Balke, Barbara
Wyniki prac archeologicznych
prowadzonych w miejscowości
Bartołty Wielkie w latach 1969-1970
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 651-656
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W O D Z T W r E O L S Z T Y Ń S K I M B A R B A R A B A L K E
WYNIKI PRAC ARCHEOLOGICZNYCH PROWADZONYCH
W MIEJSCOWOŚCI BARTOŁTY WIELKIE
W LATACH 1969— 1970
W o k o lic a ch w si B a r to łty W ie lk ie , p ow . o ls z ty ń sk i, stw ie r d z o n o ś la d y co n a jm n ie j sz e ś c iu s ta n o w is k a rc h e o lo g ic z n y c h z ró ż n y c h e p o k . C z te ry z n ic h z n a n e b y ły ju ż od d a w n a , b ą d ź to z b a d a ń ra to w n ic z y c h , b ą d ź te ż z p o w ie rz c h n io w y c h p e n e t r a c ji L . F r o m m a — sp o łec z n e g o o p ie k u n a z a b y tk ó w a rc h e o lo g ic z n y c h n a p o w ia t o l s z ty ń s k i. I t a k F r o m m u m ie szc z a n a s w e j n ie p u b lik o w a n e j m a p ie n a s tę p u ją c e s t a n o w is k a : c m e n ta rz y s k o p ła s k ie z p ó ź n e j e p o k i b rą z u lu b p o c z ą tk ó w e p o k i ż elaza (s ta n o w isk o 1), częściow o b a d a n e p rz e z n a u c z y c ie la T i s k ę 1, c m e n ta rz y s k o i o sad ę z o k re s u rz y m s k ie g o (s ta n o w isk o 2), b a d a n e ra to w n ic z o 2 o ra z d o m n ie m a n e c m e n ta rz y s k o p ła s k ie z w c z e sn e j e p o k i żelaz a , p o ło ż o n e w p o b liż u s ta n o w is k a 1, n ie b a d a n e . W 1969 r . p o d c z a s b a d a ń p o w ie rz c h n io w y c h o d k ry to n a s k r a j u w si, w p o b liż u m ły n a , p ra w d o p o d o b n ie o s a d ę w c z e s n o śre d n io w ie c z n ą 3. N a s tę p n ie , ju ż w tra k c ie p ro w a d z o n y c h p ra c w y k o p a lisk o w y c h w 1969 r. n a tra fio n o n a te r e n ie p ó l n a le ż ą c y c h do K o - lo n ii- B a r to ł ty n a z n isz c z o n y g ró b p o c h o d z ą c y ró w n ie ż z p ó ź n e j ep o k i b rą z u , b ą d ź w c z e s n e j e p o k i żelaz a . N a le ż y ta k ż e w sp o m n ie ć o in te re s u ją c y m lu ź n y m z n a le z is k u św ia d c z ą c y m o je sz c z e s ta rs z y m o s a d n ic tw ie o k o lic. M ia n o w ic ie w 1965 r . g o sp o d arz J ó z e f G o la n z K o lo n ii- B a rto łty z n a la z ł w czasie o r k i n e o lity c z n ą s ie k ie rk ę z b ia łe g o k rz e m ie n ia .B a d a n ia w y k o p a lis k o w e -p ro w a d z o n e p rz e z I n s t y t u t H is to rii K u ltu r y M a te ria ln e j P A N w W a rsz a w ie w ra m a c h p r a c Z e sp o łu d o B a d a ń E tn o g e n e z y S ło w ia n w P o lsc e P ó łn o c n o -W s c h o d n ie j — p o d k ie r u n k ie m a u to r k i s p ra w o z d a n ia o b e jm o w a ły p ra c e p la n o w e n a s ta n o w is k u 1 o ra z s o n d a ż o w o -w e ry fik a c y jn e n a s ta n o w is k u 2.
