Cieślak, Tadeusz
Hitlerowcy z Prus Wschodnich w
Norwegii
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 285-288
T A D E U S Z C I E Ś L A K
HITLEROWCY Z PRUS WSCHODNICH W NORWEGII
B adając najnow szą h isto rię N orw egii, a m ianow icie okres d ru g iej w ojny św iatow ej, spo ty k am y niekiedy nazw iska znane ? h itlero w sk ich rządów w P r u sach W schodnich. Je st w tym pew na praw idłow ość historyczna, bo zasłużyli się oni te rro ro w i h itlero w sk iem u w czasie w a lk i o w ładzę, a po jej zdoby ciu — w lik w id acji przeciw ników politycznych, dlatego też w ysuw ano ich n a odcinki w y m ag ające szczególnej bezw zględności. P odobnie, ja k Erichow i K ochow i zlecono nie ty lk o dalsze rz ą d y w o kresie w o jn y n ad p ro w in cją w schodniopruską, a le dodano obszary M azowsza i P o d la s ia 1 oraz ogrom ny te re n U k rain y , ta k jego w spółpracow nikom pow ierzono w ażne fu n k cje p o li cy jn e na różnych te re n a c h okupow anych, a w śród nich w N orw egii.
R ealizacja zaboru N orw egii p rzebiegała odm iennie, an iżeli w y o b rażali so bie przyw ódcy hitlerow scy. D ecydując się na jej opanow anie dla zabezpiecze n ia dostaw cennej ru d y żelaznej ze Szw ecji przez p o rt N a rv ik oraz u łatw ien ia dalszego a ta k u n a A nglię, liczyli na pomoc ze stro n y sam ych N orw egów . Od daw na u trzy m y w ali k o n ta k t z faszystow ską p a rtią N o rw e g ii2, zw aną N asjonal
S äm ling, założoną przez byłego m a jo ra V idkuna Q uislinga w m aju 1933 r.
Q uisling był przez k ró tk i czas m in istre m obrony w jed n y m z rządów n o r w eskich w ro k u 1931/32. Zm uszony do u stą p ie n ia z rząd u , próbow ał odegrać w iększą ro lę polityczną przez stw o rzen ie w łasnej p a rtii, o p artej o pro g ram analogiczny do p a rtii h itlero w sk iej (antysem ityzm , an ty lib eralizm i u p rz y w i lejo w an ie ra sy nordyckiej). P la n y Q uislinga nie zostały p o p arte przez społe czeństw o norw eskie, jego p ro g ram sk u p ił bardzo nieliczną g ru p ę zw olenników . Dla pogłębienia k o n ta k tó w z k iero w n ictw em NSDAP, Q uisling odw iedził w czerw cu i g ru d n iu 1939 r. I I I Rzeszę. W czasie d ru g iej w izyty by ł p rz y ję ty przez H itlera. Q uisling zachęcał do zajęcia N orw egii tw ierd ząc, że należy w tym po p ro stu ubiec A n g lię 3. Z apew niał, że jego zw olennicy u ła tw ią w d e 1 Na te m a t rządów K ocha na ziem iach przyłączonych po inw azji zobacz ciekaw ą syntezę: M a rtin B r o s z a t , N ationalsozialistische P o le n p o litik 1939—
1945, S tu ttg a rt 1961, zw łaszcza stro n y 62, 129, 130. K opalnią m ateriałó w jest
A rchiw um G łów nej K om isji B adania Z brodni H itlero w sk ich z kilkutom ow ym zbiorem A k t w sp raw ie o sk arżen ia przeciw ko E richow i K ochowi, IV K. 311/53. 2 Zob.: P relim in a ry rep o rt on G erm a n y’s crim es against N orw ay, P repa
red by T he R oyal N orw egian G o vern m en t fo r use at th e In tern a tio n a l M ili ta ry T ribunal in trials against th e m a jo r w a r crim in a ls of th e E uropean A x is — by m ajor F inn P alm ström , d e p u ty N orw egian R e p r e s e n ta tiv e on the U nited N ation’s C rim es C om m ission and R o lf N orm ann Torgersen, secretary in th e Royal N orw egian M in istry o f Justice and Police, Oslo 1945 — zam iesz
czony na s. 31 w yciąg ze sp raw o zd a n ia A lfred a R osenberga, K u rzer T ä tig
k e itsb e ric h t des A u ssen p o litisch en A m te s d er N S D A P von 1933-43.
