A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O LIA OECONOMICA 25, 1982
B e r H a u s *
FORMY PRZEKSZTAŁCANIA PRZED SIĘBIO RSTW BRANŻOWYCH W PRZED SIĘBIO RSTW A O UKŁADZIE PIONOWYM
Uw arunkow ania elem antów s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji
Punktem w y j ś c ia rozważeń o o r g a n i z a c j i p rz e m y s łu w P o ls c e j e s t r o z p a t r z e n ie p r o b le m a ty k i s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji
" . «I
o ra z z a g e d n ie n ia j e j p rz e s trz e n n e g o ro z m ie s z c z e n ia . T a k i e po d e j ś c i e c h o c ia ż może być przedm iotem d y s k u s j i w ynik a z r o l i , je k ą w n a s z e j g osp o d arce wyznacza s ię procesom s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c j i. P o m ija s ię tu z a g a d n ie n ie r e l a c j i zacho d zą cych m iędzy b a z ę , p rz e z k t ó r ą rozum ie s ię tu sp o łe c z n ą o r g a n iz a c ję p r o d u k c j i , a nadbudową form y o r g a n i z a c j i p rz e m y s łu , p on iew aż w raz z rozwojem p rz e m y s łu z a le ż n o ś c i m iędzy n im i są w zajem ne.
S p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c j i , p rz e z k tó r ą n a j o g ó ln ie j rozum ie s ię p r o c e s y k o n c e n t r a c j i , s p e c j a l i z a c j i , k o o p e r a c ji i kóm binow ania p o ś w ię c a s ię w ie le uw agi w g osp o d arce s o c j a l i s t y c z n e j, e to z uw agi na j e j z n a c z e n ie w ro zw o ju c a ł e j gospo d a r k i . U p a t r u je s ię s z c z e g ó ln ie k o r z y ś c i z t y t u ł u k o n c e n t r a c ji i s p e c j a l i z a c j i p r o d u k c j i, J e ż e l i są one prowadzone do g r a n ic o p t y m a lo o ś c i, każde zaś p r z e k r o c z e n ie ty c h g r a n ic pow oduje u- Jemne s k u t k i . W idoczne j e s t to s z c z e g ó ln ie w p rzyp ad ku s p e c ja
* P r o f . d r h a b , , Akademia Ekonom iczna we W ro c ła w iu .
1 Pom iniem y tu z a g a d n ie n ia p rz e s trz e n n e g o ro z m ie s z c z e n ie p rz e m y s łu .
l i z a c j i , gdy w k ró tk im o k r e s ie z o s 'te je o g r a n ic z o n y p o p yt na dobra będące przedm iotem s p e c j a l i z a c j i . T a k ie przypadkow e z ja - ftislca z d a r z a ją s ię ró w n ież u n a s , mimo planow anego c h a r a k t e r u n a s z e j g o s p o d a rk i. M ięd z y p o sz cz e g ó ln y m i e le m e n ta m i s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p ro d u k c j i zachodzą o k r e ś lo n e z w ią z k i. P rz e d e w s z y s tk im k o n c e n tr a c j a p r o d u k c ji s tw a rz a w a ru n k i d la s p e c j a l i z a c j i . Ta z a ś powo d u je m. i n . zn a cz n y w z ro s t w y d a jn o ś c i p r a c y , co z k o l e i wpływa na p r o c e s y k o n c e n t r a c j i p r o d u k c j i. W pewnym s e n s ie t e e le m e n ty s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji można ro z p a try w a ć ja k o wza je m n ie z a le ż n e od s i e b i e .
S p e c j a l i z a c j a p r o d u k c ji o z n a c z * p rz e d e w s z y s tk im z a w ę że n ie d z i a ł a l n o ś c i do j a k i e j ś d z i e d z in y , k t ó r a może obejmować o k re ś lo n y w yrób lu b grupę wyrobów, fa z ę p r o d u k c y jn ą , w r e s z c ie w węższym z n a c z e n iu p ro d u k c ję g ru p y z e sp o łó w i pod zesp o łów wcho d zących w ‘ s k ła d wyrobu gotow ego. S p e c j a l i z a c j a ł ą c z y s ię zatem zawsze z pewnymi o g r a n ic z e n ia m i w d z ie d z in ie * w ła s n e j d z i a ł a l n o ś c i i d la t e g o też z a z w y c z a j dana Je d n o s tk a o r g a n iz a c y jn a k o r z y s t a z u s łu g p ro d u k c y jn y c h i / l u b d ostaw s p e c j a l i s t y c z n y c h p rzed m iotów z in n y c h Je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h . W te n sposób po- Jo w in s ię p rob lem k o o p e r a c ji Z e w n ę trz n e j w yw ołan y procesem s p e c j a l i z a c j i .
K o o p e ra c ja i kom binow anie n a le ż ą do t e j sam ej k l a s y za g a d n ie ń , t j . ro z w ią z y w a n ia problem ów p ro d u k c y jn e g o w s p ó łd z ia ła - n ie je d n o s te k g o sp o d arcz ych d ie w y tw a rz a n ia f i n a l n y c h wyrobów. Kom binowanie s ta n o w i Ja k gdyby w yższy s t o p ie ń k o o p e r a c j i m iędzy je d n o s tk a m i g o s p o d a rc z y m i, p on iew aż z w ią z k i p r o d u k c y jn e m iędzy n im i mają s t a ł y c h a r a k t e r . W y s tę p u ją Je d n a k z a s a d n ic z e r ó ż n ic e m iędzy kombinowaniem p r o d u k c ji a k o o p e r a c ją , c h o c ia ż zauważa s ię
te n d e n c ję do ic h z m n ie js z e n ia .
K o m b i n o w a n ie p r o d u k c ji p o le g a ne w y tw o rz e n iu p ro d u k tu lu b p rod uk tó w w ramach jed n eg o p r z e d s ię b io r s t w a lu b in n e j .Jed n o
s t k i o r g a n i z a c y j n e j , ob e jm u ją ceg o z a k ła d y w y s p e c ja liz o w a n e w
^ W p r a k t y c e w y s tę p u ją p r z y p a d k i, że ź je d n o c z e n ie , a nawet z a k ła d s k ła d a j ą c y s ię z k i l k u Je d n o s te k p r o d u k c y jn y c h , r e a l i z u ją c y c h k o le jn e f a z y p r o d u k c j i , J e s t kom binatem .
o k r e ś lo n y c h fe z a c h w y tw ó rc z y c h , n a le ż ą c y c h do odm iennych b ra n ż , g a ł ę z i lu b d z ia łó w g o s p o d a rk i n a ro d o w e j. Kom binowanie może też obejmować w s p ó łd z ia ła n ia p r o d u k c y jn e , p o le g a ją c e na z a s i l e n i u p r o d u c e n ta (ó w ) wyrobu f in a ln e g o w z e s p o ły i p o d z e s p o ły , wy
tw arza n e w je d n o s tk a c h o r g a n iz a c y jn y c h w łasneg o p r z e d s i ę b io r s tw a , n a le ż ą c y c h do in n y c h branż lu b g a ł ę z i p rz e m y s łu (n a p r z y k ła d dostaw a s il n i k ó w e le k t r y c z n y c h , e le k t r o n ic z n y c h s z a f s t e ro w n ic z y c h do f a b r y k i w y tw a r z a ją c e j gotowe m aszyny lu b apa r a t y ) . Samo z w ią z k i p ro d u k c y jn e ró żn ych branż w remach p rz e d s ię b io r s t w a n ie w y s t a r c z a j ą , ab y s t a ł o s i ę ono kombinatem . Do teg o n ie z b ę d n a J e s t s t a ło ś ć zw iązków p ro d u k c y jn y c h i z a s i l a n i a o ra z z a m k n ię c ie c a ł o ś c i p ro c e su p ro d u k c y jn e g o w ramach w sp ół« n e j J e d n o s t k i g o s p o d a r c z e j, t j . pod jednym wspólnym k ie r o w n i ctwem sprawowanym w sto su n k u do w s z y s tk ic h Je d n o s te k p rod u k c y jn y c h u c z e s t n ic z ą c y c h w p r o c e s ie kom binowania p r o d u k c ji. O e d n o s tk i o r g a n iz a c y jn e kom binatu p rz e w a ż n ie z n a jd u ją s ię na
tym samym t e r e n i e , choć n ie j e s t to r e g u łą a n i koniecznym wymo g iem , mimo i i t a k i warunek s ta w ia n o p r z e d s ię b io rs tw o m , k t ó r e na zywano ko m b in atam i. W p r o c e s ie kom binow ania i s t o t n e są s t a ł o ś c i i w sp óln e k ie r o w n ic tw o , n ie z a le ż n i e od s to p n ia p rz e s trz e n n e g o r o z p r o s z e n ia Je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h i ic h l i c z b y . K o o p e ra c ja ja k o w s p ó łd z ia ła n ie p ro d u k c y jn e i s t n i e j e w każdym p r o c e s i e p ro d u k c y jn y m , w którym w y s tę p u je p o d z ia ł na o p e r a c je 1 f a z y p r o d u k c y jn e . D la te g o te ż r o z r ó ż n ia s ię k o o p e ra c ję wew n ę t r z n ą , t j . re a liz o w a n ą w ramach d a n e j je d n o s t k i o r g a n i z a c y j n e j , i z e w n ę trz n ą , o b e jm u ją cą różn e p od m io ty g o s p o d a rc z e . Zwy k l e k o o p e ra c ja o p i e r a e ię na za sa d a ch umownych i p o le g a na z o b o w ią z a n iu je d n e j ze s t r o n do o d p ła tn e g o d o s t a r c z a n ia ś c i ś l e o k r e ś lo n y c h p rzed m io tó w lu b u s łu g p r o d u k c y jn y c h , o d p o w ie d n ie j i l o ś c i i j a k o ś c i o ra z w u s t a lo n y c h o s t ę p a c h c z a s u . Cena ty c h d o sta w J e s t z a z w y c z a j u zg ad nian a m iędzy s tro n a m i ze w zględu na in d y w id u a ln y c h a r a k t e r d oataw .