S ta n o w is k o 1 (fot. 4) p o ło ż o n e je s t n a z a c h o d n im zboczu n ie w ie lk ie g o w z n ie s ie n ia , sch o d z ą c y m ła g o d n ie k u b rz e g o w i J e z io ra T u m ia ń s k ie g o o d leg łeg o o n ie s p e łn a 50 m o d s ta n o w is k a . W zn iesie n ie to s ta n o w i id e a ln y p u n k t o s a d n ic z y z u w a g i n a n a tu r a l n ą o b ro n n o ś ć u s y tu o w a n ia . L e ż y ono b o w ie m w z a k o lu je z io ra i w p a d a ją c e j d o n ieg o rz e cz k i, k tó r a o p a s u je w z g ó rz e od s tro n y p ó łn o c n e j i w sc h o d n ie j, d a ją c d o d a tk o w e z a b e z p ie cz e n ie s w o ją z a b a g n io n ą d o lin ą .
W s ie r p n iu 1969 r. p ro w a d z o n o k ilk u d n io w e b a d a n ia w y k o p a lis k o w e w p ó łn o c n o w s c h o d n ie j p a r t i i s ta n o w is k a , k tó ry c h celem b y ło u c h w y c e n ie z asię g u c m e n ta r z y -1 W -1928 r. n a u cz y c ie l T isk a p rz e k o p a ł część c m e n ta rz y s k a , n a k tó re j o d k ry ł 20 g ro b ó w c ia ło p a ln y c h , w ty m 4 d a to w a n e n a V II— V III w ie k n.e. W y n ik i ty c h b a d a ń o p u b lik o w a ł H . U r b a n e k , D ie fr ü h e n F la c h g r ä b e rfe ld e r O stp re u ss e n s, K ö n ig s b e rg -B e rlin 1941, ss. 22— 24.
2 N a js ta rs z ą w z m ia n k ę o c m e n ta r z y s k u z n a j d u je m y w lite r a t u r z e z 1903 r., w p rz e w o d n ik u p o z b io ra c h m u z e u m w E lb lą g u : R . D o r r , F ü h r e r d u r c h d ie S a m m
lu n g e n d e s s tä d tis c h e n M u s e u m s z u E lb in g , g d zie n a s. 38 a u to r p u b lik u je 2 z a p in k i
p o c h o d z ą c e p ra w d o p o d o b n ie z te g o c m e n ta rz y s k a .
W 1930 r. L. F ro m m p rz e p ro w a d z ił n a s ta n o w is k u 2 b a d a n ia so n d aż o w e , p o d c za s k tó ry c h ja k o b y z ab e z p ie cz y ł k ilk a g ro b ó w zn isz c z o n y ch w c za sie w y b ie r a n ia k a m ie n i. Je d n o c z e ś n ie , po p rz e c iw n e j s tro n ie w z g ó rz a, o d k ry ł d u ż ą ja m ę o sad n ic z ą z n a c zy n iem . (P o r. L . F r o m m , G o tisc h e W o h n - u n d G r a b s tä tte n im K r e is e A U e n stein , A lt-P re u s s e n , 2 (1937), H . 2, ss. 57, 58 o ra z teg o ż a u to r a : V o r g e sc h ic h tlic h e F u n d e im K r e is e A lle n s te in , U n se re H e im a t, Jg . 12, n r 36 (1930), s. 260. N ie z n a n e s ą d z ie je m a te ria łó w p o c h o d zą c y c h z ty c h b a d a ń . 3 P o r. s p ra w o z d a n ie z b a d a ń p o w ie rz c h n io w y c h o p ra c o w a n e w 1970 r . p rz e z В. В a 1 k e d la W o je w ó d z k ie g o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w A rc h e o lo g ic zn y c h w O ls z ty n ie.
652 K R O N I K A N A U K O W A
H yc. 1. B a r to łty W ie lk ie, p o w . o ls z ty ń sk i. S t. 1. R z u t p o z io m y ja m y 2/70 n a g łę b o k o śc i 0,75 m . S k a la 1 :10.