3 Zob. tam że zam ieszczony na stro n ach 32—33 w yciąg z n o ta tk i ad m irała
cydujący sposób hitlerow com zabór k ra ju , uzyskał wówczas dotację dla sw o jej p artii. W edług jego zapew nień szybki sukces m ilita rn y m iał skłonić króla H aakona V II do u zn an ia nowego stanu. Rozpoczęta 9 k w ietn ia 1940 r. inw azja hitlero w sk a, m im o zaskoczenia, przyniosła agresorom w iele niespodzianek. N orw edzy zdecydow ali się n a zb rojny o p ó r 4. N astąpiło pow ażne opóźnienie w w ykonaniu planów h itlerow skich na sk u te k zatopienia k rążo w n ik a ,.Blü c h e r” pod Oslo, k tó rem u pow ierzono decydującą ro lę w zajęciu stolicy i na którego pokładzie znajdow ało się w ielu hitlerow ców w yznaczonych na k ie row nicze stanow iska w przyszłej o kupacji N orw egii. K ról, rząd i p arla m e n t w ycofali się do m ałej m ieściny E lv e ru m i kategorycznie odrzucili u ltim atu m h itlerow skie. N ajeźdźcy bezlitośnie bom bardow ali m iasta n o rw e sk ie 5. Były w ypadki u łatw ian ia im zaboru, np. przez k o m en d an ta N a rv ik u m a jo ra S un- d lo 6. Nową sy tu a cję chciał w ykorzystać Q uisling i 9 k w ietn ia 1940 r. ogłosił się prem ierem nowego rząd u , co tylko um ocniło opór wobec najeźdźcy. N or w edzy bardzo liczyli na pom oc ze stro n y p ań stw z n ajd u jący ch się w stanie w ojny z N iem cam i hitlerow skim i. T aką pomoc rzeczyw iście uzyskali, choć w m niejszym stopniu, niż oczekiwali. O ddziały ko alicji a n ty h itlero w sk iej, w śród k tórych pow ażną ro lę odgryw ała S am odzielna B rygada Strzelców P o d halańskich, odebrały N arvik i osiągnęły szereg sukcesów m ilita rn y c h 7 Ale wówczas przyszła w ieść o now ej ag resji h itlero w sk iej n a F ra n c ję i w ojska inw azyjne odwołano. K ról, rząd, p a rla m e n t oraz część w o jsk a w yem igrow ały do A nglii, a pozostałe w k ra ju oddziały sk a p itu lo w a ły 10 czerw ca 1940 r. H itle row cy szybko zrezygnow ali z usług Q uislinga, szukając dróg porozum ienia z w iększością społeczeństw a norw eskiego. N apotykali je d n a k na czynny lub b iern y opór. W tej sy tu a cji rozbudow ali a p a ra t te rro ru . Po k ró tk im okresie zniechęcenia, żalu do spraw iając y ch zawód sprzym ierzeńców i w zajem nych do siebie p re te n sji o n iedostateczne przygotow anie obrony, N orw edzy p rz y stąpili do organizow ania ru ch u oporu. W iosną 1941 r. n astąp iły pierw sze w y praw y na w ybrzeże N orw egii z ram ien ia sojuszników dla p rzeprow adzenia ak cji sabotażow ych. Rów nież w sam ym k ra ju u tru d n ia n o życie hitlerow com i ich sprzym ierzeńcom .
Ju ż 30 stycznia 1941 r. odw iedził Oslo H ein rich H im m ler. Z organizow ano obozy kon cen tracy jn e, z k tó ry ch n a jb a rd z ie j osław ionym był G rini, n ied ale ko Oslo, in n e to June, F alstad , U lven, E speland, S y d sp isse n 8. Stosow ano zasa dę odpow iedzialności zbiorow ej, w ysiedlając całe wsie, w pobliżu k tórych n astąp ił jak iś zam ach, czy zabójstw o. Ludność posyłano do obozów k oncen tracy jn y ch . Oczywiście, należy pam iętać o p ro p o rcjac h ludnościow ych i b rak u analogicznego p ro g ram u w yniszczenia biologicznego, jak i stosow ano w Polsce. S tąd i liczby będą inne: oblicza się, że h itlerow cy zam knęli w w ięzie niach i obozach ko n cen tracy jn y ch ogółem około 40 tysięcy obyw ateli n o r
R aedera oraz protokół rozm ow y Q uislinga w dow ództw ie niem ieckiej m a ry narki.
4 Zob. H alv d an K o h t ; N o rw a y n eu tra l and invaded, New Y ork 1941, ss. 94 і nast.
3 P relim in a ry report, s. 13, w ym ienia: E lverum , N ybergsund, K ristia n - sund N, Molde, Namsos, S te in k je r і Bodö. Na ss. 46—49 zamieszcza zdjęcia z tych m iast po bom bardow aniu.
u Z ostał przez Q uislinga m ianow any szefem p olicji w Oslo.