O prócz d o sta w y c z ę ś c i , pod zesp o łów 1 ze sp o łó w k o o p e ra c ja o- b ejm u je ró w n ie ż s p e c j a l i s t y c z n e u s ł u g i p r o d u k c y jn e . Oeet to ja d * nak z a n ik a ją c e forma w s p ó łd z ia ła n ia Je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h . P rz e w a ż n ie o b e jm u je ona d ostaw y p ó łfa b r y k a tó w s ta n o w ią c y c h c z ę ść zło żo n e g o w yro b u, bądź w ytw ór o k r e ś lo n e j f a z y p r o d u k c y jn e j, W tym drugim p rzyp ad ku w y s tę p u je n ie r o z e r w a ln a łą c z n o ś ć m iędzy
od-Вег Haus
rębnymi, je d n o s tk a m i g o s p o d a r c z y « !, poniew aż p o p rz e d z a ją c a fa z a t e c h n o lo g ic z n a d e te r m in u je d z i a ł a l n o ś ć n a s t ę p n e j.
Rozwój w s z y s tk ic h elem entów s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c ji n ie odbywa s ię h a r m o n ijn ie , a n a j c z ę ś c i e j w y s tę p u ją t r u d n o ś c i w dopro-wadzeniu do z g o d n o śc i m iędzy s p e c j a l i z a c j ą a k o o p e ra c ję p r o d u k c j i. T ru d n o ś c i te p o g łę b ia f a k t , że z w ią z k i k o o p e ra c y jn e n ie w y n ik a ją t y l k o ze s p e c j a l i z a c j i je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h , a l e są ró w n ie ż powodowane p rz e z różn e c z y n n i k i , m. i n . i
- brak z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn y c h ,
- brak s i ł y ro b o c z e j i fun d uszu p ł a c , , > - k o r z y s t n y u k ła d cen d ostaw k o o p e ra c y jn y c h w p o ró w n an iu z kosz tam i p r o d u k c ji danego p rz e d m io tu , wykonanego we w ła s n y m 'z a k r e s ie i t p .
T r u d n o ś c i w ro z w ią z y w a n iu problem ów k o o p e r a c j i wymagają b liż s z e g o w y ja ś n ie n ia p r z y c z y n tego s ta n u r z e c z y , O est to n ie zbędne d l a ‘z ro z u m ie n ia p ro c e s u p r z e k s z t a łc e ń , j a k i d ok on u je s ię w typ a ch układów g o sp o d arcz ych n aszych p r z e d s ię b io r s t w .
P r z y c z y n y t r u d n o ś c i k o o p e ra c y jn y c h 1 p ró b y ic h p r z e z w y c ię ż a n ia
K o o p e ra c je m iędzy .sa m o d z ie ln ym i pod m iotam i g o sp o d arczym i na s t r ę c z a t r u d n o ś c i w w arunkach n a s z e j g o s p o d a r k i. Wpływa n« to s z e re g p r z y c z y n , w tym o sprzecznym d z i a ł a n i u . Do p r z y c z y n ty c h n a le ż y z a l i c z y ć t - nakazowy c h a r a k t e r . w i e l k o ś c i p la n o w y c h , w tym d o ty c z ą c y c h p r o d u k c j i wyrobów f i n a l n y c h , - o b l i g a t o r y j n y c h a r a k t e r d ostaw k o o p e r a c y jn y c h ,
- w zględna sztyw n o ść zadań p la n o w ych , a w zw iąz ku z tym t r u d n o ś c i w z m ia n ie p ie r w o t n ie u s t a lo n e j w i e l k o ś c i d o staw k o o p e ra
c y jn y c h , / .
- p r i o r y t e t m o tyw acyjn y p r o d u k c j i f i n a l n e j ,
- brak k o o r d y n a c ji w k ie r o w a n iu rozwojem k o o p e ru ją c y c h ze eobą Je d n o s t e k ,
- ?m ian a p r o f i l u p ro d u k c y jn e g o k o o p e ra n ta czynnego bez u- w z g lę d n ie n ia p o tr z e b k o o p e ra n ta b ie rn e g o .
t r u d n o ś c i w z n a le z ie n i u nowego k o o p e ra n ta czyn neg o,
- n ie o d p o w ie d n i u k łe d cen wyrobów f in a ln y c h i elem entów ko o p e r a c y jn y c h ,
- odm ienne, a nawet s p rz e cz n e i n t e r e s y z je d n o c z e ń , w s k ła d k tó r y c h wchodzę k o o p e ru ją c e ze sobą je d n o s t k i g o sp o d arcz e .
P rz y c z y n i s t n i e j ą c y c h t r u d n o ś c i k o o p e ra c y jn y c h j e e t z n a c z n ie w ię c e j i , ja k w yn ik a z t r e ś c i w yżej p rz e d s ta w io n y c h p rz y c z y n , ic h o d d z ia ły w a n ie na s k u te c z n o ś ć związków k o o p e ra c y jn y c h j e s t ró ż n a . N a le ż y p r z y tym p o d k r e ś l i ć , że system ekonom iczny WOG, k t ó r y dopuszcza w pewnym s to p n iu do sam o d zieln eg o k re o w a n ia p la n u p rz e z je d n o s t k i g o s p o d a rc z e , w c a le n ie z l ik w id o w a ł s p rz e c z n o ś c i w podejm ortanlu d z i a ł a l n o ś c i k o o p e r a c y jn e j. W ynika to c h o c ia ż b y z różnego wpływu p r o d u k c ji f i n a l n e j i k o o p e ra c y jn e j na p o z io m ie p r o d u k c ji dodanej i zysk n e t t o . Wyższa nawet ren towność d o staw k o o p e ra c y jn y c h od p ro d u k tu f in a ln e g o n ie e ta n o w i d o s t a te c z n e j z a c h ę ty m a t e r i a l n e j do j e j p o d trzym yw an ie i rozwo j u . Główną p rze sz k o d ą J e a t ocene je d n o s te k g o sp o d arczych n ie na p o d s ta w ie p r z y r o s t u lu b w ykonania p la n u p r o d u k c ji d o d a n e j, le c z na p o d s ta w ie w a r t o ś c i s p rz e d a n e j p r o d u k c j i, do k t ó r e j w l i cza s ię ró w n ie ż w a rto ś ć z u ż y ty c h m a te ria łó w .
S z c z e g ó ln e t r u d n o ś c i w r e a l i z a c j i umów k o o p e ra c y jn y c h wy s t ą p i ł y w zw iązk u z o g ra n ic z e n ie m p r o d u k c ji środków p r o d u k c ji i zw ięk sz en ie m p r o d u k c ji ry n k o w e j, w yw ołanych manewrem g osp o d ar czym. W p ierw szym o k r e s ie spowodowało to n ie t y l k o o g r a n ic z e n ie dostaw k o o p e ra c y jn y c h elem entów s łu ż ą c y c h do p r o d u k c ji środków p r o d u k c j i, a l e rów nież elem entów n ie z b ę d n y ch w wytwa r z a n iu myrobów rynkow ych lu b p rz e z n a cz o n y ch na e k s p o r t . W każ dym p rzyp ad k u p r z y o g ra n ic z o n y c h zasob ach lu b o d g ó rn ie wprowa dzonych o g r a n ic z e n ia c h , j e d n o s t k i g o sp o d arcze dążą do z m n ie j s z e n ia d o staw k o o p e ra c y jn y c h , p oniew aż z o b o w ią z a n ia k o op era c y jn e tra k to w a n e są ja k o coś ob ceg o , n a rz u c a n e g o , n ie powodu ją c e g o podw yższonej o ce n y p ro d u c e n ta - d o s ta w c y , n ie z a le ż n i e od e fe k t y w n o ś c i t a j p r o d u k c ji.