R y s . B . H a r t w i f s k a w ty m k ie ru n k u . W w y n ik u ty c h p ra c o k a za ło się, że c m e n ta rz y s k o n ie sięg a ło ta k d a le k o k u p ó łn o c y . W w y k o p ie n r I o w y m ia ra c h 2 X 10 m u c h w y co n o g ra n ic ę w y k o p u L. F ro m m a i o d k ry to b e z p o śre d n io po d w a rs t w ą h u m u s u w sp ó łcz e sn e g o n ie w ie lk ie p a le n is k o o b liż e j n ie sp re c y z o w a n e j c h ro n o lo g ii. N a to m ia s t w w y k o p ie n r I I (2,5 X 5 m ) o d le g ły m od p ie rw sze g o o m n ie j w ię c e j 20 m w k i e r u n k u północn© - -w s c h c d n im o d sło n ię to w a rs tw ę k u ltu r o w ą o ra z ja m ę o sad n ic z ą z w c z e s n e j fa z y o k re s u w c ze sn o śre d n io w ie c zn e g o . C y lin d ry c z n a w k s z ta łc ie ja m a o w y m ia ra c h :
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 653
R y c. 2. B a r to łty W ie lk ie , p ow . o ls z ty ń sk i. S t. 1. P r z e k r ó j ja m y 2/70. S k a la 1 : 10.
R y s . B. H a r t w i g
1,2 m ś re d n ic y i 1 m g łę b o k o śc i z a w ie ra ła lic z n e fr a g m e n ty c e ra m ik i, k o ści z w ierzę c e •oraz, n a d n ie ja m y , ś la d y p a le n is k a w p o s ta c i w ę g li d rz e w n y c h i p rz e p a lo n y c h k a m ie n i.
S tr a t y g r a f i a w ty m w y k o p ie p rz e d s ta w ia ła się n a s tę p u ją c o : pod w a r s t w ą w s p ó ł c ze sn ej p ró c h n ic y , o g ru b o ś c i ca 15 cm w y s tę p o w a ła ok o ło 10 cm w a r s t e w k a d a w n e j p ró c h n ic y z b u d o w a n a ze z b ite j, c ie m n o b ru n a tn e j z ie m i i z a w ie r a ją c a p o je d y n c z e f r a g m e n ty c e r a m ik i z a ró w n o s ta r s z e j, j a k i n o w o ż y tn e j. P o n iż e j z a le g a ła w ła ś c iw a w a r s t w a k u ltu r o w a c ie m n o sz a re j b a r w y o n ie je d n o lite j g ru b o śc i (5— 25 cm ) i in te n
-654 K R O N I K A N A U K O W A
R yc. 3. B a r to łty W ie lk ie, po w . ls z ty ń sk i. S t. 1. Z r e k o n s tru o w a n e n a c z y n ie z ja m y 2/70. S k a la 1 :2 .
R y s . в . H a r t w i g s y w n o śc i z a b a rw ie n ia , z c e ra m ik ą , k tó r ą m o ż n a w s tę p n ie d a to w a ć n a o k re s V I—V II I w .n.e., p o d o b n ie j a k m a t e r i a ł z ja m y . N a le ż y zazn aczy ć, że o b e cn o ść te j w a r s t w y stw ie r d z o n o te ż p o w y ż e j s ta n o w is k a , n a k u lm in a c ji w z n ie s ie n ia , g d zie n a w e t g ru b o ś ć je j j e s t w ię k sz a , lecz z aleg a tu o n a g łę b ie j, bo n a g łę b o k o śc i około 1 m.
W lip c u 1970 r. k o n ty n u o w a n o b a d a n i a o sad y . W y k o p 1/70, o w y m ia ra c h : 5 X 2 m zało żo n o n a p o łu d n io w y m s to k u w z n ie s ie n ia , p rz e c iw le g ły m do b a d a ń u b ie g ło ro c z n y c h , a je g o c elem b y ło s p ra w d z e n ie z asię g u w a rs t w y w c z e s n o śre d n io w ie c z n e j. O k a zało się je d n a k , że w a r s t w a ta z a le g a ją c a w sz ę d z ie od s tro n y n a d je z io r n e j s ta n o w i sk a, tu ju ż n ie sięga. W w y k o p ie ty m o d k ry to n a to m ia s t ś la d y o s a d n ic tw a z n a c z n ie s tarsz e g o , b y ć m oże ró w n o c z esn e g o z c m e n ta rz y s k ie m , a w ięc z o k re s u s c h y łk u ep o k i b rą z u lu b p o c z ą tk u w c z e s n e j e p o k i żelaz a . B y ła to n ie c k o w a ta ja m a o ś re d n ic y 1,3 m i g łę b o k o śc i 0,8 m z n ie lic z n ą , szc z ątk o w o z a c h o w a n ą c e r a m ik ą . J a m a z a le g a ła b e z p o ś re d n io p o d c ie n k im h u m u s e m w sp ó łcz e sn y m .