7 Zob. W ładysław D e c ; N a rv ik i Falaise, W arszaw a 1958; F elicjan M a - j o r k i e w i c z ; N a rvik, W arszaw a 1957, oraz ss. 178—179 w książce T. R a w s k i e g o , Z. S t ą p o r a , J. Z a m o j s k i e g o W ojna w y zw o leń c za narodu
polskiego w latach 1939—1945, W arszaw a 1963.
w eskich P ow ażną część aresztow anych w ysłano do w ięzień i obozów w Niemczech.
Szefem całego a p a ra tu policyjnego N orw egii m ianow any został S S -O b er-
g ru p p e n fü h rer i g en erał p olicji — W ilhelm R ediess. O ficjaln y jego ty tu ł
brzm iał: H öhere S S u n d P olizeiführer. Podporządkow ano m u policję p o rząd kow ą (O rdnungspolizei), służbę bezpieczeństw a (Sicherheitsdienst), ja k też w szelkie fo rm acje S S 10. Jego bezpośrednim zw ierzchnikiem był kom isarz Rzeszy do sp ra w N orw egii — Jozef T erboven. N azw isko Rediessa znane nam jest ze sp raw o w a n ia identycznego stan o w isk a na te re n ie P ru s W schodnich, przy boku E rich a K ocha. W czasie sp raw o w a n ia fu n k c ji policyjnych w K ró lew cu w izytow ał R ediess tzw. obóz przejściow y w D ziałdow ie, gdzie w y m o r dow ano w ielu Polaków , L itw in ó w i Żydów. W 1943 r. H im m ler zarządził dochodzenie przeciw ko głów nem u opraw cy w D ziałdow ie, S S -H a u p tstu rm -
fü h re ro w i H ansow i K rau sem u u. Na zarządzenie tegoż H im m lera szybko za
w ieszono dochodzenie, a K rausego w listopadzie 1943 r. przeniesiono do N or wegii 12, w w y n ik u czego znalazł się znow u u boku Rediessa.
W ilhelm R ediess by ł rów nież posłusznym narzędziem K ocha w b e z p ra w iach nakazyw anych na te re n ie okręgu C iechanow a 13.
Z astępcą R ediessa dla południow ej części N orw egii został w końcow ym o kresie rządów h itlero w sk ich S S -G ru p p e n fü h r e r Ja k u b S porrenberg. Jego nazw isko w y stę p u je rów nież w śród w ysokich u rzęd n ik ó w h itlero w sk ich , k tó rzy w izytow ali obóz w D ziałdow ie 14. Z resztą S p o rren b erg b y ł tak że bliskim w spółpracow nikiem K ocha n a różnych teren ach . N a jp ie rw — od stycznia 1937 r. do 26 w rześn ia 1939 r. p ełn ił fu n k c ję dow ódcy służby bezpieczeństw a
(Sicherheitsdienst) w K rólew cu pod zw ierzchnictw em Rediessa. 1 stycznia
1940 r. m ianow ano go S S -G ru p p e n fü h r e re m . Po ra z d ru g i przyszedł do K ró lew ca na w yższe stanow isko, bo szefa SS i policji (H öhere S S u n d P olizei
führer). F u n k c ję tę sp raw o w a ł od 20 czerw ca 1940 r. do 1 m a ja 1941 r. N astęp
n ie Koch zaproponow ał m u k ierow nictw o U rzędu dla S p raw U krainy. P la ców ką tą k iero w ał przez dw a lata. N astępnie sp raw o w a ł fu n k cję szefa SS i policji n a Lubelszczyźnie. W czasie sw ojej działalności na Lubelszczyźnie od 16 sie rp n ia 1943 r. do 22 lipca 1944 r. k iero w ał ek ste rm in a c ją biologiczną ludności polskiej i żydow skiej. Po L u b lin ie w y słan y został do N orw egii, gdzie o trzym ał stanow isko zastępcy R ediessa aż do k a p itu la c ji, tzn. do 8 m aja 1945 ro k u 1S.