- T ru d n o ś c i w normalnym fu n k c jo n o w a n iu zw iązków k o o p e ra c y j nych spowodowały k o n ie c z n o ś ć z a j ę c i a s ię tym i sprawam i p rz e z o rg a n a k ie r o w n ic z e g o s p o d a rk i n a ro d o w e j, ja k ró w n ież p rz e z z je d n o c z e n ia . Te o s t a t n i e p ró b o w a ły ro z w ią z a ć te t r u d n o ś c i p rz e z m tk sym a ln ie m ożliw e z a m k n ię c ie zw iązków p ro d u k c y jn y c h w ew nątrz
każd ej" o d d z ie ln e j o r g a n i z a c j i g o s p o d a r c z e j. Oednak w w arunkach fu n k c jo n o w a n ie w z g lę d n ie s a m o d z ie ln yc h podm iotów g o sp o d arczych 1 w ystę p o w a n ie p o p rz e d n io w ym ien ion ych p r z y c z y n , n ie u d a ło s ię z je d n o c z e n io m r o z w ią z a n ie tego p ro b lem u . Pon ad to cz ęść p r o d u k c ji k o o p e r a c y jn e j m u s ia ła p o z o s ta ć poza danym zje d n o cz e n iem ze w zględu na s p e c y f ik ę p r o d u k c j i. P r z e n i e s i e n i e z a ś k o o p e r a c ji do w ew nątrz z je d n o c z e n ia powodowało dość znaczne z a k łó c a n ia w po czątkowym o k r e s ie fu n k c jo n o w a n ia nowych zw iązków k o o p e r a c y j n yc h . W y n ik a ło to z o p ó ź n ie ń w u ru c h a m ia n iu p r o d u k c ji o ra z j a j z ł e j j a k o ś c i w poczętkowym o k r e s i e . Je d n o c z e ś n ie ob serw o w ało e lę n ie z d o ln o ś ć z je d n o c z e ń do k o o r d y n a c ji d z i a ł a l n o ś c i ko o p era c y j n e j 1 j e j równom iernego ro zw o ju we w s p ó łd z ia ła Ję c y ć h ze eo- bą je d n o s tk a c h g o s p o d a rc z y c h . N ie można t e * n ie wspomnieć o tym, že z je d n o c z e n ie ja k o z g ru p o w an ie p r z e d s ię b io r s t w u le g a e w o l u c j i - a to w skutek norm alnego p ro c e a u ro z w o ju . Ja k ró w n ież w w yniku p r z y łą c z a n i« * -i o d łą c z a n ia Je d n o s te k p r o d u k c y jn y c h . Pow oduje to z r y w a n ie lu b o g r a n ic z a n ie d o tych cz a so w ych zw ięzków p r o d u k c y j nych r e a liz o w a n y c h w ew nętrz danego z je d n o c z e n ia . O le tego też n iez b ę d n e s ię s t a ł o s z u k a n ie ro z w ią z a ń problem u k o o p e r a c ji w ew nątrz samych p r z e d s ię b io r s t w i z b a d a n ie , k t ó r y ty p p rz e d s ię b io r s t w a b a r d z ie j s p r z y ja z m n ie js z a n iu k ło p o tó w z tego t y t u łu w s k a l i m akroekon om icznej. N ie oznacza t o , a b y a t a ł y s ię zbędne w s z e lk ie d z i a ł a n i a c e n t r a ln y c h organów g o s p o d a rc z y c h , m ające na c e lu u s t a l e n i e p o d staw praw nych k o o p e r a c j i , system u o c e n y i m o ty w a c ji je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h . Trudno te ż s o b ie w y o b ra z ić ab y z n lk n ę ł p roblem k o o p e r a c j i m iędzy w z g lę d n ie samo d z ie ln y m i podm iotam i g o s p o d a rc z y m i.
P o d s tawowe t y p у w ie lo z a k ła d o w y ch p r z e d s i ę b i o r stw p rz e m y s ło w y c h
R o z ró ż n ia s ię z a s a d n ic z o p ię ć typów p r z e d s i ę b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h , a m ia n o w ic ie t branżow e, k o o p e r a c y jn e , kom binatow e, konglom eratow e 1 m ieszane o u k ła d z ie te r y to r la ln o - p r o d u k c y jn y m . Z uw agi na znikom e w ystę p o w a n ie и пае dwóoh o s t a t n i c h typów p r z e d s ię b io r s t w zajm iem y a ię t y l k o typem p r z e d s ię b io r s t w a
branżow ego, k o o p e ra c y jn e g o i kom binatow ego. Odnosimy p r z y tym p o s z c z e g ó ln e ty p y p r z e d s ię b io r s t w do p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h , poniew aż d o p ie ro w zg ru p ow aniu Je d n o s te k p r o d u k c y j nych pod wspólnym k iero w n ictw e m m ożliw e J e s t ro z w ią z a n ie p ro blemu k o o p e r a c j i.
P r z e d s ię b io r s t w o branżowe dom inuje w n a s z e j g osp o d arce i g łó w n ie na t e j samej z a s a d z ie b ra n ż o w o ś c l zorg an izo w ano są z je d n o c z e n ia , c h o c ia ż w n ie k t ó r y c h p rzyp a d ka ch sę one z w yk łym i kon g lo m e ra ta m i. Branżow y c h a r a k t e r p r z e d s ię b io r s t w a o z n a c z a , że łą - c z y ono podobne Je d n o s t k i g o s p o d a rc z e , r e a l i z u j ą c e podobne p ro c e s y te c h n o lo g ic z n e lu b w y tw a rz a ją c a podobne w yroby. Każda Je d n o s tk a g o sp o d arcza r e a l i z u j e w z a s a d z ie s a m o d z ie ln ie c a ł y p ro c e s t e c h n o lo g ic z n y . Z r a c j i p o d o b ie ń stw a p ro ce só w t e c h n o lo g ic z nych m iędzy tym i Je d n o s tk a m i zachodzę n i k ł e z w ią z k i p ro d u k c y jn e p o le g a ją c e g łó w n ie na ś w ia d c z e n iu u s łu g p ro d u k c y jn y c h i c z ę ś
ciow o p ó łp ro d u k tó w . N ie j e s t to w ię c typ p r z e d s ię b io r s t w a , k tó r y p o t r a f i ro z w ią z a ć p ro b le m y k o o p e r a c j i, a l e po o d p o w ie d n ich p r z e k s z t a łc e n ia c h może to u c z y n ić , wówczes Je d n a k s t a n ie s ię innym typem p r z e d s ię b io r s t w a .
Typem p r z e d s ię b io r s t w a , k t ó r y z n a c z n ie r o z w ią z u je z a g a d n ie n ia k o o p e r a c j i, j e s t p r z e d s ię b io r s t w o o u k ła d z ie k o o p e ra c y jn y m . P r z e d s ię b io r s t w o t a k i e o b ejm u je z a k ła d y , k t ó r e r e a l i z u j ę o k re ś lo n e f a z y p ro c e s u p ro d u k c y jn e g o , bądź w y tw a rz a ją d e t a l e , pod z e s p o ły i z e s p o ły , Ja k ró w n ież dokonuję montażu wyrobu g o to wego. Cechę c h a r a k t e r y s t y c z n ą ta k ie g o p r z e d s ię b io r s t w a j e a t s p e c j a l i z a c j a <p o s z c z e g ó ln y c h za k ła d ó w . N lo zawsze j e s t ona p e ł na z ró żn ych p r z y c z y n , np. k o n ie c z n o ś c i u trz y m a n ia p r o d u k c ji wyrobu f in a ln e g o n ie m iesz cząceg o s ię w p r o f i l u p rod uk cyjn ym p r z e d a ię b io r s t w a z uw agi n a :
- t r u d n o ś c i w p rz e k a z y w a n iu do in n y c h Je d n o s te k gosp o d ar cz ych poza p r z e d s ię b io rs tw e m , na p r z y k ła d p ro d u k c je kos w Jednym z z a k ła d ó w F a b r y k i Samochodów M a ło lit r a ż o w y c h ,
- z a b e z p ie c z e n ie s ię na wypadek spadku p r o d u k c ji elem entów będ ących przedm iotem k o o p e r a c j i,
- p o s ia d a n ą marką na ryn ku z a g ra n ic z n y m ,
- obawę u t r a t y p r e s t i ż u w ś ro d o w isk u w zw iąz ku z p r z e k s z t a ł ceniem z a k ła d u z p ro d u c e n ta wyrobów f in a ln y c h w k o o p e ra n ta cz yn nego ,
- n ie d o s to s o w a n ie z d o ln o ś c i p ro d u k c y jn y c h p o s z c z e g ó ln y c h za kład ów do e i e b i e .
