ą p ie n ie p o s ła S t ę p iń s k ie g o . 57 S t e n o g r a m 65 p o s ie d z e n ia S e n a t u R P , 22 V 1924, s. 18. 58 A . Z a l e s k i , P r z e m o w y i d e k l a r a c je , t. 1, W a r s z a w a 1929, s. 166. 59 E . J . P a ł y g a , S to s u n k i k o n s u la r n e , ss. 193 i 197.