Z apew ne dalsze b ad an ia w skażą w ięcej takich pow iązań personalnych, obecne są jed y n ie u sta le n ia m i w stępnym i. Szef p o licji R ediess w spólnie z
ko-3 P relim in a ry report, s. 24. R ozstrzelano i w ym ordow ano w w ięzieniach i obozach k o n cen tracy jn y ch około 2100 obyw ateli n orw eskich (Ibidem , s. 24). 10 Zob. tablice o organizacji cyw ilnej a d m in istra c ji h itlero w sk iej w N or w egii (P relim inary report, aneks n r 17, s. 52) oraz o rg an izacji p o licji bezpie czeństw a w N orw egii (Ibidem , an ek s n r 18, s. 53).
11 A rchiw um G łów nej K om isji B adania Z b ro d n i H itlerow skich, A kta w sp raw ie oskarżenia E rich a K ocha, t. 3, ss. 497—516.
12 Ibidem , s. 518.
13 M a rtin B r o s z a t, op. cit., s. 130.
14 A rchiw um G łów nej K om isji B adania Z brodni H itlerow skich. A kta w sp raw ie osk arżen ia E rich a K ocha, t. 3, s. 527, pro to k ó ły p rzesłu ch iw a n ia J. S p o rren b erg a w dniach 21—22 m arca 1950 r.
15 W szystkie d an e o S p o rren b erg u z jego zeznań przed sędzią polskim w W arszaw ie w dniach 21—22 m arca 1950 r. oraz z te k s tu w y roku Sądu A pe lacyjnego w L u b lin ie z dnia 16 w rześnia 1950 r., A rch iw u m G łów nej K om isji B adania Z brodni H itlerow skich, n r 294/PR, A k ta w sp ra w ie Ja k u b a S p o rre n berga.
m isarzem T erbovenem popełnili sam obójstw o w dniu k a p itu la c ji w o jsk h itle ro w sk ich w N orwegii.
Innym zagadnieniem , choć w iążącym się z obecnie om aw ianym , są fak ty um ieszczenia bojow ników n orw eskich we w schodniopruskich w ięzieniach i obozach. Z w rócił na to uw agę Ja c e k W ilczur 16 podając m. in., że w końcu 1942 r. umieszczono blisko K ętrzy n a tra n sp o rt około 1000 Norw egów . Z apę dzono ich do p rac p rzy obiektach w ojskow ych, zn ajd u jący ch się m iędzy K ętrzynem a K orszam i. Poddano ich tam surow em u reżym ow i i różnym szy kanom . W końcu w rześnia 1943 r. obóz norw eski zlikw idow ano, a strażn icy ogłosili, że został przeniesiony do K rólew ca.
Do N orw egii skierow ano rów nież opraw ców h itlero w sk ich z innych te r e nów. W iem y m. in. o przeniesieniu do N orw egii jednego z n ajo k ru tn ie jszy ch opraw ców ośw ięcim skich, H ansa A um eiera, skazanego przez polski N ajw yższy T ry b u n ał N arodow y w dniu 22 g ru d n ia 1947 r. na k a rę śm ierci.
1(5 Ja cek W i l c z u r , K r zy ż S k a n d y n a w ó w , P olityka, n r 50/1967.
T A D E U S Z C I E Ś L A K
NAZIS OF EA ST-PK U SSIA IN NORWAY
S U M M A R Y
R esearch on th e h isto ry of G erm an occupation in N orw ay show s th a t se v era l Nazi officials w ell know n fo r th e ir crim in al a ctiv ity in E ast P ru ssia have played an im p o rta n t p a r t in it. T h ere is a h isto rical re g u la rity in th a t fact, as they h av e gained an opinion of ru th le ss executors of te rro r in sp irin g m ethods.
W hen G erm an hopes of a q u ick conquest of N orw ay a n d of w in n in g over its population have failed, a reig n of te r ro r begun. M any fo rm e r E ast P ru s sian oficials h av e occupied highest positions in N orw ay. S S -O b erg ru p p en - fü h re r W ilhelm Rediess, fo rm er se cond-in-com m and of E rich Koch, gauleiter of E ast P ru ssia an d then, a fte r th e conquest of Poland, ch ief of SS in P o d la sie, has been th e chief of SS and G erm an police in N orw ay. H is deputy, S S -G ru p p en fü h re r Jacob S p o rren b erg has also been one of K och’s assistan ts and th en took p a rt in th e exploitation of th e U k rain e. In 1943 H ans K rause, fo rm er com m an d er-in -ch ief of th e c o n cen tratio n cam p a t Działdow o (Durch-
gangserzeihungslager in Soldau) w ell know n for his cruelty, has also been
tra n sfe rre d to N orw ay in 1943.
On th e o th er h a n d a tra n s p o rt of N orvegian p riso n ers has been located in th e neighbourhood of K ętrzy n (R astenburg) in 1942.