P r z e d s ię b io r s t w o typ u k o o p e ra c y jn e g o j e s t z a z w y c z a j układem o tw a rty m , poniew aż J e s t c z ę ś c io w o , c h o c ia ż w o g raniczon ym s to p n iu , kooperantem czynnym. Ja k ró w n ież kooperantem b ie rn ym . Dąży ono je d n a k do m o ż liw ie p e łn e g o z a m k n ię c ia p ro c e s u p ro d u k c y jn e g o w ew nątrz z g ru p o w a n ie . P r z e d s ię b io r s t w o o u k ła d z ie k o o p e racyjn ym s t a j e e ię kom binatem , gdy n ie k t ó r e z je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h r e a l i z u j ę p r o c e s y p ro d u k c y jn e n a le ż ą c e do ró żn ych b ra n ż , g a ł ę z i i d z ia łó w g o s p o d a rk i narodow ej i w y s tę p u je s t a ł e z a s i l a n i a p o s z c z e g ó ln y c h zak ład ó w w p ó łp r o d u k t y z in n y c h zak ład ó w . P rz e d
s ię b io r s t w a typ u k o o p e ra c y jn e g o n a le ż ę do Je d n o s te k g osp o d ar c z ych o u k ła d z ie pionowym.
N ajw yższą formą p r z e d s ię b io r s t w a o u k ła d z ie pionowym J e s t k o m b in a t. Ł ą c z y on z a z w y cz a j k o le jn e f a z y p ro c e s u t e c h n o lo g ic z nego, r e p r e z e n t u ją c e różne b ran że lu b g a ł ę z i e p rz e m y s łu w ra mach jed n e g o p r z e d s ię b io r s t w a . F a z y ta r e a l i z u j ę o d d z ie ln e za k ła d y p ro d u k c y jn o wchodzące w s k ła d ko m b in atu .
Kom binat j e s t p rz e w a ż n ie je d n o s tk ą z a m k n ię tą , w k t ó r e j wy s tę p u ją s t a l e u k ie ru n k o w a n i p r o c e s y z a s i l a n i a : B y w a ją je d n a k k o m b in a ty , k t ó r e c z ę ś c io w o k o r z y s t a ją z d ostaw surow ca z ze w n ą trz . P rz y k ła d e m mogą być k o m b in a ty d r o b i a r s k i e .
K o m b in aty nasze w y s tę p u ją g łó w n ie w p rz e m y s ła c h łą c z ą c y c h w yd o b ycie eurow ca i Je g o p rz e tw ó rs tw o . Są to k o m b in a ty wydo- b y w c z o - p rz e tw ó rc z e . P rz y k ła d e m mogą być k o m b in a ty ' surowców che m ic z n y c h , o b e jm u ją c e ró w n ież ic h p rz e tw ó rs tw o , k o m b in a ty rud me t a l i n ie ż e la z n y c h i t p . Z je d n o c z e n ia łą c z ą c e t a k i e k o m b in a ty , wy tw a r z a ją z u p e łn ie odmienna w y ro b y , ná p r z y k ła d cynk i m iedź, są w ła ś c iw ie k o n g lo m e ra ta m i.
K o m b in aty d z i a ł a j ą ró w n ie ż w o p a r c iu o p rz e tw ó rs tw o odpa dów. T a k im i je d n o s tk a m i o r g a n iz a c y jn y m i są m. in n ie k t ó r e p rz e d s ię b io r s t w a p rz e m y s łu z b o ż o w o - m łyn a rsk ie g o , k t ó r e obok p r o d u k c ji m ąki i k a s z prowadzą ró w n ie ż p ro d u k c ję p a s z , w o p a r c iu o w ła s ną bazę o t r ę b i p o z y sk iw a n y c h z z e w n ą trz k o n c e n tra tó w p aszo wych, Podobny c h a r a k t e r mają ró w n iaż n ie k t ó r e z a k ła d y s p i r y t u sowa, k t ó r e obok s p ir y t u s u i wódek, p ru d u k u ją ró w n ież , drożdże paszowe lu b p i e k a r s k i e w o p a r c iu o wywar p o s p ir y tu s o w y i p ozy
K om b in aty mają u k ła d p r o s t y lu b z ło ż o n y . W u k ła d z ie pro- etym j e s t t y l e zak ład ó w i l e w y s tę p u je o d d z ie ln y c h fa z w ie lo branżowego (w ie lo g a łę z io w e g o ) p ro c e s u te c h n o lo g ic z n e g o . - U k ła d z ło ż o n y p o le g a na tym , że daną fa z ę r e p r e z e n t u je w ię c e j jed n o- e te k p r o d u k c y jn y c h , na p r z y k ła d w ię c e j k o p a ln i n iż h u t. Z a s a d n i cza r ó ż n ic e m iędzy układem p rostym a złożonym p o le g a na tym, że w u k ła d z ie p ro stym J e s t t y l k o je d e n k ie r u n « k s t a łe g o z a s i l a n i a m a te ria ło w e g o , a w u k ła d z ie złożonym z a s i l a n i e może być zm ienne, b a r d z ie j e l a s t y c z n e , c h o c ia ż w y s tę p u je te n d e n c ja do s t a b i l i z a c j i z a s ile r i d la u z y s k a n ia b a r d z ie j w yrów nanej j a k o ś c i surow ca i wy
robu gotow ego. M ięd zy układem p ro stym a złożonym zachodzę rów n ie ż r ó ż n ic e w form ach z a r z ą d z a n ia Je d n o s tk a m i g o sp o d arcz ym i.
P r z e d s ię b io r s t w o J e s t z a z w ycz a j je d n o s tk ę o r g a n iz a c y jn e , w k t ó r e j r e a l i z u j e s ię p ro c e s kom binow ania. Są te ż p r z y p a d k i, że p ro c e s ten odbywa s ię w ramach z a k ła d u lu b z je d n o c z e n ia . P rz yk ła d e m ko m b in a tu -z a kła d u J e s t b y ły z a k ła d “ Ró żan ka", we W r o c ła w iu , k t ó r y obejm ow ał młyn i fa b r y k ę m akaronu. Wobec r e o r g a n i z a c j i system u z a r z ą d z a n ia Je d n o s tk a m i p ro d u k c y jn y m i przem y s łu zb o żo w o-m łyn arskieg o kom binowanie p r o d u k c ji J e s t o b e c n ie ste ro w a n e ze s z c z e b la p r z e d s ię b io r s t w a .
Podobny c h a r a k t e r ma r o z w ią z a n ie atosow aneNw Z je d n o c z e n iu W ęgla B ru n a tn e g o i E le k t r o w n i . W łą c z e n ie do z je d n o c z e n ie e l e k t r o w n i p r a c u ją c y c h na w ęglu brunatnym z m ie n iło s y t u a c ję w tym p rz e m y ś le . Z je d n o c z e n ie , k t ó r e m ia ło c h a r a k t e r branżow y a t a ł o s ię zje d n o cz e n iem o u k ła d z ie kombinatowym. Rzeczą c h a r a k t e r y s ty c z n ą d la tego z je d n o c z e n ia J e s t t o , że mimo b e z p o ś r e d r ic h zw iązków p ro d u k c y jn y c h m iędzy daną e le k t r o w n ią a k o p a ln ią - w z g lę d n ie k o p a ln ia m i - n ie tw orzą one odrębnego organizm u v po s t a c i z a k ła d u lu b p r z e d s ię b io r s t w a - k o m b in atu . Kom binowanie p r o d u k c ji j e s t r e a liz o w a n e w ramach z je d n o c z e n ia . J e s t to z ł o żony kom binat o b e jm u ją c y po k i l k a je d n o ro d n y c h je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h w ran d ze z a k ła d u ( e l e k t r o w n i a ) , bądź p r z e d s i ę b io r stwa ( k o p a l n i a ) , r e p r e z e n t u ją c y c h o k r e ś lo n e f a z y p ro d u k c y jn e i c h a r a k t e r y z u ją c e s ię s ta ły m procesem z a s i l e n i a . Z p u n ktu w id ze n i a fo rm y o r g a n i z a c y jn e j J e d n o s t k i g o s p o d a rc z e j n ie ma r ó ż n ic y
m iędzy z je d n o cz e n iem o u k ła d z ie kombinatowym a p r z e d s i ę b io r stwem o tak im samym u k ła d z ie .
p o s t ę p ie w z a k r e s ie tw o rz e n ia układów p io n o w y ch , a l e je d n o c z e ś n ie w s k a z u je , że ł a t w i e j b y ło u tw o rz yć tego ro d z a ju z je d n o c z e n ie n iż p o łą c z y ć e le k t r o w n ię z k o p a ln ię w je d n ę je d n o s tk ę g o s p o d a rc z y , zarówno we w c z e ś n ie js z y m o k r e s ie - p r z y n a le ż n o ś c i ty c h - Je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h do ró żn ych z je d n o c z e ń - ja k ró w n ież o b e c n ie , k ie d y wchodzę w s k ła d jed n eg o z je d n o c z e n ia . Tego ro d z a ju t r u d n o ś c i sg w yn ik iem d o tychczaso w eg o ro zw o ju o r g a n iz a c y jn e g o p rz e m y s łu , e w zw lęzku z tym p ro b le m o w i temu na
le ż y p o ś w ię c ić n ie c o uwagi*
E w o lu c ja form o r g a n iz a c y jn y c h Je d n o s te k g o sp o d arcz ych p rz e m y słu
.