W y k o p 11/70 (w ym .: 5 X 4 m ) z lo k a liz o w a n o w o d le g ło ści 0,5 m od p ó łn o c n e j ś c ia n y u b ie g ło ro c z n eg o w y k o p u II , tz n . w u c h w y c o n y m ju ż u p rz e d n io p u n k c ie o sad y . W y s tę p u ją c a t u w a rs t w a k u ltu r o w a o g ru b o śc i 1C— 20 cm o b fito w a ła , p o d o b n ie j a k
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 6 5 5
R y c. 4. B a r to łty W ie lk ie, p o w . o ls z ty ń sk i. S t. 1. W id o k n a t e r e n c m e n ta rz y s k a o ra z b a d a n ą część o sad y .
F o t . J . D ą b r o w s k i w u b ie g ły m sezo n ie, w d ro b n y m a te r ia ł c e ra m ic z n y , rc ik r u s z o n e k a m ie n ie i d ro b n e g ru d k i p o le p y . W ięk szo ść m a te r ia łu p o c h o d z i z w c z e s n e j fa z y o k re s u w c z e s n o śre d n io w ie cz n e g o , je d n a k ż e n a tra fio n o ró w n ie ż n a c e r a m ik ę z n ac z n ie s ta rs z ą , bo z ep o k i n e o litu . C e r a m ik a t a w y s tą p iła w n ie w ie lk im s k u p is k u , ju ż n a calcu , n a g łęb o k o ści 50—55 cm . R e p r e z e n tu je p ra w d o p o d o b n ie c e r a m ik ę tz w . k u l t u r y c e ra m ik i g rz e b y k o - w o -d o łk o w e j 4.
W p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j p a r t i i w y k o p u II o d k ry to d u ż ą (ś re d n ic a 1— 1,5 m , m ią ż szość 1,2 m ) ja m ę g o sp o d arcz ą z p a le n is k ie m w e w n ą tr z (ryc. 1 i 2). O p ró cz s p a le n iz n y i p r z e p a lo n y c h k a m ie n i z a w ie ra ła o n a dość du żo c e ra m ik i, k o ści z w ie rz ę c y c h i s p o r a d y c zn ie g ru d k i p o le p y . W śró d m a te r ia łu c e ra m ic z n e g o w y ró ż n ić n a le ż y p ra w ie k o m p le tn ie z a c h o w a n e n a c z y n ie z n a le z io n e w ja m ie w d w ó ch s k u p is k a c h , n a ró ż n y c h p o z io m a ch (ryc. 2 i 3). P o n a d to w g ó rn e j p a r t i i ja m y z n a jd o w a ł się b liż e j n ie o k re ś lo n y p rz e d m io t ż elazn y , s iln ie s k o ro d o w a n y , p ra w d o p o d o b in e n a rz ę d z ie z tu le jk ą .
O b ie ja m y , tz n . o b ie k t o b e c n ie o d k ry ty ja k i u b ie g ło ro c z n y , u s y tu o w a n e b y ły w je d n y m rz ę d z ie , w z d łu ż zb o cza w z n ie s ie n ia , w o d le g ło ści około 5 m je d n a od d r u g ie j. O b y d w a o b ie k ty b y ły a n a lo g ic z n e w k s z ta łc ie i b u d o w ie w n ę tr z a , m ia ły c y lin d ry c z n e ścia n y , p ła s k ie d n o i p a le n isk o w e w n ą tr z . J a m a o d k ry ta w b ie ż ąc y m sezo n ie je s t g łę b sz a i b o g a tsz a w in w e n ta rz , a p a le n is k o u s y tu o w a n e t u z n a jd o w a ło się m n ie j w ię c e j w p o ło w ie g łę b o k o śc i o b ie k tu , a n ie n a d n ie , ja k to m ia ło m ie js c e w p ie rw s z y m o b ie k c ie.