_
''Z',’-.'- -/ ' .iZ a g a d n ie n ie to z o s t a n ie ro z p a trz o n e z p u nktu w id z e n ia two r z e n ia poziom ych i p io now ych układów g o s p o d a rc z y c h , t j . p rz e d s i ę b i o r s t w b ran żo w ych , k o o p e ra c y jn y c h i kom binatow ych,
O e k re t o p r z e d s ię b io r s t w a c h państw ow ych z 1950 r . - stw o r z y ł ramy prawne d la p r z e k s z t a łc a n ia p r z e d s i ę b io r s t w w ie lo za k ła d o w ych w je d n o z a k ła d o w e . Spowodowało to m. i n . rozpad kom binatów ne od ręb ne p r z e d s ię b io r s t w a w edług k r y te r iu m b ran żowego, np. k o p a ln ie w ę g la , k o k so w n ie , e le k t r o w n ie i o r g a n iz a c j e a d m i n i s t r a c j i g o s p o d a rc z e j p rz e m y s łu (c e n t r a ln y c h zarzędów p rz e m y s łu , b^dęcych c z ę ś c ia m i skład ow ym i r e s o r t ó w ) w edług k r y
te riu m branżow ego. Zm iany w o r g a n i z a c j i p rz e m y s łu , p o le g a ją c e na l i k w i d a c j i c e n t r a ln y c h zarządów i p o w o ła n ie do ż y c ia z je d n o czeń (w 1958 r . ) , spow odow ały ponownę te n d e n c ję do tw o rz e n ia p r z e d s i ę b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h 1 z r ó ż n ic o w a n ia ic h forpj o r g a n iz a c y jn y c h . W lo t a c h 1960-1975 l i c z b a p r z e d s ię b io r s t w pań stwowych z m a la ła z 3514 do 2454, t j . o 30%, a l i c z b a zak ład ó w p r z y p a d a ją c y c h na 1 p r z e d s ię b io r s t w o , lic z o n y c h metodę GUS, z w ię k s z y ła s ię w tym o k r e s ie z 3 ,8 4 do 7 ,7 7 , c z y l i d w u k ro tn ie 3.
R o z p o c z ę ty pod k o n ie c l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h p r o c e » k o n c e n tr a
3 * • .
-R o c z n ik e t a t y s t y c z n y p rz e m y s łu , W arszawa 1976, s , 4 , 5, ta b . 1 e . 304, ta b . 1/149.
c j i o r g a n i z a c y jn e j w y s tę p u je n a d a l i p ro w a d z i w naszym p rz e m y ś le do p o w staw an ie dużych p r z e d s ię b io r s t w , o p rz e c ię tn y m z a t r u d n ie n iu 1612 osób(w 19 75 ) . N a le ż y s ą d z ie , że ten k ie ru n e k " rozw oju s k a l i je d n o s te k g o sp o d arczyo h w yznaczy o r g a n iz a c ję p rz e m y słu w n a jb liż s z y m d z i e s i ę c i o l e c i u , o p ró cz zmian dokonywanych ju ż wcze ś n i e j .
P rz e d e w szystk im w a rto z w ró c ić uwagę, że wstępnym etapem k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y jn e j b y ło p o w o ła n ie p r z e d s ię b io r s t w z zakładem wiodącym i p a tro n a c k im o r a z tw o rz e n ie z rz e s z e ń a s o r tym entowych p rz e m ysłu g ru p u ją c y c h p r z e d a ię b io r e t w a i z a k ła d y o różn ych form ach w ła s n o ś c i. O e d n o stk i te s p e c j a l i z o w a ł y s ię w bardzo wąskim a s o rty m e n c ie p r o d u k c j i, co o k a z a ło s ię n ie zawsze bardzo tra fn y m p r z e d s ię w z ię c ie m .
W w yniku łą c z e n ia p r z e d s ię b io r s t w p o w s ta w a ły g łó w n ie w ie lo zakład ow e p r z e d s ię b io r s t w a branżow e. P o s i a d a ł y one w y d z ie lo n y bądź n ie w y d z ie lo n y z a rz ą d , p r z y czym c e n t r a ln a a d m in is t r a c ja g osp o d erćza w y w ie r a ła n a c ie k na n ie w y o d rę b n ia n ie z a rz ą d u . W ten 3posób Je d e n z zak ład ó w p r z e d s ię b io r s t w a w ie lo z a k ła d o w e g o s ta w a ł s ię w iodącym . Można mieć z a s t r z e ż e n ia , pzy t a k i e ro z w ią z a n ia są w ła ś c iw e d la u k ła d u branżow ego, a l e d z i ę k i nim stw orzono w a ru n k i d la u k ie ru n k o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s ię b io rs tw o zg o d n ie z p r o f ile m p ro d u k cyjn ym z a k ła d u w io d ąc eg o . W ten sposób stw orzono p o n ie k ą d p r z e s ł a n k i d la p r z e k s z t a łc e n ia u k ła d u branżowego p r z e d s ię b io r s t w a w u k ła d k o o p e ra c y jn y .
Rozwój p rz e m y s łu m o to ry z a c y jn e g o i p rz e m y s łu maszyn r o l n i czych spowodował celo w e p o w o ła n ie do ż y c ia p r z e d s i ę b i o r ą * я o u k ła d z ie k o o p e ra cy jn y m . O est to c h a r a k t e r y s t y c z n e z w ła s z c z a d la F a b r y k i Samochodów M a ło lit r a ż o w y c h w B i e l s k u i Z r z e s z e n ie P r o d u k cyjn e g o C ią g n ik ó w "U R S U S ", p r z y czym nazwa “ z r z e s z e n ie “ n ie ma n i c w spólnego z r z e c z y w is tą formą o r g a n iz a c y jn ą teg o p rz e d s ię b io r s t w a .
W
podobny sposób u k s z t a łt o w a ło s ięprzedsiębior
stwo pn. POLCOLOR", z a jm u ją c e s ię p ro d u k c ją k o lo ro w y c h t e l e w iz o ró w .Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą ty c h p r z e d s ię b io r s t w j e s t t o f że są one p r z e d s ię b io r s t w a m i w ie lo z a k ła d o w y m i, o b e jm u ją c y m i jednego lu b k i l k u p ro d u c en tó w wyrobów f i n a ln y c h o ra z p o z p s ta łe z a k ła d y
4 '
ro z p ro sz o n e t e r y t o r i a l n i e i w y tw a r z a ją c e c z ę ś c i , p o d z e s p o ły i z e s p o ły ne p o tr z e b y z a k ła d ó w p r o d u k c ji g o to w e j. W arto tu pod k r e ś l i ć , że r o z p r o s z e n ie t e r y t o r i a l n e h ie j e e t p rz e sz k o d ę w po w o ływ a n iu p r z e d s i ę b io r s t w o u k ła d z ie k o o p e ra c y jn y m , c h o c ia ż p r z y b raku o d p o w ie d n ic h środków łę c z n o ś c i» t r a n s p o r t u i p rz e tw a r z a n ie danych z a r z ą d z a n ie tak im p rz e d s ię b io rs tw e m b y ło b y u- t r u d n io n e .
I s t o t n ę zraienę w rozw oju o rg a n iz a c y jn y m p rz e m y s łu b y ło po w o ła n ie tzw . kom binatów , p rz e d e w sz y stk im w p rz e m y ś le maszynowym. Zm iana ta p r z y s p i e s z y ła p r o c e s k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y jn e j w t e j g a ł ę z i p rz e m y s łu . O e ż e li pom iniem y n ie w ła ś c iw y nazwę d la ty c h p r z e d s i ę b io r s t w , poniew aż w i s t o c i e b y ł y one i sę- g łó w n ie p r z e d s ię b io r s t w a m i branżow ym i, to Je d n a k ic h zadaniem b y ło s tw o rz e n ie warunków d la k s z t a łt o w a n ia s i l n y c h Je d n o s te k eko n o m iczn ych , z d o ln y c h w znacznym s to p n iu do s p e ł n i e n i a w ie lu f u n k c j i z je d n o c z e ń w o d n ie s i e n iu do d a n e j g ru p y p rz e m y s łu . Mo g ł y one te ż w pewnym e to p n iu w y e lim in o w ać p o ś r e d n ie ogniwo za r z ą d z e n ia przem ysłem - z je d n o c z e n ie m . Św iad czę o tym c h o c ia ż b y p ró b y b e z p o śre d n ie g o n ad z o ro w an ia n ie k t ó r y c h tzw . kom binatów p rz e z r e s o r t y . O b e c n i* można by s ę d z lć , że tzw . k o m b in a ty mia ł y s t a ć s i ę głównę form ę o r g a n iz a c y jn y p rz e m y s łu , z d o ln e w du żym s to p n iu do sam o d zie ln eg o d z i a ł a n i a .
P o w o ły w a n ie tzw . kom binatów w p rz e m y ś le maszynowym m ia ło t * ż « tw o rz y ć w a ru n k i d l * sto p n io w eg o p r z e k s z t a łc a n ia u k ła d u branżowego w u k ła d k o o p e r a c y jn y , a naw et s tw o rz e n ie z n ic h r z e c z y w is t y c h kom binetów . O t a k ic h in t e n c ja c h św iad czę o p ra c o wane p r z y ic h p o w o ływ a n iu p rog ram y ro z w o ju , k t ó r e z a k ła d a ły u p o rz ęd ko w an ie p r o f i l u p ro d u k c y jn e g o p r z e d s i ę b io r s t w , s p e c j a l i z a c ję z a k ła d ó w i r a d y k a ln e z w ię k s z e n ie k o o p e r a c j i m ięd zy ń im i. Prog ram y te w w ię k s z o ś c i przypadków n i * z o s t a ł y z r e a liz o w a n e z ró żn ych p r z y c z y n , a p rz a d e w ezye tk im n ie w ła ś c iw e g o doboru Je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h . Każde z n ic h p ro d u k o w e ła bowiem w yrob y g o to w e , c ie s z ę c * s i ę odpowiednim uznaniem u o d b io rc ó w k ra jo w y c h i z a g r a n ic z n y c h , co u t r u d n ia ło p r z e s t e w ie n i* ic h p r o d u k c j i. W n ie k t ó r y c h p rz y p e d k a c h tru d n o b y ło dokonać zm ian u k ła d u bran żo wego na k o o p e r a c y jn y ze w zględu na zbędność zw ięzków prod uk c y jn y c h m iędzy z a k ła d a m i (n a p r z y k ła d p r o d u k c ja n a r z ę d z i) . Tak zwane k o m b in a ty s t w o r z y ły je d n a k w a ru n k i do za ch o w a n ia w ie lo
-zakładow ego c h a r a k t e r u p r z e d s ię b io r s t w , dokonyw ania p rz e g ru p o wań z a k ła d ó w , t j . o d łą c z a n ia je d n y c h i p r z y łą c z a n ia d r u g ic h i sto p nio w eg o u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o .
Rozwój p rz e m y s łu spowodował w z ro s t Je g o z a p o trz e b o w a n ia na o p ra c o w a n ia naukowe i p rz y g o to w a n ie ic h w yników do p ra k ty c z n e g o w d ra ż a n ia . W o p a r c iu o to p o w s t a ły w p r z e d s ię b io r s t w a c h z a k ła dy d o ś w ia d c z a ln e , b iu r a p r o je k to w e , o ś r o d k i badawczo-rozwojowe, a nawet i n s t y t u t y naukowe. Ł ę c z e n ie n a u k i z przem ysłem w nowo cz esn y ch g a łę z ia c h p rz e m y s łu b y ło p rz y c z y n ę p o w o ływ an ia p rze d s i ę b i o r s t w o nazw ie centrum nauko w o-p rod u kcyjne. D z i e ł e j ę one u nas w p rz e m y ś le e le k tro n ic z n y m i en erg etyczn ym i n a le ż y l i c z y ć s ię z m o ż liw o ś c ią ic h p o w o ła n ia w in n y c h p rz e m y s ła c h , na p r z y k ła d w n ie k t ó r y c h b ran żach p rz e m y słu chem icznego i e l e k t r o- ma sz у no we go.
C e n tra naukow o-produkcyjne tru d n o z a k la s y f ik o w a ć do odpo w ie d n ie g o u k ła d u g osp o d arczeg o . Z f a k t u , że łą c z ę one w jednym p r z e d s i ę b io r s t w ie d z i a ł a l n o ś ć naukowę, z a s i l a J ę c ą s t a l e d z ia ła ln o ś ć przem ysłow ą sę one kom binatam i w ie lo d z ia ło w y m i. Z uwagi Je d n a k na t o , że p rz e w a ż n ie obejm ują po k i l k a zakład ów produk c j i p rz e m y s ło w e j, wśród k t ó r y c h sę je d n o s t k i o r g a n iz a c y jn e na s ta w io n e w y łą c z n ie na d z i a ł a l n o ś ć k o o p e ra c y jn ą , sę one w t e j d z i e d z in i e u k ła d a m i k o o p e ra c y jn y m i. N ie z a le ż n ie od p r z y p is a n ie ic h do o d p o w ied nieg o u k ła d u g osp od arczego są one nową p r z y s z ło ś cio w ą formą o r g a n i z a c j i p rz e m y s łu o u k ła d z ie pionowym.
Nową formę o r g a n iz a c y jn ą , r o z w ija ją c ą s ię w o s t a t n ic h l a t a c h , sę k o m b in aty p rz e m y s ło w o - ro ln ic z e lu b ro ln ic z o - p rz e m y s ło w e , w z a le ż n o ś c i od p r z y n a le ż n o ś c i d z ie ło w e j d a n e j Je d n o s t k i org e- n i z a c y j n e j . Po w sta w a n ie ty c h kom binatów w n a s z e j gosp o d arce ś w ia d c z y o m o ż liw o ś c i p rz e ła m y w a n ia b a r i e r r e s o r to w y c h , co p ozw ala e ę d z ić , że w m iarę p o ja w ia n ia e ię problem ów łę c z e n ia je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h , n a le ż ą c y c h do różn ych bran ż i g a ł ę z i p rz e m y s łu , ró w n ież i one będą m ogły być ro z w iąz y w a n e , c h o c ia ż o b e c n ie o d cz u w a ln y J e s t je s z c z e p a rty k u la ry z m b ran żo w o - g ałę z io w y .
P o w sta w a n ie w o s t a t n i c h l a t a c h w i e l k i c h o r g a n i z a c j i gospo d a r c z y c h , g łó w n ie na b a z ie z je d n o c z e ń , w s k a z u je , że o r g a n iz a c j a p rz e m y słu u le g a s ta ły m przem ianom . Z je d n o c z e n ie z m ie n ia ją sw ój c h a r a k t e r Je d n o s te k a d m i n i s t r a c j i g o s p o d a rc z e j i zg o d nie
z ic h prawnym sta tu se m s t a j ę s ię r z e c z y w is ty m i Je d n o s tk a m i eko nom icznym i. P o d k r e ś lić n a le ż y w y s t ą p ie n ie z ró ż n ico w a ń zje d n o cz e ń j a k o :
- z je d n o c z e n ie p r z e d s i ę b io r s t w , >■ - z je d n o c z e n ie p rz e m y s łu ,
- z je d n o c z e n ie z a k ła d ó w .
Każda k o le jn a forma odznacza s ię zm niejszonym zakresem sa m o d z ie ln o ś c i Je d n o s te k w e w n ę trzn ych , p r z y czym w o s t a t n i e j f o r mie n ie ma p r z e d s ię b io r s t w , a sę j e d y n ie z a k ła d y d z i a ł a j ą c e na pełnym wewnętrznym ro zra ch u n k u gospodarczym . P r z e j ę c i e f u n k c j i ekonom icznych p rz e z c e n t r a lę z je d n o c z e n ia w z je d n o c z e n iu z a k ła dów s tw a rz a t e j fo rm ie o r g a n i z a c y jn e j w ię k s z e m o ż liw o ś c i two r z e n ia układów g o sp o d arczych o u k ła d z ie pionowym. D o ty c h c z a s je d n a k f u n k c jo n u ją c e na ty c h zasad ach Z jq d n o c z e n ie „ “ POLMOS" n ie z m ie n iło ., o r g a n i z a c j i w e w n ę trzn e j je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h . O ed ynie w skutek nowego p o d z ia łu a d m in is t r a c y jn e g o k r a j u n a s tą p i ł y pewne p r z e s u n i ę c ia w ramach p o s z c z e g ó ln y c h z a k ła d ó w .
P rz e d s ta w io n a w sposób fra g m e n ta ry c z n y e w o lu c ja p rz e m ysłu pod względem o rg a n iz a c y jn y m w s k a z u je , że c e c h u ją go dw ie p rz e
c iw s ta w n e te n d e n c je , w y ra ż a ją c e s ię :
- w p rz e c h o d z e n iu od je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h zwanych "z je d n o c z o n e z a k ła d y " do p r z e d s ię b io r s t w Je d n o z a k ła d o w yc h i po nownie od n ic h do p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h , s ta n o w ią cych w i s t o c i e s w o je j "z je d n o c z o n e z a k ła d y “ ,
- k re o w a n ie tzw . kom binatów Ja k o g łó w n e j form y o r g a n i z a c y j n e j je d n o s te k p rz e m y s łu , a n a s t ę p n ie u z n a n ie , że tak ą formą Jea-t w ie lk a o r g a n iz a c ja g o sp o d arcz a .
T a k ic h a n ty n o m ii je s jt w i ę c e j , co ś w ia d c z y n ie t y l k o o b ra ku o k r e ś lo n e j k o n c e p c ji w rozw oju form o r g a n iz a c y jn y c h przemy s ł u , a l e ró w n ież o tym , że w n a s z e j g o sp o d arce w y s tę p u ją róż ne te n d e n c je w rozw o ju form o r g a n iz a c y jn y c h p rz e m y s łu , k t ó r e są p o p ie ra n e lu b z w a lc z a n e p rz e z o k r e ś lo n e g ru p y s p o łe c z n e .