B a d a n a p a r t i a o sa d y p o ło ż o n a p r a w ie u stó p w z n ie s ie n ia s ta n o w i n a jp ra w d o p o d o b n ie j je j część g o sp o d arcz ą . J e ż e li s ta n o w is k o b y ło z a m ie s z k a łe w e w c z e s n e j fa z ie w czesn eg o ś re d n io w ie c z a , a w sz y s tk o n a to w s k a z u je , to z a b u d o w a n ia m ie s z k a ln e z n a jd o w a ć się m u s ia ły n a k u lm in a c ji w z n ie s ie n ia , gdzie, ja k ju ż w sp o m n ia n o , u c h w y c o n o in te n s y w n ą w a r s t w ę k u ltu r o w ą . Z e sp ó ł do B a d a ń E tn o g e n e z y p r z e w
« 5 6 K R O N I K A N A U K O W A
H yc. 5. B a r to łty W ie lk ie , p o w . o ls z ty ń sk i. W id o k n a st. 2 o d s tr o n y p o łu d n io w e j. F o t . J . D ą b r o w s k i •duje w sw y c h p la n a c h b a d a w c z y c h p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń k o n tr o ln y c h ta k ż e w te j p a r t i i s ta n o w is k a .
S ta n o w is k o 2 (ryc. 5) z lo k a liz o w a n e p rz e z F r o m m a n a d u ż e j w y n io s ło śc i z n a j d u je się w o d leg ło ści około 1 k m n a p ó łn o c od w si, p rz y d ro d z e do R am so w a . W ed łu g te g o b a d a c z a p o je d n e j s tro n ie zbocza m ia ło się z n a jd o w a ć c m e n ta r z y s k o c ia ło p a ln e z o k re s u rz y m s k ie g o , a n a p rz e c iw le g ły m s to k u o s a d a z te g o ż o k r e s u 5. J e d n a k ż e p r a c e so n d aż o w e p rz e p ro w a d z o n e t u z a ró w n o w sezo n ie 1969 r. (trz y so n d a ż e n a w sc h o d n im s to k u k u lm in a c ji) j a k i w ro k u b ie ż ą c y m (4 so n d aż e n a s to k u w sc h o d n im i p o łu d n io w y m ) n ie n a p ro w a d z iły n a ż a d n e śla d y o b ie k tó w a n i w a r s t w y k u ltu r o w e j. B A R B A R A B A L K E
BADANIA SONDAŻOWE NA GRODZISKU PRUSKIM
W WĘGIELSZTYNIE W POW. WĘGORZEWSKIM W 1970 R.
Z in ic ja ty w y K a te d r y A rc h e o lo g ii P ra d z ie jo w e j i W c z e sn o śre d n io w ie c z n e j U n i w e r s y t e t u W a rsz a w sk ie g o p rz e p ro w a d z o n e z o sta ły w p a ź d z ie rn ik u 1970 r. b a d a n ia s o n d a ż o w e n a k ilk u g ro d z is k a c h w w o j. o ls z ty ń sk im . P r a c e te z a p o c z ą tk o w a ły sze rz e j z a k ro jo n ą a k c ję b a d a ń n a d g ro d o w y m o s a d n ic tw e m p ru s k im . J e d n y m z s o n d o w a n y c h s ta n o w is k b y ło z n a n e od d a w n a , s to su n k o w o d o b rz e z a c h o w a n e g ro d z isk o k ra w ę d z io w e p o ło ż o n e p o d m ie jsc o w o śc ią W ę g ie lsz ty n . G ro d z isk o w z n o si s ię stro m o p o n a d d ro g ą p ro w a d z ą c ą z k ie ru n k u p o łu d n io w e g o do W ę g ie lsz ty n a w od leg ło ści -około 1 k m od te j m ie jsco w o śc i. O b ie k t u lo k o w a n y je s t n a je d n y m ze w z n ie s ie ń p a s m a m o re n o w e g o o n a tu r a l n i e s tro m y c h k ra w ę d z ia c h , szczeg ó ln ie tru d n o d o stę p n y c h .od s tr o n y z a c h o d n ie j i p o łu d n io w e j. O b ro n n y c h a r a k t e r m ie js c a p o tę g o w a ł z n ac z