W rozw o ju p rz e m y s łu z a ry s o w u je s ię te n d e n c ja sto p nio w eg o k s z t a łt o w a n ia pionow ych układów g o s p o d a rc z y c h . Na p rz e s z k o d z ie temu s t o i p r z y z w y c z a je n ie , a p rz e d e w sz ystk im p r z y j ę t a forma s c e n tra liz o w a n e g o z a r z ą d z e n ia , k t ó r e J & s t .ła tw e do z r e a liz o w a n ia w vłerunkach branżowego u k ła d u g o sp o d arczeg o p rze m ysłu . P r z y tym u k ła d z ie gospodarczym je d n o s t k i g o sp o d arcze dowolnego sz c z e
b la z w ie rz c h n ie g o mogę w nikać w d z i a ł a l n o ś ć d o w o ln e j je d n o s t k i n iż s z y c h s z c z e b li i nawet o p e r a ty w n ie k ie ro w a ć n im i. Tych wa runków n ie s tw a r z a ję pionowe u k ła d y g osp o d arcze i d la te g o też d la ic h fu n k c jo n o w a n ia n iez b ęd n e j e s t p r z e k a z a n ie w iększeg o z a k re s u s a m o d z ie ln o ś c i g o s p o d a rc z e j p rz e d s ię b io rs tw o m o u k ła d z ie k o o p eracyjn ym i kombinatowym. W prow adzenie nowego system u ekonom iczno-finansow ego cz ę ścio w o s tw a r z a ło w a ru n k i d la ta k ie g o fu n k c jo n o w a n ia ty c h je d n o s te k g o sp o d arcz y ch .
W p rz e m y ś le n a d a l dom inuje branżowy u k ła d g o sp o d arcz y 1 d la tego w a rto w skazać w J a k i sposób e w o lu je on w k ie ru n k u u kład u k o o p e ra c y jn e g o , a nawet kom binatowego.
E w o lu c ja u k ła d u branżowego w u k ła d y pionowe
w ię k s z o ść p r z e d s ię b io r s t w o u k ła d z ie pionowym z o s t a ła po w ołana na mocy od p o w ie d n ich zarzgdzert w ładz z w ie r z c h n ic h . War to je d n a k w sk azać, ja k odbywa s i ę sto p n io w a zm iana u k ła d u b ran żowego na u k ła d k o o p e ra c y jn y .
P ie r w s z y objawem “ ła m a n ia " u k ła d u branżowego j e s t tw o rz e n ie f i l i i . Tw orzy s ię j e na b a z ie i s t n i e j ą c y c h z a k ła d ó w , w a rs z ta tów , magazynów, n ie zagospodarow anych o b ie k tó w n a le ż ę c y c h do różn ych o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h . Rzadko odbywa s ię to na pod s ta w ie budowy nowego o b ie k tu p ro d u k c y jn e g o . F i l i e zajm u ję s ię p rz e w a ż n ie p ro d u k c ję elem entów k o o p e ra c y jn y c h no rz e c z z a k ła d u m a c ie rz y s te g o . W yjętkotto z d e rz a s i ę , że f i l i a w ytw arza gotów« w yro b y. P rz yk ła d e m p o w s ta n ia u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o w o p a r c iu o p o w o ływ a n ie f i l i i J o s t F a b ryk ® Samochodów Osobowych na Ż e r a n iu . N ie k t ó r e z a k ła d y teg o p r z e d s ię b io r s t w o eę o d le g łe eż o 500 km.
No t e j oomej p o d s ta w ie co f i l i e , terenow e z a k ła d y p r o d u k c y j n e , k t ó r e w e s z ły w s k ła d p r z e d s ię b io r s t w a w ie lo z a k ła d o w e g o , s to p niowo z m ie n ia jg swój p r o f i l p r o d u k c y jn y p r z e k s z t a ł c e j ę c s ię w z a k ła d y k o o p e ra c y jn e . Można tu w skazać na p r z y k ła d F a b r y k i Auto- oiatów T o k a r s k ic h “ FAT*-P0NAR" t k t ó r e po z m ia n ie nazwy z "kom bi n a tu " w fa b ry k ę i z m ia n ie l i c z b y je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h na le ż ą c y c h do teg o p r z e d s ię b io r s t w a w ie lo z a k ła d o w e g o , s t a j e s ię p o w o li układem k o o p e ra c y jn y m , c h o c ia ż w ię k s z o ść zak ład ó w na
d a l w ytw arza w yroby f i r i a l n a . Typowymi z ja w is k a m i t a k ic h p r z e k s z t a łc e ń sę :
- p r z e k s z t a łc a n ie n ie k t ó r y c h zak ład ó w g łó w n ie w dostawców elem entów k o o p e re c y jn y c h ,
- zn aczn y w z ro a t u d z ia łu w ew nętrzn ych o b ro tó w k o o p e ra c y j- nych w p r o d u k c ji g l o b a l n e j ,
- znaczne z m n ie js z e n ie rozm iarów z e w n ę trz n e j k o o p e r a c ji b i e r n e j ,
- p r o f i lo w a n ie p r o d u k c ji c a łe g o p r z e d s ię b io r s t w a .
Innym przejaw em zm iany u k ła d u branżowego w k o o p e ra c y jn y j e s t p r z e k s z t a łc e n ie n ie k t ó r y c h zak ład ó w w Je d n o s t k i r e a l i z u j ą ce t y l k o o k re ś lo n y fa z ę te c h n o lo g ic z n y , na p r z y k ła d p ro d u k c ja w y ły c z n ie odlewów odkuwek i t p . W p rz e m y ś le spożywczym w w yniku s p e c j a l i z a c j i zak ład ó w n ie k t ó r e z n ic h z a jm u jy s ię t y l k o p ro d u k c ję wyrobu f in a ln e g o , na p r z y k ła d w in i soków, a in n e o p ró c z w ła s n e j p r d d u k c ji f i n a l n e j w y tw a rz a jy ró w n ież p ó ł f a b r y k a t y w p o s t a c i m oszczy na rz e c z z a k ła d u , k t ó r y w y ły c z n ie w ytw arza wy rob y f i n a l n e . W p rz e m y ś le cukrow niczym w y s tę p u je na p r z y k ła d s p e c j a l i z a c j a w p r o d u k c ji b i a ł y c h cukró w , p od czas gdy in n e cu k ro w n ie n a le Z y c e do danego p r z e d s ię b io r s t w a p ro d u k u jy w y ły c z n ie s o le d y fu z y jn e i ż ó ł t e c u k ry w ym egajyce je s z c z e r a f i n a c j i .
W p rz e m y ś le elektrom aszynow ym znam ienne j e s t , że n ie k t ó r e z a k ła d y s t a ł y s ię m ontowniam i wyrobów g otow ych , a in n e z a jm u jy s ię p ro d u k c ję p rzyg otów ek i ic h o b ró b k y .
Innym objawem p o w staw an ia u k ła d u pionow ego na b a z ie bran żo wego j e s t p r z y ły c z e n ie n ie k t ó r y c h d z ie d z in d z i a ł a l n o ś c i n a le - żg cych do in n y c h b ra n ż , g a ł ę z i , a nawet d z ia łó w g o s p o d a rk i na ro d o w e j, do p r z e d s ię b io r s t w p rz e m y słu maszynowego. Takim typowym p rz yk ła d e m są duże p r z e d s ię b io r s t w a p rz e m y s łu chem icznego, k tó
re w swoim z a k r e s ie same z a jm u jy s i ę p ro d u k c ję n ie z b ę d n e j im a p a r e t u r y c h e m ic z n e j, p ro d u k c ję opakowań, drukowaniem n ap isó w i t p . Szczególnym zaś p rzyp ad kiem k s z t a łt o w a n ia e ię u k ła d u p i o nowego J e s t r e a l i z a c j a f u n k c j i g e n e ra ln e g o d o s ta w c y , e k s p o r te ra w s p e c j a l n i e do tego c e lu p ow o łanych z a k łe d a c h w ramach p r z e d s ię b io r s t w a maszynowego.
Objawem św iadczęcym o etopniowym k s z t a łt o w a n iu s ię u k ła dów p ionow ych y/ewnytrz u k ła d u b ra n ż o w e g o ^ je s t c h o c ia ż b y p o w o ły w an ie ośrodków badaw czorozw ojow ych p r z y w ię k s z y c h p r z e d s ię b io r
-stw a ch . P rz e m ia n y , J a k i e dokonuję s ię w u k ła d z ie branżowym są sto p n io w e i w zw iązku z tym może r o d z ić s ię p y t a n ie , ja k ę d ro gę w yb rać d la tw o rz e n ie układów p io n o w ych .
W ystęp o w an ie dwóch z a s a d n ic z y c h dróg tw o rz e n ia układów p io
nowych : v
1 ) drogę p o w o ływ an ia t a k ic h p r z e d s ię b io r s t w z jednoczesnym p r z y d z ie le n ie m im pewnej l i c z b y .za k ła d ó w , p rzyvczym może tu t e * w chodzić w rachubę nowa in w e s t y c j a , k t ó r a s tw o rz y t a k i u k ła d ,
2 ) drogę s to p n io w e j p rz e m ia n y branżowych p r z e d s ię b io r s t w Je d n o z a k ła d o w yc h i w ie lo z a k ła d o w y c h w u k ła d y k o o p e ra c y jn e , ozna- c z a , że oba te n u r t y sę n ie z b ę d n e , o r a z , że w y s tę p u je u nas p o trz e b a k s z t a łt o w a n ia p ionow ych układów g o s p o d a rc z y c h . O dgórne, -doraźne p o w o ływ an ie p r z e d s ię b io r s t w o pionowym u k łe d z le gospo darczym d o ty c z y , ja k d o ty c h c z a s , p r o d u k c ji nowych wyrobów na
s k a lę ma sowę, N ie ob ejm uje jed n a k t r a d y c y j n e j p r o d u k c j i, a w zw ięzku z tym może r o d z ić s ię p y t a n i e , cz y w o d n ie s i e n iu do t e j p r o d u k c j i, n a le ż y p r z y s p ie s z y ć p r o c e s y tw o rz e n ia układów p io n o w ych .
Można* ja k s ię w y d a jo , zaryzyk o w ać s t w ie r d z e n ie , że bez od g órnych d e c y z j i tru d n o b ę d z ie p rzełam yw ać b a r i e r y branżowo-ga łę z io w e , a wobec tego tw o rz e n ie układów pio now ych odbywać -eię b ę d z ie p o w o li, w ramach p r z e k s z t a łc a n ie branżow ych p r z e d s ię b io r s t w p rz e m y sło w y ch , z w y ję tk ie m s p o ra d yc z n y c h p o tr z e b two r z e n ia u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o lu b kom binatow ego. Trudno jed n a k o r z e c c z y p r z y s p ie s z e n ie tego p ro c e s u J e s t pożędane bez p r z e p ro w ad ze n ia o d p o w ie d n ie g o , bardzo tru d neg o rachunku ekonom icz nego, o p le r o ję c e g o s ię na szaco w an iu d e n ych , d o ty c z ę c y c h p r z y s z ł o ś c i . B ro k j e s t ró w n ież o d p o w ie d n ich danych d la e tw ie dze- n i ą , cz y s to p n io w y rozw ó j u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o w ramach u kład u branżowego j e s t e fe k ty w n y pod względem ekonomicznym. B a d a n ia p rzeprow adzone w Jednym z p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h , w którym u d z ia ł z a k re s u k o o p e r a c ji w z r ó s ł w p r o d u k c ji g lo b a ln e j t r z y k r o t n i e , w y k a z a ły ujemne s k u t k i tego p r z e m ie s z c z a n ia 1 spe c j a l i z a c j i p r o d u k c ji w s k a l i z a k ła d u w iodęcego i p r z e d s i ę b io r stw a ja k o c a ł o ś c i . O la te g o toż w yd a ję s ię n ie z b ę d n e o d p o w ie d n ie program y s p o łe c z n e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c j i 1 o r g a n i z a c j i form in s t y t u c j o n a l n y c h Je d n o s te k g o s p o d a rc z y c h . P r o j e k t y t a k ic h p ro gramów m ogły opracow ec p r z e d s i ę b io r s t w a , z je d n o c z e n ia i. r e s o r t y .
Вег Haus
N ie z a le ż n ie Je d n a k od tego można z ' c a ły p e w n o śc ly s t w i e r d z i ć , i é w remach u k ła d u branżowego b ę d z ie a ię r o d z ić u k ła d koope
r a c y j n y , s n a jw ła ś c iw s z y bazy d la ty c h zmian J e s t i s t n i e n i e p r z e d s ię b io r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h . K o n c e n t r a c ja o r g a n iz a c y jn e j e s t zatem c z y n n ik ie m , k t ó r y w sposób s a m o is tn y powoduje p o trz e b ę p o g łę b ie n ia s p e c j a l i z a c j i i k o o p e r a c ji w e w n ę trz n e j.
W z a k o ń c z e n iu c h c ia łb y m p o d k r e ś l i ć , że tw o rz e n ie pio now ych układów g o sp o d arcz y ch w pływa na zmianę e t y l u , t r e ś c i i metod z w ie rz c h n ie g o z a r z y d z a n ia . U k ła d y pionowe u w a ln ia jy z w ie r z c h n ie o rg an a g o sp o d arcze od zajm ow an ia s ię b ie ż y c y m i i szczeg ó łow ym i sp raw am i, в p rze d e w sz y stk im od ko ord yn o w an ia z n a c z n e j i l o ś c i zw iyzków p ro d u k c y jn y c h m iędzy p r z e d s ię b io r s t w a m i. Z w iy z k i te r e a l i z u j ? p r z e d s ię b io r s t w o s a m o d z ie ln ie , bo d o ty c z ę d z i a ł a l n o ś c i ic h w ew nętrzn ych c z ę ś c i s k ła d o w y c h . D la te g o te ż można uznać z dużym sto p niem p raw d o p o d o b ie ń stw a , że z w ię k s z e n ie u d z ia łu p io nowych układ ów g o sp o d arcz ych w naszym k r o ju p o z w o li r e a l n i e z r e a liz o w a ć z a d a n ie s k u p ie n ia s ię r e s o r tó w
1
in n y c h organów gos p o d a rc z y c h na eprawch s t r a t e g ic z n y c h , is t o t n y c h d la rozw o ju p rz e m y s łu . W y m a g a ć to je d n a k b ę d z ie z w ię k s z e n ia u p raw n ień je d n o s te k g o sp o d arcz y ch d z i a ł a j ą c y c h w u k ła d z ie k o o p e ra cyjn ym1
kombinatowym. Można w r e s z c ie s t w i e r d z i ć , że nowe form y o r g a n iz a c y j n a p rz e m y s łu u k s z t a ł t u j ę Iń n y s t r u k t u r ę s p o łe c z n e j o r g a n iz a c j i p r o d u k c j i, p o le g a jy c y g łó w n ie na s p e c j a l i z a c j i w ew nętrznych je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h i w z ro s tu o ra z znacznego z a m k n ię c ia zw iązków k o o p e ra c y jn y c h w ew nytrz każdego p o je d y n c z e g o u k ła d u g o sp o d arcz e g o . Sprawy o t w a r t y z o s t o je , k t ó r y s z c z e b e l z a rz y d z a - n ie przem ysłem (może obydw a) s t a n i e s ię podstaw y do tw o rz e n ia p io n o w ych u kładów g o s p o d a rc z y c h .
B e r Haus
FORMS OF TRANSFORMING BRANCH-INTEGRATED COMPANIES INTO VERTICALLY-INTEGRATED COMPANIES
The s t a r t i n g p o i n t in t h i s a r t i c l e i s an a ssu m p tio n th a t a n a l y s i s c o n c e rn in g t r a n s f o r m a t io n s in econom ic s t r u c t u r e s o f com panies i s prom pted by d i f f i c u l t i e o in s h a p in g p r o c e s s e s o f
s o c i a l o r g a n iz a t io n o f p r o d u c tio n , and e s p e c i a l l y in s o lv in g e x t e r n a l c o - o p e r a tio n p ro b le m s. P a s t f a i l u r e s te a c h t h a t s o lu t io n o f th e se problem s sh o u ld be sought w it h in com panies them s e l v e s through e s ta b lis h m e n t o f m u lt i- p la n t c'orporo t io n s .
A n a ly s is of e v o lu t io n o f m u lt i- p la n t c o r p o r a t io n s w it h co p r o d u c t i o n and in d q s t r ia l- c o m b in e s t r u c t u r e a s w e l l as e v o lu t io n o f u n d u s t r ia l a s s o c ia t io n s showed th a t tre n d s to w ard s c r e a t io n o f v e r t i c a l econom ic s t r u c t u r e s a r e becoming more and more p rono un ced . There i s , hcnvever, m is s in g a d e f i n i t e con cep t o f i n d u s t r i a l developm ent and a c e n t r a l i z e d model o f i n d u s t r i a l a d m in is t r a t io n w hich a cco u n t ap p e ara n ce o f many c o n t r a d ic t io n s o c c u r in g in the c o u rse or t h i s e v o l u t i o n .
E x is t e n c e o f two d i r e c t i o n s in c r e a t i o n o f v e r t i c a l s t r u c t u r e s o f com panies enhances the need f o r c o n d u c tin g r e s e a r c h e s aim ed a t d e te rm in in g w hich o f the two d i r e c t i o n s sh o u ld be g lv e n e p r e f e r e n c e as the one most e f f e c t i v e .
M u lt i- p la n t c o r p o r a t io n s w it h a v e r t i c a l o r g a n i z a t i o n a l s t r u c t u r e w i l l have to be eq uip p ed w ith g r e a t e r econom ic freedom w h ile s u p e r io r u n it s sh o u ld focu3 t h e i r a t t e n t i o n , to a w id e r e x t e n t , on s t r a t e g i c g o a ls in new c o n d it io n s .
